R O Z P R A W Y
R O C Z N IK I FILO ZO FICZN E Tom XXXIV, zeszyt 1 - 1986
STANISŁAW KAMIŃSKI
O M ETODZIE FILO Z O FII KLASYCZNEJ*
Wstęp
J e d n ą z w a r to ś c i f i l o z o f i i s ta n o w i J e j du ża s a moświadomość, D ziś wzmogła s i ę ona z n a c z n ie . Z ło ż y ły s i ę na t o powody o g ó ln e o ra z o s o b liw o ś ć e p is te m o lo g ic z n o - m e to d o lo g i- o zn a f i l o z o f i i . Do p rz y c z y n o g ólnych z a l i c z a s i ę w z ro s t r e f l e k s j i m etanaukow ej wywołany dynamicznym rozw ojem n a u k i, j e j ogromnym zró żnloow aniem z je d n o c z e s n ą t e n d e n c ją do u n i f i k a c j i o ra z j e j c o r a z w ię k s z ą r o l ą w s p o łe c z e ń s tw ie i k u l t u r z e , a zarazem tr u d n o ś c ia m i w optymalnym w ykonaniu n a ło ż o nych z a d a ń . O so b liw o ść z a ś f i l o z o f i i w id z i s i ę w tym, ż e : i o d b ie g a ona zarów no od naukow ego, j a k i od p o to c z n e g o p o zn a
n i a , a l e to p ie rw s z e u s i ł u j e sty m u lo w ać, p r y n c y p ia ln ie i n t e g r o wać lu b p e ł n i ć względem n ie g o fu n k c ję r e g u la ty w n ą , 2 o d g ry wa n ie z m ie r n ie d o n i o s ł ą r o l ę w ż y c iu c z ło w ie k a , a J e d n o c z e ś n ie b r a k u je o g ó ln ie p r z y j ę t y c h z a s a d j e j w e r y f i k a c j i , 3 ° ma d ł u g i o k re s swego ro z w o ju , le c z d y s k u s y jn e s ą j e j J e d n o ś ć 1 p o s tę p , 4 ° pow inna o d p o w ied zieć n a o d w ieczn e, o g ó ln o lu d z k ie z a i n t e re so w a n ia i n t e l e k t u a l n e , a p rz y tym J e s t t a k b a rd z o z a le ż n a od osobow ości f i l o z o f u j ą c y c h 1 m e n ta ln o ś c i typow ej d l a kon
k r e t n e j e p o k i, 5 o c z e k u je s i ę od n i e j w iedzy n i e o b a l a l n e j , a tym czasem ona "w ciąż n a nono c z y n i s i e b i e swym własnym p r o blemem", Ze w szech m iar s ł u s z n e p r z e to w ydaje s i ę Z a i n t e r e s o w anie m etodą f i l o z o f i i ,
l.i O gólna c h a r a k t e r y s t y k a f i l o z o f i i k la s y c z n e j
C hodzi tu o pew ien ty p f i l o z o f i i , k tó r y m e ry to ry c z n ie
n a w ią z u je do t r a d y c j i , le c z pod względem m etodologicznym s t a
r a s i ę b a r d z i e j n o w o cześn ie p r z e d s ta w ić sw o ją k o n c e p c ję . F i l o
z o f i a k la s y c z n a w y ro s ła bowiem n a g r u n c ie t r a d y o j i a r y s t o t e -
l e s o w s k i e j , u b o g aco n ej 1 m odyfikow anej o s ią g n ię c ia m i ś r e d n i o -
STANISŁAW KAMIŃSKI
w iecznych m y ś l i c i e l i , zarów no a r a b s k ic h , j a k i ł a c i ń s k i c h , a g łó w n ie Tomasza z Akwinu. Potem b y ła r o z w ija n a j u ż s w o iś c ie p rz e z now ożytnych r a c j o n a l i s t ó w /z w ła s z c z a P. S u a re z a , R . D es- c a r t e s * a , G. W. L e ib n iz a i Ch. W o lf f a /, a w s p ó łc z e ś n ie d o sk o n a lo n a j e s t w ed le ró ż n y c h e p i s t e m o l o g i i * . W p o s t a c i tz w . p e r y - p a t e t y c k l e j p r z e t r w a ł a p rz e d e w szy stk im d z i ę k i n a u c z a n iu J e j w z a k ła d a c h k s z ta łc ą c y c h duchownych, k t ó r e u p ra w ia ły j ą z a s a d n ic z o ja k o d y s c y p lin ę usługow ą na u ż y te k t e o l o g i i . N a jo g ó ln ie j mówiąc c h a r a k te r y z u je s i ę od s tr o n y f o r m a ln e j: maksymalizmem g ń o zeo lo g lczn y m /re a liz m e m poznawczym, o sta te c z n o śc io w y m sp o sobem w y ja ś n ia n ia 1 n i e o b a l a l n o ś c i ą podstaw ow ych t e z / o ra z a u to - n o m ic z n o śc ią m e to d o lo g ic z n ą w s to s u n k u do Innych typów w ied zy . O sią g a t o d z i ę k i p r z y j ę c i u o so b liw eg o p rz e d m io tu fo rm aln eg o t e o r i i f i l o z o f i c z n e j o ra z empiryzmowi g en ety czn em u , i n t e l e k t u a - lizm ow i gn o zeo lo g lczn em u t u d z i e ż ra c jo n a liz m o w i m e to d o lo g ic z - nemu . T reściow o znam ionuje f i l o z o f i ę k la s y c z n ą sta n o w is k o on- 2 • to lo g ic z n e g o p lu r a liz m u / d z i ę k i d o k tr y n ie o z ło ż e n iu bytów przygodnych z m a t e r i i i fo rm y /, s u b s ta n c ja liz m u i dynamizmu r z e c z y w is to ś c i / d z i ę k i ic h z ło ż e n iu z m ożności i a k t u / o ra z teizm u /w e w n ę trz n ie u z a sa d n io n e g o z ł o ż o n o ś c ią b y tu z r ó ż n i ą cych s i ę r e a l n i e i s t o t y i i s t n i e n i a lu b k o n se k w e n tn ie o p a rte g o w w y ja ś n ia n iu n a m e ta f iz y c z n e j z a s a d z ie p rz y c z y n o w o ś c i/.
W sp ó łcześn ie f i l o z o f i a k la s y c z n a n i e s ta n o w i j e d n o l i t e go n u r tu a n i pod względem m etody, a n i naw et z uwagi na z a s a d n i c z ą t r e ś ó . W s to s u n k u do t r a d y c j i p e r y p a t e t y c k i e j z r ó ż n i cow anie m e to d o lo g ic z n e / k t ó r e prow adzi do m e ry to ry c z n e g o / po
s z ł o bowiem g łó w n ie w t r z e c h k ie r u n k a c h : i zachow anie kon
c e p c j i u k s z ta łto w a n e j w ś re d n io w ie c z u /z w ła s z c z a p rz e z Toma
s z a z A kw inu/ z ew entualnym i próbam i j e j d o p raco w an ia / d o p r e c y z o w a n ia / u w z g lę d n ia ją cy m i w y n ik i najnow szych badań m e d le w is- tów , p ó ź n ie js z e d y s k u s je m e t a f i l o z o f i c z n e 1 n ie k w estio n o w an e o s i ą g n i ę c i a lo g i c z n e j t e o r i i n a u k i, 2° /p o d wpływem p o z y ty wizmu i s c je n ty z m u / o g r a n ic z e n ie a u to n o m ii f i l o z o f i i /w yko
r z y s t a n i e w p u n k c ie w y jś c ia o g ó ln ie przyjm ow anych r e z u lta tó w
nauk sz c z e g ó ło w y c h / 1 o d rz u c e n ie p o s t u l a t u n i e o b a l a l n o ś c i ,
z w ła s z c z a w m e ta fiz y c e s z c z e g ó ło w e j, 3 o tw a r c ie s i ę na nowe
k ie r u n k i f i l o z o f i c z n e i zasy m ilo w an ie w f ilo z o f o w a n iu e p l s t e -
m o logicznego p o d e j ś c i a , j a k i e w n i e ś l i K a r t e z j u s z , K ant i H us-
s e r l t u d z i e ż ic h n a jn o w si k o n ty n u a to rz y . 3
O M ETODZIE FILO ZO FII KLASYCZNEJ 7
J e ś l i s i ę ch ce ś c i ś l e ro zu m ieć te rm in f i l o z o f i a k l a s y c z n a , t o obejm ie on je d y n ie p ie r w s z ą z w yżej p rz e d s ta w io n y c h p o s ta ć ro ziło jo w ą f i l o z o f i i p e r y p a t e t y c k i e j lu b j e j n ie z n a c z ne m o d y fik a c je . Nawet je d n a k ta k p o j ę t a f i l o z o f i a k la s y c z n a n ie sta n o w i m o n o litu pod względem m etody.
