Marian Fąka
Starania o utworzenie akademickiej
uczelni teologicznej w Poznaniu (do
drugiej wojny światowej)
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 23/3-4, 233-285
1980
23 (1980) n r 3— 4
KS. M A R IA N F Ą K A
STARANIA O UTWORZENIE AKADEMICKIEJ UCZELNI TEOLOGICZNEJ W POZNANIU
(do 'drugiej w ojn y św iatow ej)
T r e ś ć : W stęp. I. O kres d aw n ej R zeczy p o sp o litej. 1. S zk o ła k a te d raln a w P o zn a n iu . 2. A k a d em ia L utarańskiego. 3. K o leg iu m jezu ick ie w P ozn an iu . 4. S em in a riu m D u c h o w n e w P o zn a n iu . — II. O kres z a boru p ru sk ieg o . 1. S ta ra n ia ks. W o lick ieg o z 1816 roku. 2. S ta ra n ia a r cy b isk u p a W o lick ieg o z 1828 .raku. 3. S ta ra n ia a r cy b isk u p a D u n in a z 1832 roku. 4. S ta ra n ia a rcy b isk u p a D u n in a z 1840 rok u . 5. S ta ra n ia a r cy b isk u p a P r z y łu sk ie g o z rok u 1845. — III. O kres D ru g iej R zeczy p o sp o litej. 1. S ta ra n ia k a rd y n a ła p ry m a sa D alb ora. 2. S ta ra n ia k a r d y n ała p ry m a sa H londa.
W stęp
P ro b lem fo r m a c ji in te le k tu a ln e j k a p ła n ó w b y ł za w sze w ie lk ą trosk ą K ościoła. R óżne te ż b y ły fo rm y i eta p y jego sz k o ln ic tw a te o lo g ic z n e go, d y k to w a n e zn a k a m i cza só w . C el b y ł z a w sz e te n sam : jak n a jle p sze p r z y g o to w a n ie k a p ła n ó w do p o w ierzo n eg o im zad an ia — p ro w a dzen ia lu d z i do zb a w ien ia .
„F id es q u a eren s in te lle c tu m ” p o w o ła ła do ży cia p ie r w sz e szk o ły k a te c h e ty c z n e w S m y rn ie, R zym ie, A lek sa n d rii, E d essie, A n tio c h ii czy C ezarei, g d zie p e łn iły one fu n k c je c h rześcija ń sk ich a k a d em ii, a w s k a zan ia O jców K o ścio ła sk u te c z n ie łą c z y ły w w y c h o w a n iu k u ltu r ę k la syczn ą z m y ślą ch rześcija ń sk ą . N a d a lszy m eta p ie sp o tk a m y szk oły k a ted ra ln e, k la szto rn e i p a ra fia ln e, a od X II w ie k u stu d ia o g ó ln e — p ó źn iejsze u n iw e r sy te ty , p od d an e b ezp ośred n io p ap ieżom lu b o tr z y m u ją ce od n ich p o z w o le n ie na o tw a rcie, co po d zień d z isie jsz y za strzeżo n e jest w sto su n k u do u n iw e r s y te tó w k a to lic k ic h i w y d z ia łó w te o lo g ic z n y c h na u c z e ln ia c h św ieck ich . Ś r e d n io w ie c z n e u n iw e r s y te ty ze w zg lęd u na sw ą org a n iza cję i p an u ją cą w n ich d y sc y p lin ę b yły jak b y se m in a r ia m i d u ch o w n y m i, w k tó ry ch z d o b y w a li w ie d z ę p r z y szli k a p ła n i. B y ich za b ezp iec zy ć od zg iełk u o to czen ia , za k ła d a n o przy u n iw e r sy te ta c h sp ecja ln e b u rsy c z y li k o n w ik ty , w k tó ry ch poza m ie sz k a n iem i u trzy m a n iem m ie li z a p e w n io n ą o p iek ę i fo rm a cję d u ch o w ą.
D ek ret S ob oru T ry d en ck ieg o z o b o w ią za ł b isk u p ó w do za k ła d a n ia s e m in ariów , w y zn a cza ją c ty m sa m y m k ie r u n e k w y c h o w a n ia k leru i o tw iera ją c drogę do d o św ia d czeń i in ic ja ty w w y c h o w a w c z y c h . D z ię k i
tem u K o śció ł w y p r a c o w a ł p o w o li coraz to lep sze fo rm y k szta łcen ia 'd u c h o w ie ń s tw a ł .
A le S obór T ry d en ck i d o m a g a ł się też, ab y o b o w ią zk i i u rzęd y w s e m in a r ia c h p o w ierza ć je d y n ie d ok torom i m a g istro m czy lic e n c ja tom , a w ię c lu d ziom , k tórzy o d b y li w y ż sz e stu d ia i o sią g n ę li sto p n ie n a u k o w e . W yższe stu d ia te o lo g ic z n e od b y w a n o na u n iw e r sy te ta c h p o sia d a ją c y c h w y d z ia ły te o lo g ic z n e lu b na in n y ch u c z e ln ia c h u p r a w n io n y ch przez S to lic ę A p o sto lsk ą do n a d a w a n ia sto p n i a k a d em ick ich . D zięk i tem u w k ażd ej d ie c e z ji p o w sta ł z b ie g ie m czasu w m n ie jsz y m ■ c z y w ię k sz y m z a k resie ze sp ó ł k a p ła n ó w z a k a d em ick ą fo rm a cją n a u k o w ą . B y w a ło też, że u c z e ln ia d ie c e z ja ln a sta w a ła się na sk u te k ich 'd z ia ła ln o śc i p rężn y m i p o w a żn y m o śro d k iem naiukow ym o d u żym d o robku u m y sło w y m , p rzy czy n ia ją c się w te n sposób do rozw oju n au k te o lo g ic z n y c h . P o trzeb y lo k a ln eg o d u szp a sterstw a p o stu lo w a ły ro z sz e rzen ie program u n a u cza n ia , w y m a g a ły d łu ższy ch i g łęb szy ch stu d ió w , p od n osząc ty m sa m y m p oziom u c z e ln i i sta w ia ją c ją w rzęd zie szk ół ■ a k a d em ick ich .
W n in ie jsz y m a r ty k u le za m ierza m y p rzed sta w ić teg o rodzaju p ro ces d ziejo w y , ja k i p rzeb ieg a ł w o k ó ł p ozn a ń sk iej u c z e ln i te o lo g ic z n e j. W ielk o p o lsk a z a w sze o d g ry w a ła w n a szy ch o jc z y sty c h d zieja ch p o w a żn ą rolę. N a ziem i tej u k sz ta łto w a ło się p a ń stw o p o lsk ie, a d zięk i sk u te c z n e j ob ron ie p o lsk ie j g ra n icy za ch o d n iej p rzy czy n iła się ona w a ln ie do u tr w a le n ia n ie p o d le g łe g o b ytu n a szeg o p a ń stw a . P ie r w si w ła d c y sp e c ja ln ą op iek ą o ta c z a li n a d w a rcia ń sk i gród P ozn ań , p o d n osząc go n a w e t na p e w ie n czas do go d n o ści s t o lic y ,' a p o te m — g d y już K rak ów , a jeszcze p ó źn iej W arszaw a s ta ły się o środ k iem sto łe c z n y m p a ń stw a — P o zn a ń o trzy m a ł ran gę „ g ło w y W ielk iej P o l s k i”, jak go o k r e ślił h isto ry k p o ls k i X V I s tu le c ia M arcin B ielsk i. P ozn ań n a le ż a ł te ż od sam ego początk u do g łó w n y c h ośro d k ó w życia k u ltu ra ln eg o i u m y sło w e g o P o lsk i. A jedinak n ie d o p ra co w a ł się przez w ie le w ie k ó w ża d n ej szk o ły w y ż sz e j w ó w c z e sn y m rozu m ien iu , w ty m ró w n ież w y ż sz e j u c z e ln i te o lo g ic z n e j. W ielk o p o la n ie p o d e jm o w a li w y ż sze stu d ia p rzed e w s z y stk im n a u n iw e r s y te c ie k ra k o w sk im , którego z a się g o d d zia ły w a n ia b y ł w ' w a ru n k a ch p o lsk ich n a jszerszy , oraz na u c z e ln ia c h za g ra n iczn y ch . W p raw d zie a rcy p a sterze K o ścio ła P o zn a ń sk ieg o w ie lo k r o tn ie w ciągu d z ie jó w p o d e jm o w a li n ie u s tę p liw e w y s iłk i w c elu p o d źw ig n ięcia te o lo g ic z n e j u c z e ln i p o zn a ń sk iej n a p oziom a k a d em ick i i u zy sk a n ia dla n iej w zw ią z k u z ty m fo r m a ln y c h p ra w u- c z e ln i a k a d em ick iej. A ż do roku 1969 w y s iłk i t e o k a z y w a ły się je d nak b ezo w o cn e. U w ie ń c z y ły je dop iero d ek r e ty Ś w . K o n g reg a cji N a u -1 Por. W y s z y ń s k i S. kard., D ei m in is tr o r u m p e r p e tu u m se m i n a riu m . F ra g m en ty p rzem ó w ien ia z o k a zji 400 ro czn icy d ek retu S o
boru T r y d en ck ieg o o se m in a r ia c h d u ch o w n y ch , w y g ło sz o n e g o w A u li S o b o r o w e j w dniu 4.11.1968 w o b ecn o ści O jca św . P a w ła VI, „A ten . K a p ł.” 361 (1969) z. 2., s. 164— 182.
•czania K a to lic k ie g o z d nia 23 lip c a 1969 roku i 2 czerw ca 1974 xok u .
N ie od rzeczy b ęd zie za tem rzu cić o k iem n a p rzeszłość, z k tó rej a r o d z ił się d zień d zisiejszy .
