Prowadzenie pojazdów pod wpływem narkotyków - nowe zagrożenia

(1)

Bogdan Szukaiski

Prowadzenie pojazdów

pod

wpływem

narkotyków

- nowe

zagrożenie

Przyczyną większości poważnych wypadków drogowych są błędy ki

e-rowcy: nadmiema szybkość, nie

bez-pieczna,agresywna jazda orazstany

wywołane przyjmowaniem alkoholu

inarkotyków (ang.DrivingUnder Ihe Influence ot Drug- DUI lub Driving

While tntoxiceted- WHI).O ile j

ed-nak piśmiennictwo dotyczące p rowa-dzenia pojazdówpospożyci ua

lkoho-lujest bardzobogate,otyle literatura

omawiającaproblemstosowania nar-kotyków przez kierowcówjest raczej skromna. Dopiero ostatnio zagroże

niom związa nym z prowadzeniem pojazdów pod wpływe m śro d ków psychoaktyw nych poświ ęca się wię cejuwagi[4,13,17,21,32]. Wg da -nych NationalHighway TrafficSafety Administration w ostatnich latach n ar-kotyki(częstowpołączeniuz alk oho-lem) wykrywanouokoło20%ki

erow-ców, którzy uczestniczyli w wy

pad-kachdrogowych, a odsetektenw zra-stał do 40, gdy w wypadkach były ofiary śmiertelne. Ocenia się, że w USA 4,2 miliona osób w wieku 16-20 lat siadaw ciągu roku za k ie-rownicą, będąc pod wpływem alko-holu i innych środków p sychoaktyw-nych,a 169tysięcy (4%) zostaje za

-trzymanych izarejestrowanych przez policię.

Przedpowołanym dożyciawUnii Europejskiej programem skutecznej

kontrolina drogach Rosita(Roadside Tesling Assessment Programme) stojąnastępującezadania[24]:

1.Opracowanie listy narkotyków i leków, które mog ą wywi e rać

niekorzystny lub szkod liwy

wpływ na sp rawn ość

psycho-motoryczną użytkowników

dróg.

PROBLEMY KRYMINALISTYKI252/06

2.Zestawienie i ocena urządzeń (aparatów) używanych do wy

-krywania narkotyków w organ i-zmie kierowców. Na rynku jest

około 20 różnychtestówi

mmu-nologicznych, które mog ą być użyte do tego celu.Wię kszość z nich jest przystosowana do

badania moczuido wykrywania

wnimdziesięciu różnychnar ko-tyków:kannabinoidów,opiatów,

amfetaminy, metamfetaminy

(lub narkotyk ów o strukturze

amfeta min łączn i e ), kokainy,

fencyklidyny,metadonu,b enzo-diazepin, ba rbituranów i tr ójcy-klicznychantydepresantów.Ze -stawienie ma dotyczyć liczby i typów dostępnych testów, sto

-sowanych wartości culott, oce-ny specyficzności testów i spo-sobów ich użycia, ze szczegól -nym uwzględnieniem p rzydat-ności do stosowa nia na drodze

oraz publikowanych i niepubl

i-kowanych opinii na ten temat. Przeg l ąd ten ma obejmować zarówno produkty będące na rynku, jak i prototypy w fazie opracowywania.

3.Określenie obowiązujących w Unii operacyjnych, użytko wych i prawnych przepisów, które regulują prob l e m atykę bad a ń na drodze, a ta kż e oczekiwań użyt kown ików (ła twość wykrywa nia substancji

psychoak tyw nych, możliwość obsł ug i testów przez personel

niemedyczny,łatwośćodczy

ty-wania wyników i ich j

edno-znaczn ość , moż l iwość zacho -wania wyników na dysku,

sto-pień uciążli wości bad ań dla kierowców).

4.Zbieraniedanychna temat nar-kotyków najcz ęści ej st osowa-nych przez kierowców, typu m a-te riału biologicznego p

obiera-nego w celuwykonania badań, nietypowych zachowań kie

row-ców, częstości wypadków dro-gowych.

Opracowanieogólnychzaleceń dotyczących urządzeństosowa

-nych do pobierania materi ał u wmiejscu zatrzymania.

5. Krytyczna ocena raportu i d

ys-kusja.