Wydaje s i ę , że n a j p r z y s t ę p n i e j da s i ę k r ó tk o s c h a r a k t e ryzow ać t ę ró ż n o ro d n o ś ć , j e ś l i s i ę u w zg lęd n i ro z m a ite p o d e j
ś c i a poznaw cze w f ilo z o f o w a n iu w o g ó le , a co z a tym i d z i e , sp o só b d e t e r m i n a c j i p rz e d m io tu fo rm aln eg o f i l o z o f i i . P o d e j
ś c i a t e mogą być przedm iotow e lu b m etap rzed m io to w e. W p i e r wszych punktem w y jś c ia j e s t d o św ia d c z a n a lu b ta k ż e m ożliw a r z e c z y w is to ś ć , a w d ru g ic h - samo p o z n a n ie r z e c z y w is to ś c i .
. 4■To o s t a t n i e może być ujmowane w ró ż n y c h a s p e k ta c h i w r o z m a ity sp o só b a n a liz o w a n e . U p ra s z c z a ją c sp ra w ę , da s i ę t u wy
r ó ż n i ć metody r e f l o k s y j n e i metody i n t e r p r e t a c y j n e . Do p ie rw s z y c h n a le ż ą metody fe n o m e n o lo g ic z n e , c z y l i sposoby d o c i e r a
n i a do te g o , co i j a k d a n e , e jd e ty c z n e g o o g lą d u i n t e l e k t u a l nego fenomenów t u d z i e ż u z y s k iw a n ia ic h w iern eg o o p is u , o ra z metody t r a n s c e n d e n t a l n e , c z y l i sposoby u s t a l a n i a k o n ie c z
nych / a p r i o r y c z n y c h / warunków w a r to ś c i p o z n a n ia lu b m o ż li
w ości aktów i n t e n c jo n a ln y c h , k t ó r e s i ę p o ja w ia ją w świadom o- ś c i . N a to m ia st metody i n t e r p r e t a c y j n e byw ają bądź h erm eneu- t y c z n e , c z y l i s ą sposobam i /k r y ty c z n e g o wobec w s z e lk ie j do
ty c h c z a so w e j e k s p l i k a c j i / w ykryw ania g łę b s z e g o / u k r y t e g o / s e n s u ja k ie g o k o lw ie k sy stem u znakowego /w ypow iedzi tu d z ie ż in n y c h d z i a ł a ń i wytw orów / w y stę p u ją c e g o w o kreślonym kon
t e k ś c i e , k tó r y s t a l e s i ę z m ie n ia /c h o ć b y p rz e z f a k t i n t e r p r e t a c j i / o ra z celów lu b norm zachowań lu d z k ic h /ty p o w e j e s t t u p o d e j ś c i e h i s t o r y c z n e : d o k try n y f i l o z o f i c z n e to ró ż n e p ro p o z y c je s e n s u , a f ilo z o f o w a n ie t o u s ta w ic z n a i n t e r p r e t a c j a te g o , co n i o s ą d z i e j e / , bądź se m io ty c z n e / l o g i — c z n o - l i n g w i s t y c z n e / , c z y l i sposoby e k s p l i k a c j i lu b l o g i c z n e j r e k o n s t r u k c j i w y rażeń podstawowych w c e lu u ja w n ie n ia ic h f u n k c j i poznaw czych i pozapoznaw czych .
U w ażając je d y n ie p rzedm iotow a p o d e jś c ie za w łaściw e
d l a f i l o z o f i i k la s y c z n e j w ś c is ły m s e n s i e , t r z e b a w nim r o z
r ó ż n i ć / z uwagi na sp o só b d e t e r m i n a c j i p rz e d m io tu fo rm a ln e
go f i l o z o f i i o ra z j e j m etodę w y j a ś n i a n i a / ty p e s e n c j a l i s t y -
czny i e g z y s t e n c j a l i s t y c z n y
7t u d z i e ż m etodę i n t u i c y j n o - d e -
d u k c y jn ą i i n t u i c y j n o - r e d u k c y j n ą . K la sy c z n a f i l o z o f i a e s e n - c j a l i s t y c z n a d o ty c z y b y tu , a k c e n tu ją c w nim a s p e k t i s t o t y ; s t ą d p rz e d m io t p o z n a n ia f i l o z o f i c z n e g o s ta n o w i b y t n ie t y l ko a k t u a l n i e z a i s t n i a ł y , le c z ta k ż e możliwy / o r a z i d e a l n y / , a m etoda w y ja ś n ia n ia j e s t p rz e w a ż n ie in tu ic y jn o - d e d u k c y J n a . O la o g ó ln e j t e o r i i b y tu używa s i ę w tedy n a j c z ę ś c i e j nazwy o n t o l o g i a . N a to m ia st k la s y c z n a f i l o z o f i a e g z y s t e n c j a l i s t y -
8c z n a u z n a je prym at e g z y s t e n c j i w b y c ie , n ie p o m ija ją c oczy
w iś c ie i s t o t y ja k o odpow iednio p rzy p o rząd k o w an ej i s t n i e n i u . D lateg o f i l o z o f i a d o ty c z y je d y n ie bytów r e a ln y c h , re z e rw u ją c s o b ie nazwę m e ta f iz y k i ja k o t e o r i i bytów k o n k re tn y c h , u ję ty c h w a s p e k c ie p r o p o r c jo n a ln e j o g ó ln o ś c i 1 o s t a t e c z n e j r a c j i i s t n i e n i a . Stosow ane tu w y ja ś n ia n ie ma g łó w n ie c h a r a k t e r i n t u - ic y jn o - r e d u k c y jn y . Tak w ła ś n ie p o j ę t a f i l o z o f i a k la s y c z n a bę
d z i e w dalszym c ią g u przedm iotem b a r d z i e j sz c z e g ó ło w e j c h a - r a k t e r y s t y k i m e to d o lo g ic z n e j .
92 . Z a ło ż e n ia f i l o z o f i i k la s y c z n e j
D e te rm in a c ja metody f ilo z o f o w a n ia z a le ż y od m niej lu b b a r d z ie j w y ra ź n ie p r z y ję te g o je g o c e lu / r o l i w k u l t u r z e / 1 p rz e d m io tu . A to li t a a k c e p ta c ja m ilc z ą c o z a k ła d a j u ż J a k ą ś f i l o z o f i ę p o z n a n ia , w a rto ś c io w a n ia i r z e c z y w i s t o ś c i . D la te go o m eto d zie f i l o z o f i i n ie można z a s a d n ie mówić, n ie f i l o z o f u j ą c w j a k i ś s p o só b . Wobec powyższego r o d z i s i ę p o d e jr z e n ie , że z a c h o d z i t u j e ś l i n i e b łę d n e k o ło , t o tzw . s p i r a l a w u z a s a d n ia n iu . Odpowiedź na t ę tr u d n o ś ć w iąże s i ę z p rz y ję c ie m w t e o r i i w iedzy fu n d am en talizm u lu b a n ty fu n d a m e n ta liz m u . N ie wchodząc w s z c z e g ó ły t e j k o n t r o w e r s j i , n a le ż y p r z y j ą ć , i ż n ie d a s i ę u n ik n ą ć ja k ic h ś z a ło ż e ń , J e ś l i n ie w p o z n a n iu , to w m e ta p o z n a n iu . M ożliw ość zbudow ania f i l o z o f i i b e z z a ło ż e - n low ej j e s t j u ż bowiem z a ło ż e n ie m . C hodzi ty lk o o t o , aby przyjmować z a ło ż e n ia k r y t y c z n i e , a w ięc d e d u k c y jn ie n a j s ł a b s z e / a d a ją c e i n t e r e s u j ą c e k o n s e k w e n c je / o ra z ła tw o i b e z s p o rn ie k o n tro lo w a ln e , z w ła sz c z a za pomocą b e z p o ś re d n ie g o p o z n a n ia i p rz e z porów nanie ic h z z a ło ż e n ia m i w i n nych sy stem ach f i l o z o f i c z n y c h . Wydaje s i ę p r z e t o , że u s t a l e n i a i n e t a f i l o z o f i c z n e , m ając zazw yczaj c h a r a k t e r normatyw
n y , wymagają j a k i e j ś a r g u m e n ta c ji. D la te g o n a jp ie rw k i l k a
zadań n a le ż y p o ś w ię c ić ra c jo m , j a k i e a p o g o g ic z n ie u s p ra w ie
d l i w i a j ą wybór k la s y c z n e j k o n c e p c ji f i l o z o f i i .