I
Okres daw nej 'Rzeczypospolitej
1. S z k o ła ;k a te d ra ln a [w P o znaniu
W iek i śred n ie n ie d a ły W ielk o p o lsce żad n ej r z e c z y w iste j szk o ły w y ż sz e j. W ' p ew n y m stop n iu ch a ra k ter ta k ie j szk o ły m ia ła szk oła k a te d r a ln a w P o zn a n iu , k szta łcą ca liczn e sze r e g i d u c h o w ie ń stw a k a te d ry i d iecez ji. W p ra w d zie fa k t jej istn ie n ia od za ra n ia d iecez ji, a w ięc już od X w iek u n a p o ty k a n a o p o ry h isto ry k ó w , k tórzy za p ew n y
p u n k t op arcia biorą dopiero p ierw sze w zm ia n k i źró d ło w e alb o p o ja w ie n ie się god n ości sc h o la sty k a k a p itu ln eg o w d ok u m en tach , co w o d n iesien iu do k a p itu ły p o zn a ń sk iej zn a leźć m ożna dop iero w d o k u m en ta ch z la t 1297 i 13022. N iem n iej ze w sz e c h m iar p ra w d o p o dobna w y d a je się op in ia, że god n ość sc h o la sty k a is tn ia ła już od czasu u k o n sty tu o w a n ia się k a p itu ły . W szak od początk u b isk u p stw a , k tó re p o w sta ło w 968 rok u istn ia ło przy n im p rezb iteriu m p o św ia d czo n e p rzez T h ietm a ra . B isk u p a U n gera, k tó ry zm arł w 1012 roku n a z y w a on p a sterzem p o zn a ń sk ieg o „cen ob iu m ”. T y m cza sem szk oła sta n o w iła org a n iczn ą ca ło ść z p o zo sta ły m i fu n k c ja m i p e łn io n y m i p rzez k o śció ł k a te d r a ln y i k la sz to r n y jako ośro d ek k u ltu i szerzen ia n a u k i ch rze ścija ń sk iej. S c h o la rze tw o r z y li chór n ie o d z o w n y do sp r a w o w a n ia li tu r g ii, z n ic h te ż w y w o d z iła się m łod a kadra k le r u , sto p n io w o u zu p e łn ia ją c a sz e r e g i b isk u p ó w , m n ich ó w i k a p ela n ó w p r z y b y w a ją c y c h p o czą tk o w o w y łą c z n ie zza n a sz y c h g ra n ic 3.
W cza sa ch M ieszk a III ośro d ek k a te d r a ln y p o zn a ń sk i o d g r y w a ł p r a w d op od ob n ie ro lę p e r y fery jn ą , gdyż cen tru m k u ltu r a ln y m b yło G n iez no. O koło p o ło w y X III w ie k u g łó w n y ośrod ek p o lity czn y , a ta k że 'k u ltu raln y p r zen ió sł się zn ó w do P o zn a n ia . P o d o b n ie jak g n ieźn ień sk a , ró w n ież k a p itu ła p ozn ań sk a b yła w te d y d u żym sk u p isk iem lu d zi w y k szta łco n y ch , k tó rzy p o d n ie śli n a w y ż sz y p oziom szk o łę k a ted ra ln ą . 2 N o w a c k i J., A rc h id ie c e zja P o zn a ń sk a w gvanicach h isto ry c zn y c h i je j u stró j, P o zn a ń 1964, s. 673.
3 K i i r b i s ó w n a B., R o zw ó j k u ltu r y do 1038 r., W: D z ie je W ielk o
p o ls k i, t. 1, P o zn a ń 1969, s. 104. M arian R e c h o w ic z z k o le i jest zd a nia, że d op iero po w y c o fa n iu się m n ich ó w b e n e d y k ty ń s k ic h do k la s z to r u w L u b in iu , za ło żo n eg o w r. 1070 m ogło n a stą p ić u k o n s ty tu o w a n ie k a p itu ły d o to w a n e j o d d z ie ln y m i p reb en d a m i. S ta ło się to z a p e w n e p o śm ie r c i U n g era , d la te g o k ro n ik a rz n a z y w a p o zn a ń sk ą g ru p ę d u c h o w n y c h n ie „ c a p itu lu m ”, le c z „ cen o b iu m ”. R e c h o w i c z M., Po c z ą tk i i ro zw ó j k u ltu r y sc h o la sty czn e j, W: D zie je te o lo g ii k a to lic k ie j
S zk o ła ta, w o d różn ien iu od u tw o rzo n ej w 1302 roku szk o ły p a r a fia l n ej przy k o śc ie le św . M arii M a g d a len y , zw a n a b y ła z w y k le „sch ola m a io r”.
N a u k a w szk o le k a te d r a ln e j o b ejm o w a ła sied em sztu k w y z w o lo n y c h , w sk ła d k tó ry ch w ch o d ziło tr iv iu m — sch o la m in or — i q u a d riv iu m
— sch o la m aior. T riv iu m z a w ie r a ło u m ie ję tn o śc i h u m a n isty czn e: g ra m a ty k ę, re to r y k ę i d ia le k ty k ę , co m iało p ro w a d zić u czn ia ad elo q u en - tia m , to jest d aw ać m u ogóln ą ogładę. D ziś n a zw a lib y śm y je szkołą
śred n ią. Q u ad riviu m z k o le i sk ła d a ło się z czterech d a lszy ch sztu k w y z w o lo n y c h i o p iera ło się na u m ie ję tn o ś c ia c h m a tem a ty czn y ch , z a w ie r a ło b o w iem : a ry tm e ty k ę , g eo m etrię, a stro n o m ię i m u zy k ę i było ty p o w ą szk ołą w y ższą . D a w a ło b o w ie m u czn iom p e łn e ogóln e w y k s z ta ł ce n ie i p ro w a d ziło ad sa p ien tia m . N auk ty ch nie uczono jed n ak w
p e łn y m zak resie. P r z e w a ż n ie r e a lizo w a n o ty lk o program tr iv iu m , d o d ając z q u a d riv iu m te w ia d o m o śc i, k tó re b y ły p otrzeb n e do u k ła d a n ia i zro zu m ien ia k a len d a rza k o ś c ie ln e g o 4. P r zy p u szcza ln ie do pro gram u n a le ż a ł r ó w n ież e le m e n ta r n y w y k ła d p ra w a k a n o n iczn eg o . Z a k res w y k ła d a n e j w ie d z y z a le ż a ł od lic z b y n a u c z y c ie li, od p oziom u ich w ie d z y , a ta k że od zd o ln o ści sc h o la sty k a o d p o w ied zia ln eg o za d o bór n a u c z y c ie li i za to k n a u cza n ia . O p o zio m ie p o zn a ń sk iej szk o ły k a te d r a ln e j św ia d c z y ć m ogą ty t u ły u n iw e r sy te c k ie s c h o la s t y k ó w 5. Do roku 1233 god n ość tę p ia s to w a ł m a g iste r W acław , w roku 1240 m a g i ster B o g u ch w a ł, w roku 1255 — Jan W yszk ow ie, p ra w n ik , a n a stęp n ie b isk u p p ozn ań sk i; w roku 1260 ■—• m a g iste r G erard 6.
S zk o ła k a ted ra ln a b ęd ąc do p o czą tk ó w X V I w ie k u jed y n ą w y ższą cho'c n ie a k a d em ick ą u c z e ln ią w P o zn a n iu , p rzech o d ziła o k resy roz w o ju i u p ad k u , w y k s z ta łc iw s z y n iejed n eg o św ia tłe g o d u c h o w n e g o 7 U progu X IV w ie k u z m ie n iły się w a ru n k i życia k u ltu r a ln e g o w W iel- k o p o lsc e z u w a g i na to, że cen tru m życia p o lity czn eg o p rzen io sło się o sta te c z n ie do K rak ow a. M ecen at k r ó le w sk i o b jął W ielk o p o lsk ę w dużo m n ie jsz y m stop n iu n iż p o z o sta łe d z ie ln ic e k raju. O słab ł rów n ież w X IV w ie k u m ecen a t k u ltu r a ln y sz la c h ty w ie lk o p o lsk ie j, choć s y tu acja u le g ła p e w n e j zm ia n ie w w ie k u X V , k ie d y sta b iliz a c ja p o lity c z na i w p ły w k u ltu ry u n iw e r sy te c k ie j o ż y w ił z a in te r e so w a n ia k u ltu r a ln e stan u szla ch eck ieg o . B rak i u s iło w a ł w y n a g ro d zić r o z le g ły m ecen a t
ar-4 P e t ł a n i A., S z k o ln ic tw o teologiczne w Polsce, .,P ra w o K a n .”
7 (1964) nr 1— 2, s. 134.
5 P e t r a n i A ., dz. c., s. 141 w y ra ża oipinię, że rek tor sz k o ły z w a n y b y ł często m a g istr e m w se n s ie n a u c z y c ie la . D o p iero ok oło p o ło w y X III w ie k u te r m in o lo g ia u sta liła się w ty m k ieru n k u , że te r m in m a g ister ozn a cza ł ty t u ł u n iw e r sy te c k ie g o sto p n ia n a u k o w e g o .
6 K r z y ż a n i a k o w a J., R o zw ó j k u ltu r y w X I I —X V w., W: D zieje
W ielk o p o lsk i, t. 1, dz. c., s. 328— 348.