Wroku 2000w 15krajach Unii E

u-ropejskiejzgi n ęło na drogach ponad 40 000 osób,a 1,7miiiona od niosło obraż e nia. Te zatrważające liczby skłon iły władze Unii Europejskiej do

energicznych działań zmierzających

do poprawy sytuacji wtejdziedzinie i zwi ę kszen i a bezp i ecze ń stwa na drodze. Podjęto akcję pod nazwą

.Drivinq Under the Influence of

Drugs, Alcohol and Medicine", która

przewiduje zmniejszenie tych liczb o50%do roku2010.Wystartujeona wstyczniu 2006 r. i obejmie38 insty

-tucji (uniwersytetów, instytutów n a-ukowych, policji) z 21 krajów Unii.

Podstawowe założenia planu będą wykonanew latach 2006-2007.P

od-dana zostanie kompleksowej ocenie częstość występowania p

oszczegól-nych substancji psychoaktyw nych u kierowców, dokład n ie okreś lony wpływ na zdol nośćprowadzeniap

o-jazdu oraz ryzykozwiązanezichs

to-sowaniem. Mają być udoskonalone

metody działan ia policji,zwiększona jej kontrolna efektywn ość, a także sprawnośćsłużbmedycznych.B

ada-niamająsię odbywaćzarównona sy

-mulatorach, jak i na drodze,

i uwzględniać wpływrównoczesnego

(2)

działania kilku narkotyków oraz nar-kotykuizmęczenia[12].

Akcja .Zero tolerancji dla prowa-dzenia pojazdów pod wpływem nar -kotyków" (ang. Zero toterance tor

DUłO - Oriving Under the Influence ot Orugs) uznaje za nielegalne, sprzeczne z prawem i niedopuszczal

-ne prowadzenie pojazdulub spra wo-wanie kontrolinad jego f unkcjonowa-niem przez osobę, u której we krwi,

ślinie, moczu albo innych płynach ustrojowych występują wykrywalne ilości jakiejkolwiek niedozwolonej substancji psychoaktywnej lub jej metabolitów[28].

Działanienarkotyków i objawy obserwowane u kierowców

Jakiesą ważniejsze efekty wywo-ływane przez różne typy narkotyków i jak mogą one wpływać na osoby prowadzącepojazdymechaniczne?

Kannabinoidy (palenie marihuany i haszyszu),którepo alkoholu wyk ry-wane są u kierowców, najczęściej wywołują:

- obniżeniezdolności koncentracji przejawiającesięw zwoinionych reakcjach kierowcy, a więc wy-dłużeni uczasu jegoreakcji; - upośledzenie koordynacji

ru-chów i precyzji manewrowania kierownicą;

- uczuciesen ności;

- dezorientację, a naweturojenia. Stymulanty ośrodkowego układu

nerwowego(amfetamina,me tamfeta-mina, kokaina) powodują niepraw i-dłowąocen ę szybkości orazodległo

ści potrzebnej do skutecznego za-trzymania pojazdu. Po przyjęciu sty -mulantów kierowca jest nadmiernie pobudzony i nabiera przesadnego przekonania o swoich umiejętn o ściach,co skutkujeagresywnąi ryzy-kowną jazd ą. Traci on zdol ność

obiektywnej oceny sytuacji na dro -dze, co zwiększa znacznie ryzyko wypadku.Może występowaćgonitwa myśli, a nawet urojenia. Okres po ustaniustymu l ująceg o działan iatych środkówjest równ ież bardzo niebez-pieczny,bocharakteryzujesię trudną

do opanowaniasennością.

6

Ecstasy (3,4 -metylenodioksyme-tamfetamina, MDMA) jest na rkoty-kiemłączącym działaniestymulujące i halucynogenne.Jego działanie roz-poczynasię 20 min poprzyjęciu do-ustnym i utrzymuje przez4-6 godz. (poiniekcji lub wdychaniu - krócej). Może zniekształcać widzenie kierow -cy i osłabiać zdolność koncentracji uwagi na poszczególnych c

zynno-ściac h procesu kierowania pojaz-dem.Kierowca,którystosowałecsta -sy, może nie w pełni zdawać sobie sprawę z tego, że jest tylko współ

użytkownikiem, a nie jedynym użyt kownikiem drogi i że jegozachowa -nie w znacznym stopniu decyduje obezpieczeństwieinnychkierowców. Ponadto następnego dnia po przyj-mowaniu ecstasy,np. w czasie tzw. raving parties,czyli całonocnych im-preztanecznych,występujestan wy-czerpania (przemęczenia), o dwod-nienia (ecstasy blokuje odczuwanie pragnienia)orazsen ność,atakżeza -burzona zdolność koncentracji uw a-gi,m.in.natym, codziejesięnadro -dze.