O METODZIE FILO ZO FII KLASYCZNEJ 9
C ele f ilo z o f o w a n ia mogą być te o r e ty c z n e lu b p ra k ty c z n e j a Je d n e 1 d r u g ie m ak sy m allsty czn e a lb o m ln im a lis ty o z n e . F i l o z o f i a k la s y c z n a p rz y jm u je maksymalizm g n o z e o lo g ic z n y , dążąc do n a jg łę b s z e g o w y ja ś n ie n ia /w z a s a d z ie n ie o b & la ln e g o w skaza
n i a r a c j i o s ta te c z n y c h w p o rząd k u b y to w a n ia / c a ł e j rz e c z y w i
s t o ś c i 11. N ie zad o w ala s i ę p r z e to k ry ty c z n ą a n a l i z ą wiedzy /w ykrywaniem j e j s u p o z y c j i , i l u z | l i pozorów czy t e ż r o l i
» k u l t u r z e / a n i Ja k ą k o lw ie k r e f l e k s j ą nad z a w a r to ś c ią lu b dynam iką św iad o m o ści, a n i reflek to w an y m u c z e s tn ic z e n ie m w e g z y s t e n c j i , a n i u s ta w ic z n ą i n t e r p r e t a c j ą w s z y s tk ie g o , oo można tra k to w a ć Jak o sy ste m znaków, a n i t e ż aporetycznym r o z tr z ą s a n ie m preoyzującym i s t o t n y c h życiow o problemów. U znaje ró w n ie ż p ra k ty c z n e owoce f ilo z o f o w a n ia , p rz e d e w szy stk im s a - p ie n c ja ln o - ś w ia to p o g lą d o w e . F i l o z o f i a d o s ta r c z a bowiem r a c j o n a l n i e u z a sa d n io n y c h podstaw do zbudow ania p o g lą d u na ś w ia t, u ła t w i a d o s k o n a le n ie osobow ości o ra z p e ł n i zazw yczaj fu n k c ję g e n e ro w a n ia , in te g r o w a n ia i re g u la ty w n ą w n au k ach ; n i e da s i ę w ykluczyć J e j , u św ia d o m io n e j' a lb o n i e , i n g e r e n c j i w u s t a l e n i a m etanaukow e. D la te g o n ie powinno s i ę tra k to w a ć f i l o z o f i i w y łą c z n ie ja k o pewnego r o d z a ju s a ty s f a k c jo n u ją c e g o przeżyw a
n i a /w p e rs p e k ty w ie a k s j o l o g i c z n e j / spraw lu d z k ic h , ja k o e k s p r e s j i osobow ości /w yżyw ania s i ę / lu b s z k o le n ia s i ę w d o - głębnym i nam iętnym m y śle n iu
12<,
P rz y jm u ją c m a k sy m allsty czn e c e l e te o r e ty c z n e i p r a k ty c zn e f i lo z o f o w a n ia , p o z o sta je m y w z g o d z ie z p o trz e b a m i, J a k ie wysuwa samo ż y c i e . Z w łaszcza w przełom ow ych Je g o momen
ta c h c z ło w ie k a s z u k a n ie w ą tp liw y c h i o n ty c z n ie n a jg łę b s z y c h r a c j i o ra z s e n s u w s z y s tk ie g o , co I s t n i e j e , ze szczególnym u w zg lęd n ien iem e g z y s t e n c j a l n e j p o z y c ji c z ło w ie k a , w ś w ie c ie . N ie w y s ta r c z ą mu wtedy a n i d o c ie k a n ia k ry ty c z n e nad poznaniem , a n i u zg o d n io n e w śro d o w isk u h ip o te z y o ż y c i u , a n i naukowo u s t a l o n e p ra w id ło w o ś c i p r z e b ie g u ro z m a ity c h typów zjaw isk * U porczyw ie p y t a n p . , d la c z e g o co ś i s t n i e j e , s k o ro n i e m usi i s t n i e ć , czy z a c h o d z ą J a k i e ś k o n ie c z n o ś c i w o b rę b ie te g o , co r e a l n i e i s t n i e j e , d z i ę k i czemu o s t a t e c z n i e r z e c z y w is to ś ć ta k i s t n i e j e i ta k a J e s t w ł a ś n i e , d la c z e g o w o g ó le i s t n i e j e dobro i z ł o , po co o s t a t e c z n i e c z ło w ie k ż y j e , j a k i o s ta te c z n y s e n s ma c i e r p i e n i e n a rz u c o n e mu p r z e z l o s .
T r a d y c ja f i l o z o f i c z n a p o tw ie rd z a d o n io s ło ś ć i n ie u s ta n n ą
a k tu a ln o ś ć ty c h p y ta ń o ra z n o t u j e poważne próby ic h ro z w ią z a -
n la . Żadna u c ie c z k a od te g o ty p u problemów d łu ż e j n ie trw a ł a . N ato m iast główne tr u d n o ś c i w u z n an iu m ożliw ości ta k ie g o m aksym allstycznego p o z n a n ia f ilo z o f ic z n e g o p ły n ą z nowocze- s n e j t e o r i i nauki 13 . Ule u z n a je ona is to tn e g o p lu ra liz m u w iedzy r a c j o n a l n e j , t r a k t u j ą c ja k o e p is te m o lo g ic z n o -m e to d o - lo g lc z n le w a rto ścio w e w y łą c z n ie p o zn an ie ty p u naukowego. Od
rz u c a Jako niem ożliw e p o zn an ie r e a l i s t y c z n e 1 zarazem r a c j o n a ln ie n l e o b a la ln e , z u p e łn ie u n iw e r s a ln e , a p rz y tym n ie o g ó l
nikowe / l u b c a łk o w lo ie w ie lo z n a c z n e / o ra z o b ie k ty w n ie i w a s p e k ta c h k o n ieczn o ścio w y ch w y ja ś n ia ją c e .
Otóż za p lu ra liz m e m ep iste m o lo g ic z n o -m e to d o lo g lcz n y m przem aw iają aspektow ośó p o z n a n ia lu d z k ie g o i ró ż n o ro d n o ść Jeg o ir ó d d e ł o ra z z a s a d n io z e n iep o w o d zen ia g n o z e o lo g ic z n eg o red u k cjo n izm u t o t a l n e g o 14. M e to d o lo g ic z n ie au to n o m iczn a / z a równo względem nauk szczeg ó ło w y ch , j a k i w s to s u n k u do w iary n a d p rz y ro d z o n e j/ f i l o z o f i a w ydaje s i ę p r a k ty c z n ie nieodzow na.
Żadna in n a w ied za bowiem n ie u g ru n tu je r a c j o n a l n i e i t e o r e ty c z n ie podstaw m etanauk tu d z ie ż p o g lą d u na ś w ia t / n i e może s ta n o w ić p ła s z c z y z n y d y s k u s ji św iatopoglądow ych 1 tz w . p raeam - b u la Si d o l / . F ilo z o fo w a n ie s c je n ty s ty o z n e / i s t o t n i e z a le ż n e od p o z n a n ia p rz y ro d n ic z e g o lu b h u m an isty czn eg o , o d w o łu jące s i ę do n ie g o z w ła s z c z a w w y ja ś n ia n iu / o k a z u je s i ę w tym b e z s i l n e . Nawet a n a l i t y c z n o - i n t u i c y j n e o d k ry c ie o n tycznych im
p l i k a c j i Ję z y k a naukowego lu b s y n t e t y c z n o - i n t u i c y j n e u z y sk a n ie o n to lo g ic z n y c h k o n se k w e n c ji t e z naukowyoh n ie d o s ta r c z y adekw atnych odpow iedzi n a w yżej p rz y to c z o n e p y t a n i a , k tó r e d r ę c z ą m y ś l i c i e l i , n ie mówiąo j u ż o tym, że o p e r u ją oni języ k am i n ie d ający m i s i ę i n f e r e n c y j n i e z je d n o c z y ć 15. F i l o z o f i a w inna być ta k ż e n ie z a le ż n a od w iedzy pozanaukow ej, czy t o r e l i g i j n e j , czy I d e o l o g i c z n e j . I d e o l o g i z a c j a f i l o z o f i i pozbaw ia J ą w alo ru p o z n a n ia fu n d am en taln eg o i r a c jo n a ln e g o . F ilo z o f może / i p o w in ie n / być zaangażow any d o p ie ro w r e z u l t a ty swego p o z n a n ia . Poznawszy t o , co s ł u s z n e i n a jw a ż n ie js z e , n ie może s i ę u c h y lić od w y n ik a ją c y c h z te g o obowiązków, choćby kosztem d a le k o Id ący ch w y rz e c z eń . Jed n ak że je g o my
ś l e n i e winno wpierw s p e ł n i a ć ry g o ry w iedzy t e o r e t y c z n e j . Zaangażowanie n i e z a s t ę p u j e k ry te riu m p ra w d z iw o śc i, le c z J e s t Jeg o k o n sek w en cją.