7 G r o t Z., C z te ry sta la t w a lk i o u n iw e r s y te t w P oznaniu. W:
D z ie je U n iw e r sy te tu im . A d am a M ick iew icza , 1919— 1969, P o zn a ń 1972, s. 9.
cy b isk u p ó w g n ie ź n ie ń sk ic h i b isk u p ó w p ozn ań sk ich . W w ie k u X IV i X V g o d n o ści te p ia s to w a li często lu d zie w y k sz ta łc e n i, b ie g li p ra w n icy i d y p lo m a ci, w w ię k sz o ś c i od d a w n a z w ią za n i z k a p itu ła m i w ie lk o p o lsk im i. N a jż y w o tn ie js z y m i śro d o w isk a m i k u ltu r a ln y m i W ielk o p o lsk i w X IV w ie k u b y ły w d a lszy m cią g u sz k o ły k a ted ra ln e w G nieźnie
i P o zn a n iu , k tó re o sią g n ę ły w te d y w y ż sz y sto p ień ro zw o ju . W ów czas te ż o b se r w u je m y w a żn e zm ia n y w o rg a n iza cji szk ól k a ted ra ln y ch . S c h o la sty k , do k tó reg o d o ty ch cza s n a leża ło n a u cza n ie, sta ł się o p ie k u n em szk o ły z ra m ien ia k a p itu ły , a n a c z y c ie le r e k r u to w a li się sp o śród k a n o n ik ó w k a p itu ln y ch . T ak np. w P o zn a n iu u czy li: m a g ister A m b roży (1340 r.), Jan — a lta r z y sta (1357 r.), Jan z N iep artu (1398 r .) 8.
Z akres n a u cza n ia w szk o le k a te d r a ln e j o b ejm o w a ł w te d y p e łn y kurs sied m iu sztu k w y z w o lo n y c h , a u tr z y m a n ie w y so k ie g o p oziom u było tro sk ą b isk u p ó w , z ta k ic h p rzecież szk ó ł r e k r u to w a li się k a n clerze, n o ta riu sze i p ó ź n ie jsi n a u c z y c ie le , oraz k a n o n icy , trzon k leru k a te d raln ego, k o le g ia c k ie g o i p a ra fia ln eg o °.
Już na p o czątk u X IV w ie k u o b serw u jem y na te r e n ie W ielk o p o l sk i sta r a n ia m ie sz c z a n o z a p e w n ie n ie m ia sto m szk ó ł p a ra fia ln y ch . P r zy k ła d em są p e r tr a k ta c je m ie sz c z a n p o zn a ń sk ich z b isk u p em A n d rzejem Z arem bą, za k o ń czo n e w y d a n ie m w 1302 roku d o k u m en tu zez w a la ją c e g o na za ło że n ie szk o ły p a r a fia ln e j przy k o śc ie le św . M arii M a g d a len y . B isk u p za str z e g ł jed n ak , że w o ln o w n iej u czyć je d y n ie w z a k resie tr iv iu m , a na d alszą n a u k ę sy n o w ie m ieszcza n m ie li u częszcza ć do szikoły k a ted ra ln ej. P o n a d to rek to ra szk o ły m ia ł w y z n a cza ć sc h o la sty k k a ted ra ln y . Z d ok u m en tu teg o w y n ik a m. in. tro sk a k a p itu ły i b isk u p a o u trzy m a n ie p rym atu szk o ły k a t e d r a ln e j 10.
W y d a rzen iem o zn a czen iu p o d sta w o w y m ta k ż e d la k u ltu ry W ielk o p o lsk i b yło o d n o w ie n ie u n iw e r sy te tu k ra k o w sk ieg o , co p o zw o liło na m a so w e, jak na o w e czasy, w y ja z d y na stu d ia. P rzy b y sze z W ie lk o p o lsk i m ie li ta k ż e sw ó j u d zia ł w ro zw o ju n a u k i n a k r a k o w sk ie j u- czelni. Już w p ie r w sz y c h la ta c h d zia ła n ia u n iw e r sy te tu k a te d r y p ro fe s o r sk ie ob jęło trzech p ro feso ró w W ielk o p o la n , w y k sz ta łc o n y c h n a u n iw e r sy te c ie w P radze: M ikołaj z P yzd r, M aciej z K ola i A n d rzej z K ok orzyn a. W ciągu p ie r w sz y c h p ię ć d z ie się c iu la t X V w ie k u na k a ted ra ch u n iw e r sy te c k ic h w K ra k o w ie za sia d ło p rzy n a jm n iej 21 W ielk o p o la n . D z ie się c iu z n ich p e łn iło fu n k c ję d ziek a n a w y d z ia łu ar- tes, trzy n a stu b yło, n iera z k ilk a k ro tn ie, rek to ra m i u n iw e r sy te tu . W
roku 1464 aż trzech W ielk o p o la n b yło d ziek an am i: na p ra w ie, na w y d zia le a rtes i na m ed y cy n ie u .
S z k o ła k a ted ra ln a w P o zn a n iu (podobnie jak i w G n ieźn ie) p rze ! K r z y ż a n i a k o w a J., dz. c., s. 351; N o w a c k i J., dz. c., s. 674. 9 K r z y ż a n i a k o w a J., dz. c. s. 351.
10 T am że, s. 356; N o w a c k i J., dz. c., s. 671. 11 K r z y ż a n i a k o w a J., dz. c., s. 359.
ż y w a ła w X V w ie k u o k res ro zk w itu . W roku 1445 p o w sta ły w niej- k a te d r y p raw a i te o lo g ii, a w y k ła d o w c y ty c h p rzed m io tó w o tr z y m a li u p o sa żen ie w k a n o n ia ch k a p itu ln y ch . U tw o r z e n ie ty c h stu d ió w i o p ie ka, jak ą się cie-szyły, dobrze św ia d czy ło o zrozu m ien iu k a p ita ły d la
zn a czen ia , ja k ie m ia ło p o sia d a n ie w ła sn e g o ośrodka n au k i. T roską k a p itu ły b yło z a p e w n ie n ie jak n a jle p sz y c h w a r u n k ó w fin a n so w y c h p rofesorom . U m o ż liw iło to sp ro w a d zen ie do P o zn a n ia w y b itn y c h pro fe so r ó w . K ie ro w n ik iem szk o ły k a ted ra ln ej w P o zn a n iu b y ł przez k ilk a la t M ik ołaj z K o ścia n a , m a g iste r artes, p o sia d a cz o b szern ej i z w ie lk ą tro sk ą p ie lę g n o w a n e j b ib lio tek i. W roku 1422 rek to rem szk o ły był' m a g ister M arcin, k tó ry p rzy ją ł do p om ocy w n a u cza n iu b ak ałarza a rtes i kan tora. Ze w z m ia n e k w a k ta ch k a p itu ln y c h m ożem y p rzy p u szczać, że od k ie r o w n ik ó w i n a u c z y c ie li w sz y stk ic h o d d zia łó w szkół, k a te d r a ln y c h w yrń agan y b y ł sto p ień u n iw e r s y t e c k i12.
B yt, c e l i z n a c z e n ie szk o ły k a ted ra ln ej w P o zn a n iu p od cięło w z a sa d n iczy sposób z a ło że n ie w 1519 roku A k a d em ii L u b ra ń sk ieg o w P o zn a n iu . S zk o łę k a ted ra ln ą u trzy m a n o g łó w n ie ze w zg lęd u na p o trzeb y k o śc io ła k a ted ra ln eg o , zw ła szcza na śp iew litu r g ic z n y i p o li fo n iczn y . N a u k ę o gran iczon o po roku 1519 do zak resu g im n azjaln ego., w rzeczy sa m ej jed n ak b y t jej b y ł w a ln ie p o d cięty ,3.
W p od su m o w a n iu tru d n o n ie zgod zić się ze stw ie r d z e n ie m Ja d w ig i. K rzyża ni a k ow ej:
„ N a jw y b itn ie jsi z W ielk o p o la n w y e m ig r o w a li do K rak ow a, o b ejm u jąc na u n iw e r sy te c ie k a ted ry p r o fe s o r sk ie i oddając sw ą . w ie d z ę , tw ó r czość i k sięg o zb io ry u c z e ln i k ra k o w sk iej. L iczb a ponad d w u d ziestu p ro feso ró w , k tó ry ch dała W ielk o p o lsk a u n iw e r sy te to w i w p ierw szy m p ię ć d z ie się c io le c iu jego istn ie n ia , dob rze św ia d c z y o 'jej m o żliw o ścia c h , a n iezb y t dobrze o u m ie ję tn o śc i ich w y k o r z y sta n ia na w ła sn y m t e r e n ie ” u .
2. A k a d e m ia .L ubrańskiego
W cza sa ch n o w o ży tn y ch , w w ie k u X V I i X V II W ielk o p o lsk a przo d o w a ła w k raju pod w z g lę d e m sp o łeczn eg o za sięg u , poziom u k u ltu ry u m y sło w e j i to le r a n c ji r e lig ijn e j, a P ozn ań b y ł d ru gim po K rakow ie, o śro d k iem n a u k i i o ś w ia t y 15. W p o ło w ie X V I w iek u ro zk w it A k a d e m ii K ra k o w sk iej u le g ł p ew n em u z a h a m o w a n iu w o b ec u p a rteg o tr z y m an ia się n ieco o d n o w io n ej sc h o la sty k i śred n io w ieczn ej. O b jaw y k o n s erw a ty zm u u n iw e r sy te c k ie g o sp o w o d o w a ły o d e jśc ie w y b itn y c h p r o fe
12 T am że, s. 360— 361; N o w a c k i J., dz. c., s. 674. 13 N o w a c k i J., dz. c., s. 677— 678.
14 K r z y ż a n i a k o w a J., dz. c., s. 364— 365.
15 P or. L a b u d a G., G łów ne lin ie ro zw o ju n a u k i w W ielkopplsce- (do r. 1919). W: N a u k a w W ielk o p o lsce. P rzeszło ść i tera źn iejszo ść. P ra
c a zbiór, pod red. G. L ab u d y p rzy w sp ó łu d z ia le W. Ja k ó b czy k a i S_ W ejm an a, P o zn a ń 1973, s. 23.
sorów . O p u szczali a k a d em ię cu d zo ziem cy i szlach ta. Z w ie lk ie j m ię d z y n a ro d o w ej u c z e ln i sta w a ła się a k a d em ia lo k a ln ą szk ołą m ie sz c z a ń ską. W ielk ą tru d n o ść sp r a w ia ł te ż tr w a ją c y 7— 9 la t sy ste m s t u d ió w n a w y d z ia le te o lo g iczn y m . W obec n iem o żn o ści zrefo rm o w a n ia u c z e l ni k r a k o w sk ie j oraz ten d en cji do zd e c e n tr a liz o w a n ia w y ższej o św ia ty ,, p o w sta ła m y ś l tw o rzen ia w y ż sz y c h z a k ła d ó w n a u k o w y ch w w a ż n ie j szy ch ośrod k ach poza K rak ow em .