Opioidy (morlina, kodeina, m eta-don)wywołująsenność iwydłużenie

czasu reakcji,zaburzenierównowagi,

koordynacjiorazosłabieniezdolności

koncentracji. Mogą wywołać również mdłości i wymioty oraz zmiany na-stroju.Niebezpiecznesą także o bja-wy abstynencyjne, gdyprzyjętad aw-ka opioidów przestaje działać: nie-prawidłowa ocenaczasu, spowoln ie-nieruchów,senność.

LSD (Iizergid)- wpływa silnie na zmysły kierowcy: może on widzieć, słyszećireagowaćnaprzedmioty lub dżwięki, których wrzeczywistościnie było. Stan taki jest dużym zagroże

niem dla niegoi innychużytkowników

drogi.

Kwas y-hydroksymasłowy (GHB) ma działanie uspokajające i n asen-ne, co osłabia koncentrację uwagi izdo lność koordynacjiruchów.

Benzodiazepiny: rohypnol,valium, -oksazepam- wywołująsenność.Ba -danie, czy kierowcaprowadzipojazd podwpływemśrodkówp sychoaktyw-nych,przebiegazwyklew trzechet a-pach,przy czym do kolejnego etapu

przystępuje się wówczas, gdy wynik poprzedniegobudziwątpliwości.

Etap pierwszypolega na ob serwa-cji kierowców,ich zachowaniapo za-trzymaniu iwyjściuz pojazduoraz na wykonaniu przez kierowcę prostych testów,etap drugi- na skriningowym badaniu moczu na obecność kanna -binoidów,amfetamin,kokainyi opia -tów,a etap trzeci- na badaniu krwi metodą chromatografii gazowej sprzężonejzespektrometriąmasową (GC/MS).

Kierowca pozostający pod wpły wemśrodków psychoaktywnych mo -żepowyjściu z samochodu wykazy-wać dezorientację, zaburzenia koor-dynacji ruchów, be ł kotl i wą mowę orazmiećzwężonealbo rozszerzone żrenice.Np. opioidywywołująbardzo silne zwężenie żrenic (tzw. żrenice szpilkowate),natomiast środki p

obu-dzaj ąceOUN- ichrozszerzenie.Do oceny szero kości żren i c mogą być użyte specjalneprzyrządy,tzw.p upi-lometry(ang. pupil- żren ica) ,np.E ye-Check Device. Niezależnie od wyn i-ków wstępnych obserwacji kierowca powinienwykonać kiika prostych te-stów:

• test Romberga:badanyw pozy-cji stojącej zamyka oczy, przechyla głowę nabok iliczydo 30,o dchyle-nia od pionowejpostawyibłędywl i-czeniu mogą wskazywać, że jest on podwpływemśrodkówps ychoaktyw-nych;

• przejście9 krokówpo prostej li -nii- palce-piętaitd.;

• naprzemiennestawaniena pra-wej i lewejnodze;

• badany,z zamkniętymi oczami, trafia kilkakrotnie palcem wskazują cymw czubeknosa[28].

Następniepobierasięod kierowcy mocz lubślinęw celuwykonania skri-ningowegotestunanarkotyki,ajeśli

wypadnie on dodatnio, w placówce służby zdrowia (laboratorium) p obie-ra się krew na badanie metodą GCIMS, gdyż dopiero wynik analizy toksykologicznej stanowi dowód s to-sowania niedozwolonychśrod ków.