F i l o z o f i a k la s y c z n a ohce być n ie t y l k o m a k s y m a lis ty -
czna 1 au to n o m iczn a, l e c z ta k ż e s p e ł n i a ć m o żliw ie n a j p e ł n i e j
O METODZIE FILOZOFII KLASYCZNEJ 11
w arunki r a c j o n a l n o ś c i ^ . Z a k ła d a j ąo z ro z u m ia ło ść ś w ia ta o ra z m ożliw ość Jeg o o b ie k ty w n ie 1 lo g i c z n i e sp raw d zaln eg o w y ja ś n ie n ia o s ta te c z n o s c io w e g o , p rz e c iw s ta w ia s i ę n ie rz a d k im d z i ś upodobaniom do i r r a c j o n a l i z m u i praksyzm u. Wprawdzie obserwowana na p ie rw sz y r z u t oka a b s u rd a ln o ś ć w ie lu wyda- r ż e ń o ra z n ie w y s ta r c z a ln o ś ć n au k i 1 t e c h n i k i do ro z w ią z a n ia t y l u I s to tn y c h d l a ż y c ia problemów p row okują do m y śle n ia po
z a ry g o ram i r a c j o n a l n o ś c i a lb o p ra g m a ty c z n ie zdominowanego, le c z h i s t o r i a k u ltu r y je d n o z n a c z n ie o k a z u je , że t a k i e m y śle- n ie o s t a t e c z n i e p ro w ad zi do k ry z y su n ie t y lk o f i l o z o f i i , l e c z ta k ż e w s z e lk ie j w iedzy t e o r e t y c z n e j . Trudno Jed n ak z u p e ł n i e zrezygnow ać z ra c jo n a ln e g o w y ja ś n ia n ia ta k d o n io s ły c h spraw .
F i l o z o f i a k la s y c z n a sta n o w i w re s z c ie - wbrew obecn ej m odzie - m y śle n ie p rzed m io to w e, a n ie m etaprzedm iotow e.
W p u n k c ie w y jś c ia bowiem wysoko c e n i d o św ia d c z e n ie zdrowo
rozsądkow e wyrażone w ję z y k u potocznym , z d a ją c s o b ie Jednak sp raw ę, i z n ie J e s t ono c z y s t e , liywa u w ik łan e.w ró ż n e t e o r i e , gdyż k o r z y s ta z c a ł e j t r a d y c j i w ied zy . D lateg o f i l o z o f w i
n ie n k r y ty c z n ie d o c h o d z ić do n a j b a r d z i e j b e z p o ś re d n ic h u ję ć poznaw czych. N ie g o d z i s i ę je d n a k z tym , że n a j b a r d z i e j ź r ó dłowe f ilo z o f o w a n ie z a c z y n a s i ę od r e f l e k s j i nad z a w a rto ś o ią św iadom ości lu b dynamicznymi ak tam i poznawczymi / n p . nad fak tem s t a w i a n i a p y t a ń / a lb o od a n a liz y 1 i n t e r p r e t a c j i j ę z y k a , k tó r y ma p r z e c i e ż p rz e d e w szy stk im c h a r a k te r n a rz ę d n y . Tym b a r d z i e j n ie uw aża, Jakoby podm iot 1 p rz e d m io t p o z n an ia s ta n o w iły s to p io n ą w je d n o c a ło ś ć h erm en eu ty o zn ą a n i Ja k o by p rz e z su b ie k ty w n o ść n a jp e w n ie j s i ę o s ią g a ło p o z n a n ie o b iek ty w n e 17 . Droga myślowa od św iadom ośoi do wiedzy r e a l i s t y c z n e j wymaga m o c n ie jsz y c h d e d u k c y jn ie z a ło ż e ń pom ocniczych n i ż s u p o z y c ja b e z p o ś re d n ie g o p o z n a n ia o b iek ty w n eg o . J e ś l i z a ś c h o d z i o s e m io lo g ic z n y p u n k t w y jś c ia f ilo z o f o w a n ia , to j u ż D logenes L a e r tio s zauw ażył / I , 1 0 8 /, że t r z e b a badać n ie sprawy na p o d s ta w ie słó w , le c z sło w a na p o d sta w ie sp raw , gdyż n ie z powodu słów dochodzą do s k u tk u sp raw y , a l e z po
wodu spraw s ło w a .
N ie o zn a c z a t o , i ż lek cew ażąc o d rz u c a s i ę w o g ó le p o z n a n ie m etap rzed m io to w e. C hodzi t y l k o o t o , że sam ośw ia
dom ości n ie c z y n i s i ę jedynym "punktem archlmedesowym" s a
mego f i lo z o f o w a n ia . N asza w ied za bowiem n ie J e s t p rz e d e
w szystkim sam ow iedzą. Poznajemy s i e b i e rów nież ż y ją c w św ia c i e i b a c z n ie go o b se rw u ją c . A nalizy fen o m en o lo g iczn e s ą n iezb ęd n e w c h a r a k te r y s ty c e w ewnętrznych dośw iadczeń c z ł o w ieka. C a łą Je d n a k r e f l e k s j ę te o rlo p o z n a w c zą i e k s p l i k a c j ę se m lo lo g lo z n ą u m ieszcza s i ę z a s a d n ic z o w m e t a f l l o z o f i l . Tam t e ż n a le ż y J a k n a j p e ł n i e j w y k o rzy stań h i s t o r i ę f i l o z o f i i . A n alizy 1 i n t e r p r e t a c j e J ę z y k a , będącego n a rz ę d z iem w pozna
n iu , s ta n o w ią przygotow aw czy e t a p d o c ie k a ń f i l o z o f i c z n y c h 1 winny być um ieszczone w m e t a f l l o z o f i l . J e d y n ie n a t e j d ro dze u n ik a s i ę n ie b e z p ie c z e ń s tw a p o p a d n ię c ia w I d e a liz m , sub iek ty w izm lu b re la ty w iz m , a o s ią g a s i ę w ied zę naprawdę t r a n s c e n d e n ta ln ą . S tą d f i l o z o f i a k la s y c z n a J e s t p rz e d e w szystkim t e o r i ą b y tu r e a ln e g o . Znaczy t o , że t e o r i a b y tu wy
c z e r p u je c a ł ą fu n d a m e n ta ln ą p ro b le m a ty k ę k la s y c z n e j /w ś c i słym s e n s i e / f i l o z o f i i , k t ó r a we w s z y s tk ic h sw oich d y s c y p li
n a c h , wychodząc z ró ż n e g o ty p u danych d o ś w ia d c z e n ia , z a s a d n ic z o w t e n sam sp o só b d o k o n u je ic h o s ta te c z n o ś c io w e j e k s p la - n a c j i .
3> P unkt w y jś c ia t e o r i i b y tu
M etoda t e o r i i b y tn J e s t osobliw ym doborem i układem o p e r a c j i m yślowych, na o g ó ł znanych z in n y ch typów w ied zy . S w o is to ś ć t e j m etody le ż y n ie t y l e w n ie z w y k ło ś c i sposobów p o sz c z e g ó ln y c h c z y n n o ś c i poznaw czych, i l e w ic h osobliw ym d o b o rze i u k ła d z ie o ra z o d n i e s i e n i u do o so b liw eg o p rzed m io t u . C h a ra k te ry s ty k ę p r z e to t e j metody p rzed staw im y p rz e z o k r e ś l e n i e :
i ° n a j b a r d z i e j p ie rw o tn e g o d o św ia d o z e n ia 1 w ła śc iw e go p rz ed m io tu t e o r i i b y tu ,
2 ° J ę z y k a t e o r i i b y tu ,
3 w y ja ś n ia n ia , r o z s t r z y g a n i a i u z a s a d n ia n ia s t o s o wanego w t e o r i i b y tu ,
4 s t r u k t u r y c a ł e j f i l o z o f i i .