S zczeg ó ln e z a in te r e so w a n ie pod ty m w zg lęd em w y k a z a ł św ia tły b i sk u p p o zn a ń sk i Jan L u b rań sk i, k tó reg o od d aw n a n u rto w a ła m y śl u tw o rzen ia w P ozn an iu w y ż sz e j u c z e ln i w duchu h u m an istyczn ym .. P la n y sw o je z r e a liz o w a ł w roku 1519, za k ła d a ją c u czeln ię, k tó ra p rze szła do h isto rii jako A k a d em ia L u b ra ń sk ieg o albo L u b ra n scia n u m . Z a ło ży ciel zm arł już w roku 15i20, ale rea liza cja in ten cji zm arłego b isk u p a p o stę p o w a ła naprzód, zw ła szcza że b yt m a te r ia ln y u czeln i b y ł za p ew n io n y przez dobra S ta w isz y n pod K a liszem i b u d ow a gm achu b yła już rozpoczęta.
N a zw a u czeln i n ie b y ła u sta lo n a . W sp ó łcześn ie zw an o ją szk ołą L u b rań sk iego lub o g ó ln ie szkołą, k o leg iu m , g im n azju m , L u b ra n scia - num , a k ad em ią i n eo a k a d em ią . S a m z a ło ż y c ie l u ż y w a ł n a z w y a k a d e m ia i ta k o p ie w a ł p r z y w ile j k róla Z ygm u n ta I p o d p isa n y w roku; 1520 10.
A k a d em ia L u b ra ń sk ieg o zo rg a n izo w a n a b y ła na w zór u n iw e r sy te tu k ra k o w sk ieg o z rek torem , p ro feso ra m i i k a ted ra m i, p o d leg a ła jednak n a d zo ro w i k a p itu ły p o zn a ń sk iej. D o zad ań jej n a leża ło sz e rzen ie i p o g łę b ia n ie w ie d z y h u m a n isty czn ej w W ielikopolsce i u m o cn ien ie P o z n an ia jako ośrodka n o w o czesn ej naulki i k u ltu ry , a ta k że k sz ta łc e n ie ś w ia tły c h n o w o czesn y ch lu d zi, sz czeg ó ln ie d u ch o w n y ch , w o ln y c h od d a w n eg o , sc h o la sty czn eg o m y śle n ia . Ś w ia d e c tw e m pop arcia u czeln i dla n a u k h u m a n isty c z n y c h b y ło u tw o r z e n ie aż trzech k a ted r ściśle h u m a n isty czn y ch (gram atyk i, p o ezji i reto ry k i), a z a le d w ie jed n ej k a te d r y dla m a te m a ty k i z a stron om ią i jed n ej dla te o lo g ii. C h ociaż organ izacja k ated r o d p o w ia d a ła tr a d y c ji u n iw e r sy te c k ie j, to jed n a k p la n n a u k i w y b ie g a ł poza n o rm a ln y za k res ó w c z e sn y c h stu d iów . B yła w n im b ow iem : filo lo g ia k la sy czn a , h isto ria z g eo g ra fią , m a tem a ty k a z astron om ią, n a u k a praiw» z h isto rią praw a, p ra w em rzym sk im i k o ś cieln y m , o b ja śn ie n ia m i n o w y c h p raw i rozporządzeń, lo g ik a i h isto ria filo z o fii. Z czasem z a r y so w a ły się jak b y dw a k ieru n k i: te o lo g ic z n y ■— na k tórym w y k ła d a li w y łą c z n ie d u ch ow n i, oraz h u m a n isty czn y — na k tórym obok d u ch o w n y ch z n a le ź li się ró w n ież p r o fe s o r o w ie ś w ie c cy 17.
M im o p op arcia k r ó le w sk ie g o n ie u d ało się u c z e ln i u z y sk a ć w ła ś c iw e g o ch a ra k teru u n iw e r sy te c k ie g o . U n iw e r sy te t J a g ie llo ń s k i za zd ro ś n ie strzeg ł sw eg o m on op olu , n iw eczą c w s z e lk ie z a b ieg i o rozszerzenie.
16 G r o t Z., dz. c., s. 10. 17 T am że, s. 11.
p ra w p o zn a ń sk iej u czeln i. S w y m ch a ra k terem o rg a n iza cy jn o -n a u k o - w y m L u b ra n scia n u m zb liżo n e b yło do ty p u g im n a zjó w a k a d em ick ich , k tóre zasad n iczo m ia ły program szk ół śred n ich , z d o d a tk iem a k a d e m ic k ic h k u rsó w filo z o fii, p raw a i te o lo g ii. B y ło w ię c szk ołą h u m a n i sty czn ą o ty p ie p o śred n im m ięd zy szk ołą śred n ią a u n iw e r sy te te m .
P ie r w s z y okres d z ia ła ln o śc i A k a d em ii L u b ra ń sk ieg o (do p o ło w y X V I w ie k u ) b y ł n a jś w ie tn ie jsz y . O kres te n m in ą ł jed n a k po około 30 la ta ch , gdy za rząd ów b isk u p a B e n e d y k ta Izd b ień sk ieg o (1546— 1553) p o d cięte z o sta ły p o d sta w y m a te r ia ln e u c z e ln i i za czą ł się sto p n io w y jej u p ad ek . N a stą p ił o d p ły w w y b itn ie jsz y c h p ro feso ró w , a m ło d zież w y je ż d ż a ła k o n ty n u o w a ć n a u k ę do p o b lisk ich N iem iec. O sta tecz n ie do u padku p rzy czy n iła się fu n d a cja k o le g iu m je z u ic k ie g o w P o z n a n iu i złączon ego z n im sem in a riu m d u ch o w n eg o , z w ła szcza że b i sk u p K o n a rsk i na c e le k o le g iu m jezu ick ieg o p rzezn a czy ł u p o sa żen ie A k a d e m ii18.
W p o czą tk a ch X V II w ie k u na tle r y w a liz a c ji k a p itu ły p ozn ań sk iej z jezu ita m i doszło do w sk r z e sz e n ia stu d iu m w a k a d em ii d zięk i z a p iso w i te s ta m e n to w e m u ks. Jan a R o zd ra żew sk ieg o , b isk u p a p o m o c n iczego w ło c ła w sk ie g o , zm arłego pod k o n iec roku 1609. W ram ach r eo rg a n iz a cji szk o ły dok on an o p odziału na tr z y n iższe k u rsy — stu d ia h u m an iora (retoryki, p o e ty k i i g ra m a ty k i) i d w a w y ższe — f ilo z o fii i p raw a (sch ola iu rid ica). N o w y sta tu t n a d a n y p rzez k a p itu łę w dniu 1 lip c a 1619 roku — S a n ctio n es et leges C ollegii L u b ra n scia - n i — p r z ew id y w a ł sześciu p rofesorów : gram atyk i, retoryk i, m a tem a
ty k i, p raw a, filo z o fii n a tu ra ln ej i te o lo g ii m o ra ln ej. S tu d iu m t e o lo g iczn e a k a d em ii og ra n icza ło się do te o lo g ii m o ra ln ej, k a z u is ty k i i p ra w a k a n o n iczn eg o . N a to m ia st te o lo g ię d ogm atyczn ą, litu r g ik ę i ryt w y k ła d a n o k an d y d a to m do stan u d u ch o w n eg o w sem in ariu m .
W d a lszy m b iegu d ziejó w n ie sp ełn iła jed n a k a k a d em ia p o k ła d a n y c h w n iej n ad ziei. N ie m a ły w p ły w m iało na to ś w ie tn ie u d o to - w a n e i z rozm ach em ro z w ija ją c e się p ozn a ń sk ie k o le g iu m jezu ick ie, o d cią g a ją c od d ie c e z ja ln e j a k a d em ii m ło d zież św ie c k ą i du ch ow n ą. U c z e ln ia n o siła n a zw ę k o le g iu m a k a d em ick ieg o , a choć pod w zg lęd em p ra w n y m b y ła n ieza leżn a od u n iw e r sy te tu k ra k o w sk ieg o , zw ią za n a b y ła jed n a k z n im ś c iś le k adrą n au cza ją cą , w s z y s tk ie b o w ie m k a ted ry L u b ra n scia n u m sto so w n ie do sta tu tu z 1619 roku m ia ły b yć ob sad zan e p ro feso ra m i d e le g o w a n y m i p rzez U n iw e r sy te t J a g ie llo ń sk i. W ty m też je d y n ie zn aczen iu sta ła się a k a d em ia „ filią ” u c z e ln i k ra k o w sk iej.
Z arząd zan ie a k a d em ią sp o czy w a ło od roku 1619 w ręk ach w y z n a czon ego przez U n iw e r sy te t J a g ie llo ń s k i a za tw ierd zo n eg o przez k a p i tu łę d yrek tora, zw a n eg o od roku 1755 rek torem . N o w y c h p ro feso ró w p r z e d sta w ia ł d y rek to r k a p itu le , która n a d zo ro w a ła g o sp o d a rk ę fin a n
18 Zob. N o w a c k i J., dz. c., s. 684— 687; S a j k o w s k i A ., Z ycie k u ltu r a ln e w X V I i w p ie rw sz e j p o łow ie X V I I w., W: D z ie je W ielk o
so w ą d y rek to ra i p ro feso ró w , c zu w a ła nad k a rn o ścią u c z e ln i i roz są d za ła sp ory m ięd zy rek to rem a p ro feso ra m i. T ak i stan p r a w n y p rze t r w a ł w za sa d zie bez w ię k sz y c h zm ia n aż do k a sa cji a k a d em ii d o k o
n a n e j w roku 1780 p rzez K o m isję E d u k a cji N a r o d o w e j19.