Jednakże zag rożeniedlaużytkow ników dróg stwarzają nie tylko a lko-hol i narkotyki. Równ ież cały szereg leków przepisywanych przez lekarzy

(3)

Średniestężenie Kwas 11-karboksy-THC (THCCOOH) 35 ng/ml

THC 5 ng/ml

Kokaina 109 ng/ml

Benzoiloekgonina (metabolit kokainy) 515 ng/ml

Oksazepam 614 ng/ml Diazepam 279ng/ml Nordiazepam 492 ng/ml Midazolam 56 ng/ml Lorazepam 74 ng/ml Zolpidem 396 ng/ml Metakwalon 1077 ng/ml Paroksetyna 68 ng/ml Mirtazepina 91 ng/ml Tramadol 475 ng/ml Wolna morfina 19 ng/ml Wolna kodeina 5ng/ml Amfetamina 63ng/ml MDMA 388 ng/ml Metadon 165 ng/ml Etanol 1,28 g/kg

i dostępnych w aptekach, oprócz działania leczniczego, wywołuje grożneobjawyniepożądanei stanowi przeciwwskazanie do siadania za kierownicą. Sąto:

• lekiprzeciwlękowe; • lekipobudzające OUN;

• narkotyczne leki przeciwbólowe; • leki przeciwalergiczne;

• lekiregulującepoziom cukru we krwi;

• leki przeciwdepresyjne; • lekiuspokajające;

• lekiregulujące ciśnieniekrwi; • leki przeciwwrzodowe; • niektóre antybiotyki; • leki przeciwdrgawkowe;

• niektóre syropy przeciwkaszlo -we;

• leki złożone zawierające alko-hol;

• lekizłożone zawierające koteinę. Osoby przyjmujące leki z tych grup powinny zrezygnować na czas ich stosowania z prowadzenia pojaz-du lub przynajmniejskonsultować się z lekarzem,pozostawiającmuocenę stopnia zagrożenia. Również niektó-re leki dostępne bez recepty mogą wywierać niekorzystny wpływ na sprawnośćkierowców. Np.z 39 milio-nów Amerykamilio-nówcierpiących na ka

-tar sienny tylko 4,8 milionapozostaje pod opiekąlekarzai przyjmuje prze-pisane przez niego leki. Duża część

stosuje leki dostępne bez recepty, które oprócz działania łagodzącego objawy kataru siennegomogą wywo-ływać np.senność. Lek przeciwaler-giczny,difenhydramina, w znacznym stopniu upośledza zdolność prowa-dzenia pojazdów i utrzymania prawi-dłowegokierunku jazdy, astopień te-go upośledzeniajest większy niż po alkoholu.

Zasięgzjawis ka

isposobyprzeciwdziałania

W latach 2004-2005 opublikowa-no wiele prac charakteryzujących skutki stosowania środków psycho-aktywnych przez kierowców w Nor-wegii, Belgii, Danii, Luksemburgu, Szwajcarii, Niemczech, a także w Stanach Zjednoczonych, Australii

PROBLEMY KRYMINALISTYKI252/06

i Hongkongu, co wskazuje na to, że związane z tym zagrożenia powinny

być postrzegane jako problem ogói-noświatowy.

W Szwajcarii Ausburger i wsp.[3J poddali analizie krew pobieraną w ciągu 2 lat od 440 kierowców w związku z podejrzeniem o prowa-dzenie przez nich pojazdów pod wpływem narkotyków. W grupie tej było 400 mężczyzn (91%) oraz 40 kobiet (9%). Średnia wieku kierow-cówwynosiła28 lat, najmłodszy miał 16 lat, a najstarszy 81 lat. Narkotyki wykryto u 89% badanych, przy czym u połowy z nich więcej niż jeden [2--B]. Najczęściej wykrywano kanna-binoidy (59%), etanol (46%), benzo -diazepiny (13%),kokainę(13%), am -fetaminy (9%), opioidy (9%) i meta-don (7%). Odnotowane przez auto-rów zakresy stężeń poszczególnych narkotyków oraz ichśrednie wartości wyglądają następująco:

Hausken i wsp. [16] z Norweskie

-go Instytutu Zdrowia Publicznego

przeprowadzili badania katamne-styczne kierowców zatrzymanych w Norwegiiwlatach 1992-1996 z po -wodu prowadzenia pojazdów pod wpływem środkówpsychoaktywnych.

Badaniami,które trwały 6 lat,objęto 805 osób w wieku 20-49 lat (598

mężczyzn i 207 kobiet). W tym okre-sie 139 kierowców zmarło (23% -110 mężczyzn i 29 kobiet). Autorzy wyciągają wniosek, że prowadzenie pojazdów pod wplywem środków psychaktywnych zwiększa znacznie ryzyko przedwczesnejśmierci.