T e o r ia b y tu , aby n i e o b a l a l n i e i o s ta te c z n o ś c io w o
o d p ow iedzieć n a p y t a n i a , k tó r e p rzykładow o wyżej p r z y to c z o
no, n ie zajm u je s i ę form alnym , a n i ilo śc io w y m , a n i J a -
k o ścio w o -ilo śclo w y m aspektem r z e c z y w i s t o ś c i , le c z e g z y s te n -
c ja ln o -ja k o ś c lo w y m , a w ięc bytem w Jo g o f a k t y c z n o ś c i . O p ie ra
j ą c s i ę na d o św iad czen iach h i s t o r i i f i l o z o f i i 1 e p is te m o lo g ii
u s t a l a s i ę p r z e t o , że p rzed m io tem t e o r i i b y tu b ę d z ie r z e c z y -
O M ETODZIE FILO ZO FII KLASYCZNEJ 13
w ls to ś ć Jako i s t n i e j ą c a . N ie znaczy t o , l i t e o r i a b y tu ma s ta n o w ić t e o r i ę I s t n i e n i a . Byt bowiem t o zarazem J a k a ś kon
k r e tn a t r e ś ć 1 o d p o w iad ające j e j i s t n i e n i e . J a k można bezpo
ś r e d n io / t o zn aczy bez p o ś re d n ic tw a znaków i p o j ę ć / s k o n ta k tow ać s i ę z tak im o b iek tem 1 poznawczo go u ją ć ?
S p o s tr z e ż e n ie zmysłowe pozw ala zdobyć po a b s t r a k c j i je d y n ie Jak o śc io w e lu b ilo ś c io w e u j ę c i a p o ję c io w e . T u ta j na
to m ia s t t r z e b a t a k poznawczo sk o n ta k to w a ć s i ę z rz e c z y w is to ś c i ą , aby je d n o c z e ś n ie u j ą ć i n t e l e k t u a l n i e j e j fa k ty c z n o ś ć i j e j k o n k r e tn ą t r e ś ć . O tóż n a j b a r d z i e j pierw otnym /g e n e ty c z n ie i s t r u k t u r a l n i e / dośw iad czen iem d l a t e o r i i b y tu j e s t a f l r - m ujące u j ę c i e i s t n i e n i a k o n k r e tn e j t r e ś c i . R z e c z y w isto ść bo
wiem n ie ja k o " u d e rz a " nas p rz e d e w szy stk im konkretnym i t r e ś c ia m i 1 " o s trz e m " swego i s t n i e n i a . Tzw. rozum szczeg ó ło w y , r e a g u ją c na f a k ty c z n o ś ć r z e c z y , ró w n o le g le /" s z c z y p c o w o " / s ty k a s i ę z ty m i dwiema s tro n a m i r z e c z y w i s t o ś c i . Z achodzi t u f u n k c jo n a ln a J e d n o ś ć p o z n a n ia zmysłowego 1 i n t e l e k t u a l n e g o , odpow iednio do o n ty c z n e j j e d n o ś c i momentu k a te g o r la ln e g o /k o n k r e tn a t r e ś ć / i tr a n s c e n d e n ta ln e g o / j e j w spółm ierne i s t nien ie/^"® . Na t e j p o d s ta w ie form ułujem y /w y d ajem y / bezpo
ś r e d n i s ą d e g z y s te n c ja ln y : " to o to i s t n i e j e " . P odobnie a f l r - mujemy i ujmujemy n a s z e a k ty um ysłu o ra z i s t n i e n i e n aszeg o
" j a " , z tym t y l k o , ż e ujmujemy " J a ” Ja k o i s t n i e j ą c e w a k ta c h m oich, k t ó r e z n ie g o j a k o z podm iotu n ie j a k o em an u ją. U jm uje
my w ięc " j a " w a s p e k c ie i s t n i e n i a , a n i e t r e ś c i / n a t u r y / , c z y l i t o , że je s te m , ,a n i e , kim je s te m - " f c . J e x p e r l t u r enim u n u sq u isq u e se ip su m e s s e q u i i n t e l l i g i t ; . J lp s e idem homo e s t , q u i p e r c i p i t s e e t i n t e l l i g e r e e t s e n t i r e
B e z p o śre d n i s ą d e g z y s te n c ja ln y n i e ma p o s t a c i d o s t a t e c z n i e u w y ra ź n io n e j i u n i w e r s a l n e j . Brak w nim bowiem o d d z ie l
nego u j ę c i a t r e ś c i i s t w i e r d z e n i a j e j i s t n i e n i a . P e r c e p c ja k o n k r e tn e j t r e ś p i j e s t ja k b y z a w ie sz o n a na a f i r m a c j i J e j i s t n i e n i a . N ie ma t e ż o g ólnego u j ę c i a z a c h o d z ąc e j r e l a c j i . P rzedm iotem ta k ie g o s p o n ta n ic z n e g o s ą d u J e s t ens u t primum co g n itu m . D la te g o nieo d zo w n a j e s t d a l s z a a n a l i z a i n t e l e k t u a l na i r e f l e k s j a r o z u m ie ją c a .
A flrm u ją c e u j ę c i a i s t n i e n i a k onkretów /% o p a r te na tym b e z p o ś re d n ie Sądy e g z y s t e n c j a l n e / można mnożyć. Porównaw
c z a a n a l i z a ty c h sądów o k a z u je , że ic h podm ioty byw ają o n ty -
o z n ls ró ż n e , c z y l i żo desygnatem zw rotu " to o to ” może być np . k w ia te k /p rz e d m io t m a te ria ln y n a t u r a l n y / , moja myśl o czymś /p rz e d m io t n i e m a t e r i a l n y / , z e g a re k /p rz e d m io t s z t u c z n y /, c z ło w iek /p rz e d m io t s a m o d z ie ln y /, n i e b i e s k i e oczy c z ło w ie k a /p rz e d m io t n ie s a m o d z ie ln y / l t d . I s t n i e n i e łą c z y s i ę więo n ie ty lk o z tym o to przedm iotem , le c z t a k i e z J a k ąk o lw iek /poznaw czo n ie z d e te rm in o w a n ą /, a l e k o n k re tn ą / z d e term inow aną w s o b i e / t r e ś c i ą . S k s p lik u je t o s e n s b y to w o śc l, a w form ie negatyw nego o r z e k a n ia pozw ala s t w i e r d z i ć , że i s t n ie n i e n i e zaw sze s i ę łą c z y / n i e u to ż s a m ia s i ę / z t ą o to t r e ś c i ą . Za pomocą te g o ty p u sądów negatyw nych, r e f l e k t u j ą c poznawczą z a w a rto ś ć sądów e g z y s te n c ja ln y c h , dokonujemy s e - p a r a c j i
04i s t n i e n i a od k o n k r e tn e j t r e ś c i te g o o to przedm io
t u , a l e zarazem "d o strz e g a m y " coś w spólnego różnym przedm io
tom I s tn ie ją c y m -» zaw sze k o n k re tn a t r e ś ć w s p ó łm ie rn ie w iąże s i ę z I s tn ie n ie m n a sp o só b j e d n o ś c i /t o ż s a m o ś c i / r e la ty w n e j, a j a k p ó ź n ie j zobaczymy — n a sp o só b m ożności i a k tu / e s s e n - t i a u t su b a o t u a l l e z l s t e n t i a - F r a n c is z e k S l l v e s t r i s z F e r
r a r y / . Czymś konstytutyw nym d l a każdego b y tu Ja k o b y tu J e s t p r o p o r c jo n a ln e p rzy p o rząd k o w an ie ja k ie jk o lw ie k t r e ś o i k o n k re t
n e j i s t n i e n i u , k t ó r e a k t u a l i z u j e t ę t e r e ś ć . Ażeby w ięc być w o g ó le bytem realnym /b y te m ja k o b y te m /, t r z e b a być dow olną t r e ś c i ą k o n k re tn ą J a k o / a k t u a l n i e / i s t n i e j ą c ą .