C hociaż A k a d em ia L u b rań sk iego n ie u zy sk a ła p raw a k a d em ick ich , n ie m n ie j w p o czą tk o w y m o k resie p rzy czy n iła się w a ln ie do r o z w i n ię c ia te o lo g ic z n e g o śro d o w isk a p o zn a ń sk ieg o i u m o ż liw ia ła m ło d zieży m ie jsc o w e j z d o b y w a n ie w y ż sz e g o w y k sz ta łc e n ia ogóln ego b ez k o n ie c z n o ś c i w y ja z d ó w na stu d ia do K ra k o w a czy za g r a n ic ę 20.
3.. .K o leg iu m je z u ic k ie lv P oznaniu
W k a to lic k ie j o d n o w ie życia k o śc ie ln e g o d o k o n y w a n e j na sk u tek R efo rm a cji p o w a żn ą ro lę o d eg ra ły n o w e zak on y, spośród k tó ry ch na czoło w y s u n ą ł się z a ło żo n y w 1534 roku p rzez Ig n acego L op eza de L o y o la za k o n jezu itó w ■—■ T o w a rzy stw o J ezu so w e. Z arów n o stru k tu ra te g o zak on u jak i jego c e le b y ły d oraźn ym le k a r s tw e m na ch orob y tr a p ią c e ó w c z e sn y K ościół. N ie u c tw u i za cie m n ien iu p ojęć filo z o fic z n o -te o lo g ic z n y c h zak on p r z e c iw sta w ił g łęb o k ie i r z e te ln e stu d iu m f i lo z o fii i te o lo g ii, a n tro p o cen try czn em u h u m a n izm o w i — teo cen try zm w m y śl h asła: „W szystk o na w ięk szą c h w a łę B o g a ” 21.
N a sk u te k starań k a rd y n a ła H czju sza p ie r w si jezu ici p rzy b y li w roku 1564 na W arm ię i p o d ję li n ie z w y k le czyn n ą d zia ła ln o ść n a z iem ia ch c a łej R zeczy p o sp o litej. P o tężn y m śro d k iem ich o d d z ia ły w a n ia b yło ro zb u d o w a n e szk o ln ictw o , k tó re p rzez d łu ższy czas b yło b e zk o n k u ren cy jn e i k szta łciło ogrom ną w ięk szo ść syn ów szla ch eck ich . O ile w roku 1590 było w P o lsc e 11 szk ół jezu ick ich , to w roku 1648 b y ło ich już około 50. W w ie k u X V II i X V III zb u d o w a li 22 w ie lk ie k o le g ia , u p r a w ia ją c e stu d ia h u m a n isty czn e. D zia ła ln o ść je z u itó w na p olu sz k o ln ic tw a sp o w o d o w a ła zatarg z U n iw e r sy te te m J a g iello ń sk im , k tó ry b ron ił sw eg o p rzy w ileju n au czan ia. P o w s z e c h n ie ocen ia się, że za ta rg te n szk o d ził ro zw o jo w i sz k o ln ic tw a w P o lsc e i n ie p rzy n ió sł c h lu b y obu stron om 22.
Z a b ieg 1 je z u itó w szły ró w n ież w k ieru n k u u tw o rzen ia w ła sn e g o k o le g iu m w P o zn a n iu jako p la có w k i, k tóra z a się g ie m sw y c h w p ły w ó w m iała objąć n ie ty lk o W ielk o p o lsk ę, lecz ta k ż e zlu te r a n iz o w a n e p o g ra n iczn e ob szary Z iem i L u b u sk iej i P om orza Z ach od n iego oraz sta n o w ić za ch o d n i b a stio n w w a lc e z siła m i R efo rm a cji. B isk u p p o zn a ń sk i A d am K o n a rsk i (1562— 1574) gorąco p o p iera ł sp ra w ę fu n d a cji 19 N o w a c k i J., dz. c., s. 688— 701; S a j k o w s k i A ., dz. c., s. 607— 608.
20 G r o t Z., dz. c., s. 16.
21 K u m o r B., H istoria K ościoła w Polsce, t. 1, cz. 2, P ozn ań — W ar
sz a w a 1974, s. 11.
22 G 1 e m m a T., P rzy ję c ie r e fo r m y tr y d e n c k ie j w K ościele p o lsk im ,
W : H isto ria K o ś c io ła w P o lsc e , dz. c., s1. 204.
k o leg iu m jezu itó w w P ozn an iu , p rzezn aczając na te n c e l n ie ty lk o zn a czn e fin a n se w ła sn e , le c z ró w n ież A k a d em ii L u b ra ń sk ieg o . N a j sta rszy k ron ik arz k o leg iu m p o zn a ń sk ieg o p od aje, że b isk u p a K o n a r sk ieg o sk ło n iło do sp ro w a d zen ia je z u itó w do P o zn a n ia szy b k ie z w y c ię stw o refo rm a cji na te r e n ie ó w czesn ej d iecez ji p o zn a ń sk iej oraz: lic z n e w y ja z d y m ło d zieży do N iem iec, szc z e g ó ln ie do W itten b erg! i L ip sk a na u c z e ln ie p ro testa n ck ie. P o za ty m za ch ęca n y b ył p rzez b i sk u p a w a rm iń sk ieg o k a rd y n a ła H ozju sza i p rzełożonego p r o w in c ji a u str ia c k ie j W aw rzyń ca M aggio, z k tórym K o n a rsk i p rzy ja źn ił się we- W łoszech . D rogę do zd ob ycia sy m p a tii sp o łe c z e ń stw a m ia sta P o zn a n ia u to ro w a ło d w óch jezu itó w : S ta n isła w W a rszew ick i i Jak u b W ujek,, k tó ry p r z y g o to w y w a ł o tw a rcie szk o ły i z o sta ł jej p ierw szy m r e k to r e m 23. K a p itu ła p ozn ań sk a o cią g a ła się z w y r a ż e n ie m sw ej zgod y na. u p o sa żen ie k o leg iu m jezu ick ieg o w dobra z ie m sk ie b isk u p stw a , bio rąc w obronę p raw a is tn ie ją c y c h jeszcze, ch oć p o d u p a d ły ch szk ół p o zn a ń sk ich — A k a d em ii L u b rań sk iego i szk o ły k a ted ra ln ej. W końcu jed n a k u le g ła w o li sw eg o b isk u p a. P r z y w ile j fu n d a c y jn y d a to w a n y jest d nia 1 lip ca 1572 r o k u 24. P od w z g lę d e m u p o sa żen ia kolegium - p o zn a ń sk ie n a leża ło do n a jb o g a tszy ch w k raju , co p o z w o liło jezuit-om
w z n ie ść o k a za ły gm ach u c z e ln i25.
O ficja ln e o tw a r c ie szk o ły n a stą p iło dnia 25 czerw ca 1573 roku. L icz b a u czn ió w w zra sta ła z roku na rok: w p o czą tk o w y m o k resie w y n o siła około 300 u czniów ; w rok u 1576 b yło ich około 400; na p o c z ą t ku la t o sie m d z ie sią ty c h d och od ziła do 500, a pod k o n iec la t o sie m d z ie s ią ty c h już do 600; w roku 1592 — 650; 1596 — 800. W p ierw szej' p o ło w ie X V II w ie k u ilo ść u c z n ió w w k o leg iu m d och od ziła do 1500, d zięk i czem u b yło ono n a jlic z n ie jsz y m k o le g iu m jezu ick im w P o l sce 26.
P rogram n a u cza n ia na p o zio m ie szk oły śred n iej (in feriora) o b ejm o w a ł p ięć k las: trzy p ierw sze z w a ły się g ra m a ty k a ln e (in fim a, g ra m a ty k a , sy n ta k sa ). J e z u ic i p o sta n o w ili n ie o tw iera ć in fim y , a n a u c z a n ie p o czą tk ó w język a ła ciń sk ieg o , k tó re w k o le g ia c h jezu ick ich tr w a ło d w a la ta , m ia ło od b y w a ć się w sz k o le k a ted ra ln ej i p a r a fia ln e j p r z y k o śc ie le św . M arii M agd alen y. N ie otw arto ró w n ież w p ierw szy m roku n a jw y ższej k la sy — reto ry k i, z u w a g i na brak w y sta r c z a ją c e j liczb y p rzy g o to w a n y ch k an d y d a tó w . O tw arto ją w roku n a stęp n y m — 1574, w y k ła d a ją c w n iej oprócz w y m o w y ta k że za sa d y d ia le k ty k i. S zk o ła m ia ła ch a ra k ter w y b itn ie h u m a n isty czn y . Z n ajom ość g r a m a ty k i ła c iń sk ie j i g reck ie j, różne w y p r a c o w a n ia pro.zą i w ierszem , stu d iu m k la sy k ó w rzy m sk ich i g reck ic h , d ek la m a cje, d ia lo g i i in n e w y stę p y p u b liczn e m ia ły p ro w a d zić u czn ia do d o sk o n a łeg o opanow ania.
23 P i e c h n i k L., D ziałalność je z u itó w na p o lu s zk o ln ic tw a w Po zn a n iu w X V I w., „Nasza P r z e sz ło ść ” 30 (1969) s. 171.
24 N o w a c k . i J., dz. c., s. 688.
25 T am że, s. 769; S a j k o w s k i A., dz. c., s. 583. 26 P i e c h n i k L., dz. c., s. 176— 177.
języ k a C yceron a w s ło w ie i p iśm ie. O bok z w y cza jn eg o p rogram u n a r a sta ły z b ieg iem czasu n o w e p rzed m io ty , jak np. w y k ła d y P ism a św . (1573), języ k a h eb ra jsk ieg o , te o lo g ii m o ra ln ej ■— casu s c o n sc ie n tia e (1575), z a g a d n ien ia filo z o fic z n e i te o lo g ic z n e . Z zak resu n a u k filo z o fic z n y c h w y k ła d a n o dialektylkę, fiz y k ę oraz m a te m a ty k ę i a r y tm e t y k ę 27.