Raes i Verstraete [22J badali 450 próbek krwi pobranych od kierowców w Belgiiw latach 2000--2005.Najczę ściej wykrywano kannabinoidy (73,5%), MDMA (20,4%), amtetami-nę (19,8%), benzoiloekgoninę (17,9%), kokainę (6,9%) i morfinę (2,7%).W 72% przypadków wykryto tylko jeden narkotyk, w 22,6% przy-padków - dwa narkotyki, w 5,2% przypadków trzy narkotyki, a w 0,25%przypadków - cztery nar-kotyki. Łączne przyjmowanie kilku narkotyków lub narkotyku i alkoholu powoduje nasileniedziałań poszcze -gólnych składnikówmieszaninyi sta-nowi szczególnie duże zagrożenie

Zakresstężeń (1-215 ng/ml) (1-35 ng/ml) (15-560ng/ml) (29-2430 ng/ml) (165-3830 ng/ml) (8O--B30 ng/ml) (30--1560 ng/ml) (20-250ng/ml) (10--250 ng/ml) (216--B00ng/ml) (150--2360 ng/ml) (21-120ng/mł) (50--180 ng/ml) (100--950 ng/ml) (1-111 ng/ml) (1-13 ng/ml) (10-183ng/ml) (0--2480 ng/ml) (27-850 ng/ml) (0,14-2,95g/kg) dla ruchu drogowego. Takie "kombi-nacje" u kierowcówzdarzają się wca-le nie tak rzadko [1].Przyjęto, że war-tości stężeń narkotyków, których przekroczenie upośledza sprawność kierowania pojazdem, wynoszą: dla THC 2 ng/ml, dla morfiny 20 ng/ml, a dla amfetamin (amfetaminy, me

-tamfetaminy, MDMA)- 50 ng/ml.

(4)

W Danii Bernhoft i wsp. [5J objęli badaniami 330 kierowców, którzy w wyniku wypadków drogowych zo-stali ranni i przewiezieni do szpitala. Pobierano od nichślinę(niekiedy tak-że krew) i przeprowadzono badania skriningowe (za pomocą Cozart Mi-croplate ElA kit) na obecność opia-tów, amfetaminy, metamfetaminy,

MDMA,kannabinoidów i ich metabo-litów, kokainy i metabolitów oraz ben

-zodiazepin. W próbkach, dla których wynik skriningubyłdodatni, oznacza-no narkotyki metodą GC/MS lub LC/MS/MS . U 26 badanych wykryto obecność narkotyku, u 11 były to kannabinoidy, u 10 benzodiazepiny, u 6 opiaty,u 5 amfetaminylub MDMA i u 5 kokaina i metabolity.

Appenzeller i wsp. [1] badali na obecnośćnarkotyków próbki krwi 210 kierowców (179 mężczyzn i 31 ko-biet) zatrzymanych w Luksemburgu od jesieni 2001 do wiosny 2002 r.

w celu wykonania testu na alkohol. Na wykonanie dodatkowych badań na obecność narkotyków wyrazili zgodęzarówno kierowcy, jak i proku-raturaokręgowa. U 22,8% badanych wykryto benzodiazepiny, u 10,7%

-antydepresanty, u 7,6%- kannabino-idy. Narkotyki oznaczano metodą GC/MS po ich izolacji z krwimetodą ekstrakcji ciecz-ciało stałe (Solid Phase Extrection - SPE).

W Instytucie Medycyny Sądowej Uniwersytetu Monachijskiego podda-no badaniu 1300 próbek krwi kierow-ców, którzy zostali zatrzymani, gdyż swoim zachowaniem na drodze zwrócili uwagępolicji. U 25% kierow-ców wykryto kannabinoidy, u 13%

-opiaty, a u 4% - kokainę [14J. Wg oceny ekspertów każdego roku ginie w Niemczech,w wypadkach spowo-dowanych przez osoby prowadzące pojazdy pod wpływem środków psy-choaktywnych, 150 osób, a ok. 4000 zostaje rannych. Dane te skłoniły Bundestag do nowelizacji przepisów dotyczących ruchu drogowego, które przewidywałysurowsze kary za takie przewinienia (wtedy 3000 DM oraz odebranie prawa jazdy na 3 miesią ce).