U ję c ie poznawcze w powyższy sp o só b otrzym ane sta n o w i p o ję o le b y tu Ja k o b y tu . Ma ono c h a r a k t e r tr a n s c e n d e n ta ln y , gdyż a k c e n t p o ło żo n y J e s t w nim na e g z y s t e n c j i /c z y n n ik t r a n - s c e n d e n ta ln y /, a n ie na e s e n c j i /c z y n n ik k a t e g o r l a l n y /
22. Prym at i s t n i e n i a o s ią g a s i ę p rz e z z n e u tr a liz o w a n ie k a te g o - r ia ln e g o o g r a n ic z e n ia e g z y s t e n c j i p rz e z e s e n c j ę . Umysł bo
wiem u jm uje i s t n i e n i e c z e g o ś bez p r e k o n c e p c ji co do te g o , j a k i e J e s t t o co ś / n p . czy I s t n i e j e j a k o m a te r ia czy ja k o duch/<> Coś J e s t bytem p rz e d e w szy stk im ze w zględu n a t o , że i s t n i e j e , a n i e z uwagi n a t o , co i s t n i e j e . O czyw iście d o p ie ro b l i ż s z a a n a l i z a i n t e l e k t u a l n a o k a z u je , i ż t r e ś ć w inna być sk o n k rety zo w an a /c h o ć n ie m usi być ro z p o z n a n a J a ko t a k a / , a I s t n i e n i e w sp ó łm iern e do t e j t r e ś c i / i s t o t y / .
Tak utw orzone p o ję c ie b y tu d e n o tu je o d pow iednio p r o p o r c jo n a ln ie w s z y s tk ie ty p y bytów r e a ln y c h , a w ięc " b y t"
J e s t a n a lo g ic z n ie w spólną nazwą /e n s commune/ d l a każdego
b y tu r e a ln e g o . S tą d o p e r a c ja d o c h o d z e n ia do p o j ę c i a b y tu
Jak o b y tu s ta n o w i zarazem d e te r m in a c ję w łaściw ego p rz e d m lo -
O METODZIE FILOZOFII KLASYCZNEJ 15
t u c a ł e j t e o r i i b y tu . N ie tr z e b a p r z e to w c z e ś n ie j w p o sz
czeg ó ln y ch d y s c y p lin a c h f i l o z o f i c z n y c h tw o rzy ć p o ję ć p o sz
c z e g ó ln y c h typów bytów , a potem d o p ie ro j e u o g ó ln ić , aby otrzym ać c a łk ie m u n iw e rs a ln e p o j ę c i e b y tu Jako b y tu . Sepa
r a c j a bowiem r ó ż n i s i ę od a b s t r a k c j i głów nie tym , że prowa
d z i do p o j ę c i a tr a n s c e n d e n ta ln e g o . T rzeba ty lk o p a m ię ta ć , że mówiąc o b y c ie Jak o o b ie k c ie c a ł e j t e o r i i b y tu , a k c e n tu jemy J u ż ls to to w ą s t r o n ę p o j ę c i a b y tu / l e c z n ie w oderwa
n iu od i s t n i e n i a I / , poniew aż te z y p o szczeg ó ln y ch d y s c y p lin o dnoszą s i ę w sposób w yróżniony do p o szczeg ó ln y ch typów r z e c z y w i s t o ś c i . Samo je d n a k o r z e k a n ie o r z e c z y w is to ś c i s t a j e s i ę możliwe o t y l e , o i l e poznajem y t r e ś c i i s t n i e j ą c e /unum- quodque e s t c o g n o s c ib ile inąuantum e s t ens a c t u / 23 .
P rz y jm u ją c o d r ó ż n ie n ie o g ó ln e j t e o r i i b y tu 1 t e o r i i p o sz c z e g ó ln y c h typów bytów o ra z ic h p rz e d m io tu w p u n k cie w y jś c ia d o c ie k a ń f i l o z o f i c z n y c h i p rz e d m io tu zbudowanej j u ż t e o r i i , powiemy, że d l a c a ł e j t e o r i i b y tu form alny p rz e d m io t j e s t t a k i sam , a m ian o w icie b y t jętko b y t , c z y l i ja k d a w n ie j mówiono - ens l n communi. We w s z y s tk ic h bowiem e ta p a c h w y ja ś n ia n ia 1 w ró ż n y c h , le c z a n a lo g ic z n y c h p o rz ą d kach w sk a z u je s i ę w t e o r i i b y tu n a t o , d z i ę k i czemu r z e c z y w is to ś ć w o g ó le a lb o p o sz c z e g ó ln y j e j ty p J e s t bytem Jako bytem . Byt j e s t w ięc sta n o w io n y : w p o rząd k u e g z y s te n c ji d z i ę k i w ew n ętrzn ej z ło ż o n o ś c i z i s t o t y i i s t n i e n i a , w po
rz ą d k u e s e n c j i pochodnych d z i ę k i z ło ż o n o ś c i z formy 1 ma
t e r i i t u d z ie ż z ło ż o n o ś c i z s u b s t a n c j i 1 akcydensów o ra z w p o rz ą d k u dynam iki d z i ę k i z ło ż e n iu z a k tu 1 m o ż n o śc i. Abso
l u t ja k o t a k i n ie J e s t form alnym przedm iotem t e o r i i b y tu , le c z o s t a t e c z n ą r a c j ą z e w n ę trz n ą /p rz y c z y n ą sp ra w c z ą , w zo r- c z ą i c e lo w ą / r z e c z y w is to ś c i w p o rząd k u e g z y s t e n c j i .
P rzedm iotem w p u n k c ie w y jś c ia o g ó ln e j t e o r i i b y tu j e s t J a k ik o lw ie k b y t d o stę p n y d o św ia d c z e n iu p ierw otnem u, a w ła ś c iw ie k i l k a ro z m a ity c h typów b y tu , aby można b y ło u tw o rzy ć p o j ę c i e b y tu ja k o b y tu o ra z p rz e p ro w a d z ić Jego u j a ś n i a n i e i t y p o l o g i ę . N a to m ia st przedm iotem t e o r i i p o sz
cz e g ó ln y c h typów bytów s ą odpow iednie ty p y bytów z e w zglę
du na c h a r a k t e r i c h d z i a ł a n i a . W yróżnia s i ę c z t e r y fu n d a
m e n ta ln e ty p y bytów / r e a l n y c h / : podm ioty / e s s e i n s e e t ad
s e / , b ędące bądź Jednostkow ym i s u b s ta n c ja m i rozum nym i, c z y
l i osobam i, bądź jednostkow ym i s u b s ta n c ja m i nierozum nym i,
c z y l i o so b n ik a m i, o ra z b y ty zapodm lotow ane, k tó ry m i s ą
STANISŁAW KAMIŃSKI
p r z y p a d ło ś c i / a s a e l n / lu b byty c z y s to r e l a c y j n e / e s s e a d /.' Te o s t a t n i e mogą m ieć r e a ln e oba czło n y r e l a c j i / n p . m ał
żeń stw o , rów ność r z e c z y / a lb o ty lk o je d e n c z ło n r e a ln y / n p . b y t m yślny, s tw a r z a n ie z n ic z e g o /. O b y ta c h i n t e n c j o n a l nych mówi s i ę w ted y , gdy p ie rw o tn ie zapodm iotowane s ą w a k ta c h poznawczych lu b
d ą ż e n iowych, j a k n p . p o z n a n ie i k u l t u r a / o i l e n i e s ą zafik&owane w m a t e r i i / , t r e ś ć kon
s t r u k c j i m yślowej o
PRZYPISY
$ Nad n i n i e j s z ą ro z p ra w ą , k t ó r a m ia ła d a ć s y n te ty c z ny z a r y s k o n c e p c ji f i l o z o f i i w głównym n u r c ie s z k o ły l u b e l s k i e j , p racow ał K am iński w o s t a t n i c h dwóoh l a t a c h swego ży
c i a . C a ło ść o w z a m ie rz e n iu u d o s k o n a le n ie i p o s z e r z e n ie w c z e ś n ie j opublikow anego a r t y k u ł u O sobliw ość m e to d o lo g ic z n a t e o r i i b y tu /" R o c z n ik i F i l o z o f i c z n e " , 2 7 /1 9 7 9 /, z . 2, s . 33-49 o ra z w p r z e k ł . an g . w: Theory o f B ein g . To U nder- s ta n d R e a l i t y , Bd. S . K am iń sk i, M. K u r d z ia łe k , Z. J . Zdy- b io k a , L u b lin 1980, s . 7 - 2 3 / - m ia ła s i ę s k ła d a ć z 8 na
s tę p u ją c y c h punktów : 0 . W stęp; i . O gólna c h a r a k te r y s ty k a f i l o z o f i i k la s y c z n e j ; 2 . Z a ło ż e n ia f i l o z o f i i k la s y c z n e j;
3 . Punkt w y jś c ia t e o r i i b y tu ; 4 . Ję z y k t e o r i i b y tu ; 5 . Wy
j a ś n i a n i e i u z a s a d n ia n ie w t e o r i i b y tu ; 6 . S t r u k t u r a f i l o z o f i i ; 7 . Z a k o ń c z e n ie . W p o s t a c i gotow ej do d ru k u A u to r zdo
ł a ł o p ra c o w a ć * jed y n ie 4 z n i c h . /P r z y p . - T. S . / .