N ie m a l od początk u jezu ici sn u li p la n y zo rg a n izo w a n ia w P o zn a n iu w y ż sz y c h stu d ió w — c h w ilo w o ty lk o w y d z ia łu filo zo ficzn eg o . Z a b ie g a ł o to sz c z e g ó ln ie n a stęp ca J a k u b a W ujka na sta n o w isk u r e k to ra (od roku 1579) — J a n K on arsk i, p od ejm u jąc r ó w n o cześn ie sta r a n ia o rozb u d ow ę k o leg iu m . W p ism a ch do g en era ła zak on u K la u d iu sza A k w a w iw y w y su w a n o m. in. n a stę p u ją c e racje p rzem a w ia ją ce za o tw a r c ie m stu d iu m filo z o fic z n e g o w P ozn an iu :
1) M a ło p o lsk a m a sw o ją a k a d em ię w K rak ow ie, L itw a w W iln ie, W ielk o p o lsk a w in n a m ieć stu d ia w y ż sz e w sw e j sto lic y , to jest w P o znaniu.
2) P ozn ań po K ra k o w ie jest p ierw szy m m ia ste m w P o lsc e , a jego m ło d zież jest zd oln a i p iln a i za słu g u je na to, by u tw o rzo n o dla n iej fa k u lte t filo zo ficzn y .
3) W ilno, g d z ie zn a jd u je się a k a d em ia jezu ick a n ie jest a tr a k c y j n e dla m ło d zieży p o zn a ń sk iej zarów n o ze w z g lę d u n a o d leg ło ść i w ie l k ie m rozy ta m p a n u ją ce, jak i na to, że m ie sz k a ń c y W ilna zn a jd u ją się na n iższy m p oziom ie k u ltu ra ln y m . Z teg o p ow od u e k stern i p o zn a ń s c y po r eto ry ce u d ają się do A k a d e m ii K ra k o w sk iej lu b co gorsze —■ do L ip sk a i W itten b ergi.
4) N a r eto ry ce w P o zn a n iu w y k ła d a się w ie le z program u, k tóry p rzew id u ją stu d ia filo z o fic z n e . W y sta rczy u p orząd k ow ać w y k ła d a n e p rzed m io ty i dodać inine, by p o w sta ł p e łn y kurs filo zo fii.
5) P e łn e stu d iu m w w ię k sz e j m ierze p rzy czy n i się do zw a lcza n ia h er e z ji w W ielk o p o lsce i na Ś lą sk u oraz m ieć b ęd zie w ię k sz ą siłę a tra k cy jn ą i ła tw ie j śc ią g n ie u c z n ió w ze Ś lą sk a 2S.
O tw a rcie stu d iu m filo z o fic z n e g o n a stą p iło w roku 1585. M im o tr u d n o śc i p o w o d o w a n y c h zarazą ro zw ija ło się p o m y śln ie i p o sia d a ło w ię c e j słu ch a czy a n iż e li A k a d em ia W ileń sk a, m. in. d zięk i bardzo dobrej ob sad zie p ro feso ró w 20.
Z k o le i zm ierza n o do o tw a rcia p ełn eg o w y d z ia łu te o lo g ic z n e g o z k a te d r a m i te o lo g ii d o g m a ty czn ej, co z p ow od u n ie w y sta r c z a ją c e j - fu n d a cji n a p o ty k a ło jed n a k na tru d n o ści. S to so w a n o za tem ty m c z a so w o w zo ro w o p ro w a d zo n e w y k ła d y te o lo g ii su m a ry czn ej, w k tórej sp o so b em sk ró co n y m o m a w ia n o za g a d n ien ia p o d sta w o w e. R ó w n o cześn ie jed n a k w ła śn ie w P o zn a n iu w y r ó sł n a jb a rd ziej p rężn y ośrod ek stu d ió w te o lo g ii p o z y ty w n o -k o n tr o w e r sy jn e j w p o ls k ie j p ro w in cji je z u ic k ie j
27 T am że, s. 180— 181. 23 T am że, s. 188— 189. 29 T am że, s. 190— 192.
i to w ła ś n ie w o k resie, g d y n ie o tw a rto tu jeszcze p ełn eg o kursu te o lo g ii. Z a w a ży ł na ty m n ie w ą tp liw ie w p ły w rek tora k o leg iu m J a ku b a W ujka, a oprócz n iego w y b itn y c h p ro feso ró w , zw ła szcza ob co k ra jo w có w , jak np. H iszp a n A lfo n s P isa czy A n g lik A rtu r F au n t. D u ż e zn a czen ie w p rogram ie n a u cza n ia p o sia d a ły d y sp u ty szk oln e, k tó re b y ły p o k a zo w ą le k c ją p ra k ty czn eg o sto so w a n ia w y k ła d ó w sz k o l n y ch . P ro feso r p r z e d sta w ia ł do d y sp u ty m a te r ia ł w y ło ż o n y w o sta tn im o k resie, a jako o p o n en tó w za p ra sza ł ta k ż e in n o w iercó w . D y sp u ty ta k ie n a le ż a ły do g ło śn y c h w y d a rzeń w ż y ciu m ia sta i o czek iw a n o ich w p od n iecen iu . P o u ta rczk a ch sło w n y c h na d y sp u cie r o zp a la ły się n a m ię tn e d y sk u sje lu b ro zp o czy n a ła się p o lem ik a na pióra. C oroczne d y sp u ty w k o leg iu m p o zn a ń sk im z ło ż y ły się n a p od ręczn ik k o n tro w e r sji, jed y n y w P o ls c e w X V I w iek u , w y d a n y w K o lo n ii w 1535 roku 30.
P e łn y w y d z ia ł te o lo g ic z n y o tw a rto w P o zn a n iu w 1598 roku przy o d p o w ied n io d ob ran ym gron ie p ro feso rsk im i za in te r e so w a n iu ca łej W ielk o p o lsk i. W śród stu d e n tó w b y li m. in. k le r y c y b e n e d y k ty ń sc y i c y ste r sc y z różn ych k la sz to r ó w p o ło żo n y ch w P o lsc e i P ru sa ch oraz k le r y c y fra n c isz k a ń sc y i a u g u stia ń sc y . O b ecn ie trzeb a b yło ty lk o p rzy w ile j ó w p a p iesk ich i k r ó le w sk ic h , by k o leg iu m p ozn a ń sk ie m ogło sta ć się a k ad em ią. B od ziec dio sta ra ń w ty m k ieru n k u sta n o w iły n ie p o w o d zen ia w sporze z A k a d em ią K ra k o w sk ą , która to r p e d o w a ła w s z e lk ie próby za ło że n ia k o le g iu m jezu ick ieg o pod sw o im b o k iem w K ra k o w ie. P la n za ło że n ia a k a d em ii w P o zn a n iu p rzed ło ży ł na k o n g re g a c ji p ro w in cji w K a liszu dnia 10 m aja 1584 roku ó w c z e sn y p r o w in c ja ł Jan P a w e ł C am pano. R ó w n o c z e śn ie p od jęto a k cję p rop agan d ow ą na rzecz a k a d em ii w śró d sz la c h ty w ie lk o p o lsk ie j oraz u siło w a n o z je d n a ć so b ie fu n d a to ró w w o sob ie p ry m a sa S ta n isła w a K a rn k o w sk ieg o i k róla S te fa n a B ato reg o . M. in. p odczas k o n g reg a cji p ro w in cji w K a liszu starano się n a k ło n ić p rym asa K arn/kow skiego do zrezy g n o w a n ia z fu n d a c ji sem in a riu m d ie c e z ja ln e g o w K aliszu i p rzezn a czen ia u p o sa żen ia sem in a riu m na rzecz m a ją cej p o w sta ć w P ozn an iu a k ad em ii. A k cja zak on u sp o tk a ła się jed n a k z n a ty c h m ia sto w ą i g w a łto w n ą k o n tra k cją A k a d em ii K ra k o w sk iej i jej w y c h o w a n k ó w z a jm u ją cy ch w y so k ie sta n o w isk a w a d m in istra cji p a ń stw o w ej, b ro n ią cy ch n ie u s tę p liw ie d om n iem a n eg o p raw a w y łą c z n o śc i w y ższeg o n a u cza n ia w K o ron ie. N a p om oc A k a d em ii K ra k o w sk iej p rzy szed ł te ż rek to r je z u ic k ie j A k a d em ii W ileń sk iej G arsias A la b ia n o , k tó ry o b a w ia ł się upadku a k a d em ii w W iln ie z c h w ilą op u szczen ia jej p rzez P o la k ó w i p rzej ścia ich do a k a d em ii w P ozn an iu .
P o p od ziale p ro w in cji p o lsk iej jezu itó w n a lite w s k ą i p olsk ą w 1608 roku, o tw a rcie ak ad em ii! w P o zn a n iu w y d a ło się k o n ieczn o ścią .