Cheng i wsp. [6] badali próbki krwi i/lub moczu 197 kierowców (192

8

mężczyzn i 5 kobiet), którzy zginęli w wypadkach drogowych w Hong-kongu. Jest to jedno z najbardziej ru-chliwych miast w Chinach,liczące6,7 milionamieszkańców, z 520 tysiąca mi pojazdów, poruszających się na powierzchni 1100 km2. 106 kierow-ców straciło życie w wypadkach z udziałem dwóch lub więcej pojaz-dów, a 91 - w wypadkach, którym uległ tylko ich samochód. W pierw-szej grupie alkohol i/lubnarkotyki wy-kryto u 22 kierowców (21"lo), a w dru-giej- u 51 kierowców (56%),awięc wcałejgrupieu 73 kierowców (38%). Najczęściej wykrywano stymulanty OUN (46%), kannabinoidy (36%), benzodiazepiny (18%) i kokainę (9%).

Drummer i wsp.[11J badali w Au-stralii przyczyny wypadków drogo-wych, wktórych 3398 kierowców od-niosło śmiertelne obrażenia, istwier

-dzili,że kierowcy, u którychstężenie THC we krwi przekraczało 5 ug/I,

uczestniczyli w wypadkach 6,6 razy

części ej niż kierowcy nieużywający narkotyków. Soderstrom i wsp. [26] stwierdzili,żewe krwi 34,7%z 1023 pacjentów przyjętych naoddział u ra-zowy w wyniku wypadków drogowych występowały kannabinoidy,a Crouch iwsp.[10J u 13% kierowcówśmiertel nie rannych w wypadkach drogowych w Stanach Zjednoczonych wykryli we krwi i w moczu THC lub/ijegogłówny metabolit - 11-nor-9-karboksy-THC (THCCOOH).

Couper i Logan [9] ze Stanowego Laboratorium Toksykologicznego w Seattle (USA) przedstawili zacho-wania kierowców zagrażające bez-pieczeństwu ruchu drogowego oraz wypadki drogowe będące wynikiem obniżenia sprawności psychofizycz-nej kierowców poużyciu kwasu y-hy-droksymasłowego (GHB). Kierowca, któryjechał z szybkością dochodzą cądo 80 mil nagodzinęna trasiedłu gości 6 mil,nie reagując nasygnały świetlne i dżwiękowe patrolu drogo-wego,miał we krwi wysokiestężenie GHB (34mg/I). Stężenie to w chwili zatrzymania było z pewnością wyż sze, gdyż GHB ma krótki okres pół trwania (ok. 30 min), a pobieranie krwi,zewzględu nakonieczność

do-jazdu do placówki służby zdrowia, odbywa się zwykle około dwóch go-dzin po zatrzymaniu. Badanie na obecność innych substancji psycho-aktywnych i alkoholu dało wynik ujemny. U kierowcy, który spowodo-wałwypadek,stwierdzonobełkotliwą mowę, dezorientację, zaburzeniako

-ordynacji ruchów, oczopląs poziomy isłabą reakcję żrenicnaświatło. Tęt no wynosiło 88-108 uderzeń na mi-nutę, ciśnienie krwi 124/52 mmHg,

a temperatura 37,8°C.Badanie labo-ratoryjne krwi i moczuujawniło wyso-kie stężenia GHB oraz brak innych środków psychoaktywnych i alkoho

-lu.Inny kierowca, zatrzymany za lek-ceważenie znaków drogowych, wy -kazywał zupełnybrak orientacji imiał trudności z utrzymaniemsięw pozy-cji pionowej. W jego krwi wykryto GHB w stężeniu przekraczającym 1000 mg/I, natomiast badanie na obecność alkoholu i innych narkoty-kówdałowynik ujemny.

Przedstawionewyżejwyniki

wska-zują, że obokciągleaktualnego,dra

-matycznego problemu skutków pro-wadzenia pojazdów po spożyciu al

-koholu, pojawiło się nowe, poważne zagrożeniew postaci kierowców

pro-wadzącyc h pojazdy pod wpływem środków psychoaktywnych. Walka

ztymzagrożeniemjest bardzo trudna z dwóch powodów: po pierwsze ma

-my tu do czynienia nie z jedną, jak w przypadku alkoholu, lecz z kilkuna

-stoma substancjami o różnej budo

-wie chemicznej i różnych, często przeciwstawnych, kierunkach działa nia farmakologicznego, a po drugie, są to substancje silnie działające,

przyjmowane w b. małych dawkach, awięc występujące w płynach ustro-jowych w znikomych, niekiedy trud-nych do wykrycia, stężeniach.