4 Mówi s i ę f i l o z o f i a k l a s y c z n a , gdyż do XIX w. tra k to w a no J
ąJak o cenne i typowe d z ie d z ic tw o s t a r o ż y t n o ś c i .
® I n t e l e k t u a l l z m g n o z e o lo g ic z n y p r z y p i s u j e s z c z e g ó ln ą r o l ę w p o z n a n iu i n t e l e k t o w i /"suprem um i n n o s t r a c o g n itio n e e s t non r a t l o s e d i n t e l l e c t u s , q u i e s t r a t i o n i s o r l g o , p r i n c ip iu m e t te rm ln u s " - Tomasz z A kw inu/.
® N ie w y k lu cza s i ę typów p o ś r e d n ic h , le c z ic h elem en
t y d a d z ą s i ę zredukow ać do odmian w yżej p rz e d s ta w io n y c h . P o r . S . K a m i ń s k i , Metody w sp ó łc z e sn e j m e t a f i z y k i , . o z . I I , "R o cz n ik i F i l o z o f i c z n e " , 2 0 /1 9 7 8 /, z . 1, s . 5 -5 0 .
A N iek ied y z a m ia s t m etaprzedm iotow e mewi s i ę podmio
to w e. Np. d l a K a r te z ju s z a , k tó r y n a j b a r d z i e j wpływowo z a po czątk o w ał t e n s t y l f ilo z o f o w a n ia , punktem w y jś c ia b y ł podm iot m y ślący . H u s s e rl p o s z e d ł d a l e j , w idząc m ie js c e po
ja w ie n ia s i ę fenomenów n ie w s u b s ta n c ja ln y m " j a " m yślącym , le c z w c z y s t e j św iadom ości l o g i c z n e j , a naw et w " p r a - j a "
Ja k o anonimowym s tr u m ie n iu ż y c ia t r a n s c e n d e n ta ln e g o . J e s z cze i n n i / n p . n ie k tó r z y h e rm e n e u ty c y / w o g ó le z lik w id o w a li p r z e c iw s ta w ie n ie podm iotu 1 p rz e d m io tu ja k o k a t e g o r i i f i lo z o f ic z n y c h . D lateg o w ygodniej b ę d z ie r o z r ó ż n ia ć f i l o z o fow anie przedm iotow e i m etaprzedm iotow e.
g M etodą fe n o m en o lo g iczn ą / a l e bez r e d u k c j i t r a n s c e n
d e n t a l n e j / p o s łu g u ją s i ę n ie k ie d y f i l o z o f o w i e , k tó r z y s i ę
u w ażają z a k la sy c z n y c h / n p . D. von H lld e b ra n d , A. de W ael-
h e n s, J . S e i f e r t / o P odobnie ma s i ę r z e c z z m etodą t r a n s - .
O METODZIE FILOZOFII KLASYCZNEJ 17
c e n d e n ta ln ą / J . M a re c h a l, J . B. L o tz , K. C o r e th /. A to li f i l o z o f i ę k la s y c z n ą rozum ie s i ę wtedy s z e ro k o .
M etaprzedm iotow e s t y l e f ilo z o f o w a n ia zow ie s i ę c z a sem e p iste m o lo g ic z n y m i / c e n t r a l n ą p o z y c ję w f i l o z o f i i z a j muje t e o r i a p o z n a n ia / w p rz e c iw s ta w ie n iu do o n to lo g lc z n y c b , c z y l i przedm iotow ych /g d z ie t e o r i a b y tu z a s a d n ic z o w yczerpu
j e z a k re s f i l o z o f i i / . T rzeb a z a z n a c z y ć , że i l e k r o ć nazywa
my k lasy czn y m i m e ta p rz e d c lo to w e p o d e j ś c i a do f ilo z o f o w a n ia , to mamy na m y śli f i l o z o f i ę o c h a r a k te r z e n ie w y łą c z n ie e p l - s te k o lo g ic z n y m , le c z e p is te m o lo g ic z n o -o n to lo g ic z n y m , c z y l i t a k ą , k t ó r a e ta p e p is te m o lo g ic z n y d o p e łn ia d o c ie k a n ia m i o n to lo g ic z n y m i / i a k s jo lo g ic z n y m i/.
1 E g z y s t e n c j a l i s t y c z n a w e r s ja f i l o z o f i i k la s y c z n e j n ie w iąże s i ę z żad n ą odm ianą e g z y s te n c ja liz m u . P o w sta ła z r e s z t ą w c z e ś n ie j ja k o tz w . to n izm e g z y s te n c ja ln y . Jeg o i n i c j a t o r z y J . M a r ita in i E. G ilso n u z n a l i , że Tomasz z Akwinu m ia ł e g z y s te n c ja ln ą k o n c e p c ję b y tu , k t ó r ą p ó ź n ie j z a rz u c o n o , a k t ó r a j e s t n a j b a r d z i e j adekw atna d l a f i l o z o f i i k l a s y c z n e j . W e g z y s te n c ja liz m ie e g z y s te n c ja to lo s c z ło w ie k a , a w e g z y e t e n c j a l i s t y c z n e j f i l o z o f i i k la s y c z n e j t o po p r o s t u i s t n i e n i e , c z y l i podstaw ow y, k o n sty tu ty w n y c z y n n ik k ażd eg o b y t u .
Q T e r a in o n t o l o g i a J e s t w ie lo z n a c z n y . W y stą p ił ju ż w R . O o c le n iu s a L e x ic o n p h llo so p b lc u m / F r a n k f u r t 1 6 1 3 /, a ro zp o w szech n io n y z o s t a ł p r z e z J . C la u b e rg a n a o z n a c z en ie nauki o b y c ie o b e jm u ją c e j c a ł e d z ie d z ic tw o m e ta f iz y k i o g ó l
n e j . P ó ź n ie j n ie k ie d y z a c ie ś n ia n o nazwę o n t o l o g l i do n a u k i 0 i s t o t a c h , k a te g o r ia c h rz e c z y lu b desyngatów nazw a lb o do t e j c z ę ś c i, t e o r i i b y tu , k t ó r a t r a k t u j e o je g o s f e r a c h r a c j o n a ln y c h /m e ta f iz y k a m ia ła d o ty c z y ć ta k ż e i r r a c j o n a l n y c h / , czy t e ż do n a u k i o c z y s ty c h m o ż liw o śc ia c h i k o n ie c z n y c h r e l a c j a c h m iędzy ja k o ś c ia ta i id e a ln y m i.
o T a k o n c e p c ja u k o n s ty tu o w a ła s i ę d z i ę k i h isto ry c z n y m 1 sy stem atycznym badaniom f i l o z o f i i Tomasza z Akwinu, głów
n ie p r z e z Jf, M a r ita in a i £* G ils o n a , dopełnionym p rz e z ic h k o n ty n u a to ró w , a p r z e d e w szy stk im M. A. K rąp ca. A t o l i n ie a u t o r y t e t A kw inaty l u b k tó re g o k o lw ie k z je g o i n t e r p r e t a t o rów j e s t d e c y d u ją c y w p r z y j ę c i u t e j k o n c e p c ji, le c z r a c j e , j a k i e p ły n ą z j e j a n a l i z y e p is te m o lo g ic z n o -m e to d o lo g ic z n e j o ra z r o l i o d gryw anej p r z e z f i l o z o f i ę k la s y c z n ą w p o dstaw ach nauk i p o g lą d u n a ś w i a t . Zwana b ę d z ie d a l e j t e o r i ą b y tu .
P roblem fu n d am en talizm u n ie j e s t w f i l o z o f i i n au k i nowy, a l e s z c z e g ó ln ie żywo w y s tą p ił po 1968 r . P o r . M.