50 N a t o ń s k i B., H u m a n izm je z u ic k i i teologia pożytyw i% o-kontro w e r s y jn a w X V II i X V I I I w ie k u , W: D zie je te o lo g ii k a to lic k ie j w
N a p ie r w sz e j p o lsk iej k o n g reg a cji p r o w in c ja ln e j (1— 9. 8. 1611) po sta n o w io n o z w ró cić się do k róla p o lsk ieg o i p a p ieża o p rzy w ilej. K ról Z ygm u n t III w y s ta w ił ta k i p r z y w ile j na se jm ie g e n e r a ln y m dnia 28 p a źd ziern ik a 1611 roku, n ad ając k o leg iu m p ozn a ń sk iem u p ra w a a k a d em ii w ra z z p ra w em n a d a w a n ia stop n i a k a d em ick ich — b a k a la u - reatu , m a g isteriu m i d ok toratu , z w y ją tk ie m m e d y c y n y i praw a. W y w o ła ło to sp rzeciw u n iw e r sy te tu k ra k o w sk ieg o , p op arty przez sejm w roku 1613. P o n ie w a ż k ról o b sta w a ł przy sw o im , w y ch o d zą c ze słu sz nego za ło że n ia , że a k a d em ia p ozn ań sk a n ie zagraża eg z y ste n c ji u c z e l ni k r a k o w sk ie j, u n iw e r sy te t za zd ro sn y o sw ój m on op ol sk ie r o w a ł sw ó j p rotest do S to lic y A p o sto lsk ie j, w w y n ik u czego p ap ież P a w e ł V b u l lą z d nia 14 listo p a d a 1613 roku n ie p o tw ie r d z ił p r z y w ile ju k r ó le w sk ieg o i u zn a ł p raw a u c z e ln i k r a k o w sk ie j. W te n sposób P o zn a ń p o zb a w io n y z o sta ł w y ż sz e j u czeln i, którą na sk u te k z a b ieg ó w jezu itó w n a k ró tk i czas u z y s k a ł31.
J ezu ici p o n o w ili sw o je sta ra n ia o p raw a w y ższej u czeln i d la k o le g iu m p o zn a ń sk ieg o w 1650 roku, u zy sk u ją c i ty m razem p o p a rcie króla Jan a K azim ierza. N ie z ło m n y opór A k a d em ii K ra k o w sk iej i jej p o zn a ń sk iej filii L u b ra n scia n u m sp ra w ił, że sta ra n ia t e zn ow u o k a z a ły się darem ne:
P o raz tr z e c i i o sta tn i p o d jęli jezu ici próbę w roku 1678 u k róla J an a III S o b ie sk ie g o , k tó ry w y d a ł im p rzy w ilej na z a ło że n ie w y d z ia łó w filo z o fic z n e g o i te o lo g ic z n e g o . D o k o n a li w ięc teg o op ierając się n ad to na sta ry m p r z y w ile ju p a p ieża J u liu sza III, k tó ry u p o w a ż n ia ł ich do n a d a w a n ia sto p n i n a u k o w y ch w k o le g ia c h jezu ick ich , w k tó ry ch w y k ła d a n o filo z o fię i te o lo g ię , ch oćb y n ie m ia ły one p r z y w ile ju a k a d em ii. Jed n a k na sk u te k in te r w e n c ji i n a c is k ó w A k a d em ii K r a k o w sk iej k ról dnia 7 m arca 1685 roku czu ł się zm u szo n y sw ó j p r z y w ile j cofn ąć. W w y n ik u te j n o w e j p o ra żk i P o zn a ń n ie d o czek a ł się u n i w e r sy te tu w P o lsc e p r z e d r o z b io r o w e j32.
K o leg iu m je z u ic k ie w P o zn a n iu n a leża ło do n a jb a rd ziej rozb u d o w a n y c h szk ó ł w P o lsc e . P o sia d a ło tr z y w y d z ia ły : n au k h u m a n isty c z n y ch , filo z o fic z n y i te o lo g ic z n y , p o sta w io n e na n a jw y ższy m , ja k na o w e c za sy p o zio m ie, oraz k o n w ik t sz la c h e c k i i b u rsę m u zyk ów . B e z p ośred n io p ra cy p ed a g o g iczn ej i d y d a k ty czn ej o d d a w a ły się 22 osob y. N a w y d z ia le te o lo g ic z n y m sześciu p ro feso ró w w y k ła d a ło te o lo g ię do gm a ty czn ą , m oraln ą, p o lem iczn ą , P ism o św ię te , h isto rię K o ścio ła , p ra w o k a n o n iczn e, języ k h eb ra jsk i i greck i. N a w y d z ia le filo z o fic z n y m ró w n ież sześciu p ro feso ró w w y k ła d a ło lo g ik ę, fiz y k ę , m e ta fiz y k ę , e ty kę, m a te m a ty k ę , fiz y k ę d o św ia d cza ln ą , a stro n o m ię i a rch itek tu rę. P o d sta w ą ty c h o sta tn ich n a u k b y ł dobrze z o r g a n iz o w a n y od roku 1761 w a r sz ta t p racy — o b serw a to riu m a stro n o m iczn e i gab in et fiz y c z n y , k tó ry sta ł się k o leb k ą p o lsk ie j fiz y k i d o św ia d cza ln ej. S w o im w y p o
31 G r o t Z., dz. c., s. 18. 82 T am że.
sa żen iem za im p o n o w a ł on w y b itn e m u w ó w c z a s m a te m a ty k o w i i f iz y k o w i E u lero w i. W m u zeu m fiz y c z n y m z n a jd o w a ły się zb iory g e o lo g ic z - n o -p a le a n to lo g ic z n e , b o ta n iczn e i in n e. N a w y d z ia le n au k h u m a n isty c z n y ch ośm iu p ro feso ró w u czy ło w p ięciu k la sa c h obok zw y c z a jn y c h p rzed m io tó w , ta k że h isto rii, g eo g ra fii, m a te m a ty k i oraz ję z y k ó w n ie m ie c k ie g o i fr a n c u sk ie g o M.
K s. J ó zef P iech n ik , d z isie jsz y h isto ry k jezu ick i, na m a r g in e sie sw y c h b ad ań p isze: „Przez drwa w ie k i w y b itn i W ielk o p o la n ie, jezu ici, a m ia n o w ic ie Jan, K on arsk i, S ta n isła w G rodzicki, B a rtło m iej W ą so w sk i, J ó z e f R o g a liń sk i p o św ię c a li sw ój talenlt i p racę, b y w sw e j rod zin n ej z iem i stw o rzy ć n o w e o gn isk o n a u k i — A k a d e m ię P o zn a ń sk ą . Ich w y siłk i, ch ociaż n ie p rzy n io sły n a ty c h m ia sto w y c h r e zu lta tó w , p r zy czy n iły s ię z p e w n o śc ią do p o g łęb ien ia w św ia d o m o ści W ielk o p o la n p ra g n ien ia w ła s n e j w y ższej u c z e ln i” 34.
D n ia 21 lip ca -1773 roku p ap ież K lem en s X IV u le g a ją c d łu g o tr w a łem u n a c is k o w i d w orów b u rb o ń sk ich p o d p isa ł b r e v e D o m inus ac R e- d e m p to r d okonując k a sa ty zakonu jezu itó w w ca ły m św iecie. W yk o
n a n ie b r e v e o d n ośn ie k a sa ty Ikoileigiiuim p o zn a ń sk ieg o 'n a stą p iło dnia 16 listo p a d a t.r. W w y n ik u tego: „K ażd e m iejsce sta ło się łu p em p u b lic z n ej i p r y w a tn e j g rab ieży. S ło w e m dom te n w e w sz y stk ic h sw o ich sp rzęta ch i porząd k ach p r z e d sta w ia ł w id o k ta k i, jak i w y sta w ia ją żyzn e o k o lic e p ow od zią s p łu k a n e ” 35.
K s. J ó zef R o g a liń sk i, k tó ry na k a ted rze p r o feso rsk iej w P ozn an iu v / la ta c h 1762— 1773 w y k ła d a ł m a te m a ty k ę i fiz y k ę d o św ia d cza ln ą , zo rg a n izo w a ł i k ie r o w a ł o b serw a to riu m a stro n o m iczn y m i m u zeu m f i zyczn ym , po rozw iązan iu zak on u p o zo sta ł w P o zn a n iu i p o w zią ł m y śl p rzeb u d ow y p o zn a ń sk iej szk o ły p o jezu ick iej. P la n jego szed ł w ty m k ieru n k u , b y p rzez z jed n o czen ie k o le g iu m jezu ick ieg o z k o le g iu m L u- b rań sk iego, k tóre pod w z g lę d e m o rg a n iza cy jn y m i za o p a trzen ia w siły p r o fe so r sk ie i pom oce n a u k o w e sta ło o w ie le n iżej, d op row ad zić do u tw o rzen ia A k a d em ii W ielk o p o lsk iej, ró w n o rzęd n ej z k ra k o w sk ą , w i le ń sk ą i p r z e w id y w a n ą w a rsza w sk ą . P o m y słe m sw y m z a in te r e so w a ł R o g a liń sk i sp o łe c z e ń stw o w ie lk o p o lsk ie , a zw ła szcza w p ły w o w e g o czło n k a K o m isji E d u k a cji N a ro d o w ej, m a rsza łk a R ad y N ie u sta ją c e j i szefa d ep a rta m en tu szk o ln eg o w ie lk o p o lsk ie g o — A u g u sta S u łk o w sk ieg o . Jak o w iz y ta to r szk ó ł p ro w in cji w ie lk o p o lsk ie j z ra m ien ia K o m isji E d u k a cji N a ro d o w ej R o g a liń sk i z o rg a n izo w a ł pod k o n iec roku 1774 A k a d em ię W ielk o p o lsk ą — tym czasow o, je d y n ie w y d z ia ł te o lo g ic z n y — w y stę p u ją c jako p ie r w sz y jej rek tor. N a ty m sta n o w isk u p r o w a d ził u czeln ię w zo ro w o , m im o o grom n ych tru d n ości. Z a szły jed n a k fa k ty , k tóre z a d e c y d o w a ły o u padku A k a d em ii W ielk o p o lsk iej. 33 P o p l a t e k J., K o m isja E d u k a c ji N arodow ej. U dział b y ły c h j e z u itó w w pracach K o m is ji E d u k a c ji N arodow ej, K rak ów 1973, s. 191.
34 P i e c h n i k L., dz. c., s. 200. 35 Zob. P o p l a t e k J., dz. c., s. 191.
A u gu st S u łk o w sk i w y je c h a ł za gran icę, a H ugo K ołłą ta j p rzek o n a ł K o m isję E d u k a cji N a ro d o w ej, że przy n ie w ie lk ic h k o szta ch m ożna zre
fo rm o w a ć A k a d e m ię K ra k o w sk ą i d op row ad zić ją do ro zk w itu . G łó w n y z w o le n n ik A k a d em ii W ie lk o p o lsk ie j, k om isarz e d u k a cy jn y S u ł k o w sk i jako n ie o b e c n y n ie mó.gł p rzeciw d zia ła ć. O sobiste k o n feren cje R o g a liń s k ie g o w W a r sz a w ie n ie d a ły ża d n y ch rezu lta tó w , zw ła szcza że a k a d em ii p o zn a ń sk iej p r z e c iw sta w ia ł się też p rym as M ichał P o n ia to w s k i. O sta teczn ie K om isja E d u k acji N a ro d o w ej p ogrzeb ała A k a d s- m ię W ielk o p o lsk ą sw ą u c h w a łą 7 dnia 28 k w ietn ia 1780 roku. N a m ocy
t e j u c h w a ły S zk o łą G łów n ą ca łeg o K ró lestw a p o zo sta ł u n iw e r sy te t w K ra k o w ie i jeg o z w ie r z c h n ic tw u m ia ły b yć p od p orząd k ow an e w s z y s tk ie szk o ły k o ron n e, m ięd zy in n y m i ta k że ob ie a k a d em ie w P o z n a n iu , złączon e te r a z w jed n ą szk o łę w y d " iałow ą. P o z b a w ie n ie P o zn a n ia u p ra g n io n ej w y ż sz e j u c z e ln i sto p n ia u n iw e r sy te c k ie g o u je m n ie z a w a ż y ło na p rzy szło ści w ie lk o p o ls k ie j d z ie ln ic y 36.
i . {Sem inarium iD uchow ne w .P oznaniu
S ob ór T ry d en ck i (1545— 1563) z r e fo rm o w a ł n a u c z a n ie i k sz ta łc e n ie k a n d y d a tó w do sta n u d u c h o w n e g o ,, z jego b o w ie m in ic ja ty w y i roz kazu p o w sta ły d ie c e z ja ln e sem in a ria d u ch ow n e. D ek ret so b o ro w y o sem in a ria ch d u ch o w n y ch C u m a d o le sce n tiu m aetas u ch w a lo n y i o g ło
s z o n y w dniu 15 lip ca 1563 roku n a k a z y w a ł, aby przy w sz y stk ic h k o śc io ła c h k a te d r a ln y c h i m e tr o p o lita ln y c h zo sta ł u tw o rzo n y za k ła d -{collegium ), d a ją cy u trzy m a n ie, w y k s z ta łc e n ie i p rzy g o to w a n ie do k a p ła ń s tw a o k reślo n ej lic z b ie m ło d z ie ń c ó w 37.
W d zied zin ie fo rm a cji in te le k tu a ln e j k a n d y d a tó w do k a p ła ń stw a p r z e p is y d ek retu tr y d e n c k ie g o są skąpe. Sobór n a sz k ic o w a ł je d y n ie ra m o w y program n a u cza n ia . P ie r w sz y etap k szta łcen ia m ia ły sta n o w ić w ia d o m o śc i z ta k ic h p rzed m iotów , jak gra m a ty k a , śp iew , k a le n d a rz k o śc ie ln y oraz in n e p rzed m ioty, k tórych jed n a k b liżej sobór n ie ■określił. G łó w n y n a cisk p ołożon o na drugi etap, k tóry m ia ł o b ejm o w a ć P ism o św ię te , k się g i k o śc ie ln e , h o m ilie o św ię ty c h , a ta k że sposób -udzielania sa k r a m e n tó w św ię ty c h , z w ła szcza sak ra m en tu p o k u ty oraz n a u k ę ob rzęd ów i c e r e m o n ii38. P o sta n o w ie n ia t e sz ły za tem po lin ii d a w n e j tr a d y c ji k o śc ie ln e j, która jako p rzed m iot k sz ta łc e n ia p rzy sz ły c h k a p ła n ó w o b ejm o w a ła teoioigię w zaistoisowaoiu p rak tyczn ym . O b o w ią z e k n a u cza n ia w sem in a ria ch b isk u p p o w in ien •— w m y ś l s o
boru — p o w ierza ć osob om o o d p o w ied n ich k w a lifik a c ja c h , m a ją cy m s t o p n ie n a u k o w e d ok tora lu b m a g istra czy lic e n c ja ta z P ism a ś w ię t e g o albo p raw a k a n o n ic z n e g o 39. W p o sta n o w ie n iu ty m p rz e ja w ia ła się
-36 T am że, s. 192—201; P i e c h n i k L,., dz. c., s. 200. 37 S e s s 1. 23 c. 18 d e ref.
38 Taraże. 3S T am że.
tro sk a o jcó w so b o ro w y ch o w ła ś c iw y p oziom n a u k o w y sem in a riu m . J ed n ą z za sa d n iczy ch cech o d różn iających sem in a ria tr y d e n c k ie od a n a lo g iczn y ch z a k ła d ó w p op rzed n iej ep ok i b yło to, że sta ły się o n e in s ty tu c ja m i n a u k o w y m i i w y c h o w a w c z y m i c a łej d ie c e z j i40.
W P o lsc e za k ła d y t e od sam ego początk u sw eg o istn ie n ia b o r y k a ły się z tru d n o ścia m i różnego rodzaju, a poziom , ja k i im w y z n a c z y ł S o b ó r T ry d en ck i, o sią g n ę ły bardzo późno 41.
S ta ra n ia o u tw o r z e n ie sem in a riu m w P ozn an iu p o d ją ł już b isk u p A d am K on arsk i n a sy n o d zie d iecez ja ln y m o d b y ty m d nia 26 p a źd zier n ik a 1564 roku. B isk u p p ro je k to w a ł sem in a riu m jako a lu m n a t, bursę: przy A k a d em ii L u b ra ń sk ieg o . M łodzież p rzy g o to w u ją ca się do stanu d u ch o w n eg o m ia ła w sem in a riu m zn a leźć u trzy m a n ie, n a to m ia st n a u k ę m ia ła p ob ierać w a k a d em ii. P o n ie w a ż jed n a k A k a d em ia L u b rań sk ieg o zn a la zła się w ty m cza sie w o k resie k ry zy su i u p ad k u , b is k u p K o n a rsk i idąc w śla d y k a rd y n a ła H ozju sza p o sta n o w ił p o w ierzy ć s w o je sem in a riu m jezu ito m , k tórych sp ro w a d ził do P ozn an ia. M yśl jego' z r e a liz o w a ł dopiero jego n a stęp ca b isk u p Ł u k asz K o ś cieleck i. U ru ch o m io n e pod zarząd em k o leg iu m jezu itó w sem in a riu m d ie c e z ja ln a zaczęło fu n k c jo n o w a ć dopiero od roku 1576. W listo p a d z ie 1579 roku b isk u p w y n a ją ł dom przy ul. B u te ls k ie j i ta m u m ie śc ił 12 a lu m n ó w , k tórzy na w y k ła d y u c z ę sz c z a li do k o leg iu m . In n i k a n d y d a ci do stanu: d u ch o w n eg o n ad al k sz ta łc ili się g d z ie k o lw ie k , m ieszk a ją c na sta n c ja c h p r y w a tn y c h poza sem in ariu m .
P od k ie r o w n ic tw e m jezu itó w p o z o sta w a li se m in a rzy ści d ie c e z ja ln i aż do raku 1614, k ie d y to sem in a riu m p o n o w n ie zw ią za n o z o d n o w io ną A k a d em ią L u b ra ń sk ieg o , se m in a rzy ści zaś u m ieszczen i z o sta li w d om u szk o ły k a ted ra ln ej przy d zisiejszej ul. D ziek a ń sk iej. T en start p ra w n y p rzetrw a w zasadizie aż do k a sa c ji a k a d em ii w roku 17 8 0 42.
N a p o d sta w ie u k ła d u K om isji E d u k acji N a ro d o w ej z biskupem . O k ęck im z dnia 24 m arca 1781 roku, d iecez ja p ozn ań sk a za trzy m a ła m . in . gm ach b y łe j a k a d em ii L u b rań sk iego. P rzen iesio n o do n ie g o d ie c e z ja ln e sem in a riu m d u ch o w n e, p o w ierza ją c jego zarząd z dniem . 1 listo p a d a 1781 roku Z grom ad zen iu K sięży M isjon arzy. W sk u tek
tego-40 P or. K o z a k o w s k i A., F orm acja in te le k tu a ln a k a n d y d a tó w do> k a p ła ń stw a w św ie tle p raw a kanon iczn eg o , L u b lin 1977 (m aszyn op is),
s. 64— 89.
41 Por. L i b r o w s k i S., D e k re t Sob o ru T ryd e n c k ie g o o sem in a ria ch
i p ie rw sze se m in a ria d ie ce zja ln e w Polsce, .,A ten. K a p ł.” 72 (1969}
z. 2, s. 204— 236.
42 N o w a c k i J., dz. c., s. 702— 710; B a n a s z a k M., Na 400-lecie se m in a riu m duch o w n eg o w P oznaniu, W: W słu żb ie K o ścio ła P o zn a ń
sk ieg o . K sięg a p a m ią tk o w a na 7 0 -le c ie u rod zin A rcy b isk u p a M etro p o lity D r A n to n ieg o B a ra n ia k a , P o zn a ń — W arszaw a—L u b lin 1974, s. 162— — 180; ten że, P o czą tki k o le g iu m je zu ic kie g o i se m in a riu m d ie ce zja ln e w P oznaniu, W: S acru m P o lo n ia e M illen n iu m , R zym 1964, t. 10, s.
505— 516; te n ż e , G eneza se m in a rió w d u c h o w n y c h w Polsce, „C ollecta n ea