G a t z e m e i e r , B ia A b h S n g ig k e it d e r Metiioden von den Z i e l e ń d e r W is s e n s c h a f t, "Neues J a h rb u c li" , 6 /1 9 8 0 / 91—118}
IY, K u h l n a n n , R e f le x iv e L etzh eg rttn d u n g , " Z e i t s c h r i f t f ttr p h ilo s o p h is c h e P o rs c h u n g " , 3 5 /1 9 8 1 / 3 -2 6 ; J . F r i e d - m a n n , K ri t i k k o n s t r u k t l v i s t i s c h e r V e rm in ft, Mdnchen 1981.
F i l o z o f i a n a s ta w io n a j e s t n a p o z n a n ie p raw dyj c e l e p r a k ty c z n e s ą k o n sek w en cją praw dy, l e c z J e j n i e k o n s ty tu u ją .
12
Modne s ą d z i s te n d e n c je antysystem ow e w f i l o z o f o
w an iu i p o s t u l a t c a łk o w ite j o t w a r t o ś c i f i l o z o f i i . J e s t t o r e -
z u l t a t postawy m in im a lls ty c z n e j, k t ó r a w p ie rw s z e j p o ło wie 3X w. d o p ro w ad ziła do w ie lu o s ią g n ię ć p o rz ą d k u ją c o -
— u ś c i ś l a j ą c y c h , le c z a l e p r z y c z y n iła s i ę zn a c z ąc o do r o z w ią z a n ia w łaściw ych problemów f i l o z o f i c z n y c h .
1.3
Łatwo krytykow ać f i l o z o f i ę m aksym alls ty c z n ą z a t o , że w ykracza po za obiegowy model w ied zy , a l e c h ę ć z a s p o k o je n i a odwiecznych 1 powszechnych z a in te re s o w a ń in t e l e k t u a l n y c h z a b ra n ia o g ra n ic z a ć c e le poznawcze z uwagi na d o p u sz c z a ln e w naukach ś ro d k i poznaw cze; l e p i e j używać n ie d o s k o n a ły c h / a l e n a jle p s z y c h , ja k im i d y sponujem y/ n i ż z o s ta w ić t e n o b sz a r wiedzy z u p e łn ie p o zaracJo n aln y m d e lib e r a c jo m .
14 P lu r a liz m m eto d o lo g iczn y n ie p rz e s z k a d z a dążeniom do u n i f i k a c j i d o k tr y n a ln e j p o sz o zeg ó ln y ch typów w ie d z y . P o r» ,J» M a r i t a i n , O ls tin g u e r p o u r u n i r , ou l e s d e g re s du s a v o l r , P a r ła / 1 9 3 2 / 1 9 6 3 '.
15 T e o re ty c z n ie u z a sa d n io n y c h odpow iedzi f i l o z o f i c z nych n i e d a s i ę z a s t ą p i ć p o s tu la ta m i p ra k ty c z n e g o rozumu / I . K a n t/ a n i zlik w id o w ać problemów f i l o z o f i c z n y c h s t w i e r dzeniem , ta p o w sta ły z n a d u ż y c ia ję z y k a / f i l o z o f o w i e lin g w i s t y c z n i / . W tym c z a s i e , gdy n e o p o z y ty w iśc l o b w ie s z c z a li n i e m ożliw ość k la s y c z n e j f i l o z o f i i , K. J a s p e r s s tw o rz y ł t e o r i ę z w ią z a n ia b y tu lu d z k ie g o z o s t a t e c z n ą i bezwarunkową pod
sta w ą w s z e lk ie g o s e n s u , co J e s t i s t o t ą m e ta f iz y k i. Rozwój nauk szczegółow ych n ie podkopał f i l o z o f i i k l a s y c z n e j , le c z J ą o c z y ś c ił /Po Co C o p le s to n /.
1 A R a c jo n a ln o ś ć w iedzy g w a ra n tu ją odpow iednie j e j ź r ó d ł a 1 upraw om ocnienie o ra z sfo rm u ło w a n ie . N a jo g ó ln ie j mówiąc, ma być u z y sk an a z a pomocą m etod w y raźn ie podanych 1 zgodnych z re g u ła m i m e to d o lo g iczn y m i, w ta k im z a k r e s i e , w Jakim J e s t t o m ożliw e w d a n e j d z i e d z i n i e p o z n a n ia , u z a sa d n io n a w sp o só b in te r s u b le k ty w n le k o n tr o lo w a ln y , a z w ła sz c z a n ie z a le ż n a od stanów em o cjo n aln o -w o llty w n y ch o ra z w yra
żona w Języ k u info rm acy jn y m .
1T N ie u p r a s z c z a s i ę p rz e z t o s y t u a c j i poznaw czej do sam ej r e l a c j i p o d m io t-p rz e d m io t. U znaje s i ę r o l ę środków v p o zn an iu 1 je g o uwarunkowań.
W iedza t r a n s c e n d e n ta ln a , w edług k la s y c z n e j f i l o i - a o f i i , t o w ied za c a łk o w ic ie u n iw e rs a ln a / l e c z n ie o g ó ln i
kowa/ i r e a l i s t y c z n a , gdyż d o ty c z y w s z y s tk ie g o , co r e a l n i e i s t n i e j e , n ie o g r a n ic z a ją c s i ę żadnymi k a te g o ria m i} p o s łu g u je s i ę t r a n s c e n d e n t a l l a m l , c z y l i p o ję c ia m i w yrażający m i n a j o g ó l n i e j s z e w ła ś c iw o ś c i b y tu Jak o b y tu , t j . t a k i e , k t ó r e p r z e k r a c z a ją w s z e lk ie k a t e g o r i e b y to w a n ia , gdyż r e l a c j a i s t n i e n i a i i s t o t y z a c h o d z i w każdym b y c ie , n i e z a l e ż n i e od Jeg o k a te g o r lio
N ie k tó rz y w id zą m ożliw ość w y e k sp lik o w an ia ja k o
ściow ego u p o s a ż e n ia i je g o e g z y s t e n c j i w danych zmysłowych
czy t e ż w wyabstrahowanym p o j ę c i u . Odpada wtedy k o n ie c z
ność osobnego aflrm o w an la p ie rw o tn e g o k o n k re tn e j t r e ś c i
Jak o i s t n i e j ą o e j . T aki s k r a jn y a b s tra k c jo n iz m m e ta fiz y c z n y
łatw o Jed n ak prow adzi do id e a liz m u . N ależy ró w n ież o d r z u c ić
pochodzące od K anta s ta n o w is k o , że p ie rw o tn e d o ś w ia d c z e n ie
f i l o z o f i c z n e ma c h a r a k t e r a k s jo lo g ic z n y . Aby co ś mogło s t a ć
O M ETODZIE FILOZOFII KLASYCZNEJ 19
s i ę przedm iotem d ą ż e n ia lu b p o ż ą d a n ia /b y ć u j ę t e Jako w ar
t o ś c i ow e/, musi w c z e ś n ie j z o s ta ć poznane w swej s w o is to ś c i - n i h i l Y olitum n i s i co g n ltu m . Nadto a k s j o l o g i a n ie o p a r ta na m e ta f iz y c e u le g a wpływom em o cji lu b i d e o l o g i i .
^ Św. T o m a s z z A k w i n u , Summa th e o - l o g i a e , 1 , q . 7 6 , a . 1.
2 1
T erm in s e p a r a c j a ro z m a ic ie bywa rozum iany: s z e r o ko - j a k o nazwa / a p o t i o r i p a r t e / c a łe g o p ro c e su dochodze
n i a do p o j ę c i a b y tu ja k o b y tu - o ra z c i a ś n i e j , Jak o d z i a ł a n i e na są d a c h b e z p o ś re d n io e g z y s te n c ja ln y c h , a m ianow icie ja k o w y o d rę b n ia n ie z a pomocą orzecznikow ych sądów negatyw nych s t a ł e g o zw iązku między t r e ś c i ą a is tn ie n ie m i uwyraź
n i e n i e go J a k o je d n o ś c i / t o ż s a m o ś c i / r e la ty w n e j - o p e r a tlo l n t e l l e c t u s d i v i d e n t i s e t com ponentls /Tomasz z Akw inu/.
S e p a r a c ja n i e j e s t a n i p o jęo io w an iem , a n i są d z e n ie m . S tan o wi ro z u m ie n ie w y o d rę b n ia ją c e , w o s t a t e c z n e j f a z i e aprehensyw - n e .
22