Polska Policjabędzie sięz pewno-ścią starała sprostać temu wyzwaniu i stopniowowprowadzać kontrolę kie-rowców również na obecność sub-stancji psychoaktywnych, chociaż jest to zadanie trudne, wymagające energicznych działań organizacyj-nych, szkoleniowych oraz nakładów finansowych (testy skriningowe, apa-ratura GC/MS i jej obsługa). Jednak-że przedstawione dane przemawiają

(5)

za tym,abydziałaniana tym poluzin -tensyfikować już teraz, zanim zmu-sząnasdotegounijneprzepisy.

Losowa kontrola kierowców na obecność narkotykówpozwoli z jed-nej strony wykrywać osoby łam iące zakaz prowadzenia pojazdów pod wpływe m substancji psychoaktyw-nych,a z drugiej - stworzysytuację wysokiegoryzyka zatrzymania ikary, podobnie jak to ma miejscez kontro-ląnazawartośćalkoholuw wydycha -nym powietrzu .

Ślina jak omatry ca do wy krywa nia nark oty ków u kierowców

Z inicjatywy Komisji Europejskiej Rositadokonała oceny przydatności metod badania narkotyków uz atrzy-manych na drodzekierowców. Wyni-ki badań, w których uczestniczyli przedstawiciele 16 krajów Europy, wykazały, że dzięki łatwej dostępno ści, niskiejinwazyjn ościi dobrejk ore-iacji wynikówoznaczeńi stopniaup o-śledze niasprawności kierowaniap o-jazdem, najbardziej odpowiedn im materiałem (matrycą) jest ślina. Za dobry materiał do badania uznano również pot, ale jego powszechne stosowanie utrudniają duże różnice "wydaj n ości",zależneod temperatury otoczenia, aktywności fizycznej, a takż e indywidualnych właściwości osobnika.Zafałszowania śliny ipotu są wprawdzie teoretycznie możliwe (np.przez dodanie wody,innegopły nu,przyjęci e środkaham ująceg o wy-dzielanie śliny lub zmieniającego jej pH),jednak praktycznie mało praw-dopodobrie, gdyż pobieranie trwa krótko i odbywa się pod kontrolą funkcjonariuszasłużbydrogowej.

Ślina powstaje w trzech pa rzy-stychgruczołach ślinowych:p rzyusz-nych, podszczękowych i podjęzyko wych.Gruczołyprzyuszne wytwar za-ją płyn surowiczy, podszczękowe -płyn o charakterze surowiczo--śluzowym, a podjęzykowe - o cha-rakterze śluzowym. W stanie prawi-dłowym dorosły człowiek wytwarza dziennie 500-1 500 mi śliny. Do ba-dań zbiera się zwykle ślinę miesza-ną, któraw 71% pochodziz gr uczo-łów podż uchwowych, w 25% z gru

-PROBLEMYKRYMINALI STYKI252/06

czołówprzyusznych i w 4%z gru

czo-łów podjęzykowych. Ślina może za -wie rać bakterie, komórki nabło nka, erytrocyty, leukocyty i cząstki poży

wienia.

Do badaniaobecnościnarkotyków w organizmie zastosowano śiinę po raz pierwszy w roku 1974[15J,a na jej przydatność do badania k ierow-cÓw podejrzanychoprowadzeniep o-jazdów pod wpływem środków psy -choaktywnych zwrócono uwagę pod konieclat

a

o

.

[27].

Zainteresowanieśliną jako ma try-cą(ang.matrix),czylimateriałemb io-logicznym do wykrywania ioznacza -nia analitów(w tym przypadkunarko -tyków),wiążesięz jejwcześ niejszym wykorzystaniemdo badaniaf armako-kinetyki i biodostępności leków oraz monitorowania ich poziomu we krwi, ponieważ stężeniawieluleków w śli nie oraz czasyich detekcjisąp odob-nejak wekrwi.

Wydaje się więc wskazane w pro-wadzenie śliny jako podstawowej matrycy w badaniach kierowców na obecność narkotyków,gdyż ma ona bardzo dużo zalet w porównaniu z krwią i z moczem. Pobieranieśliny nie ma charakteru inwazyjnego jak w przypadku krwi oraz nie wymaga udział u fachowego personelu me -dycznego,mogą jąwięcpobi erać sa-mipolicjanci na miejscuzatrzymania kierowcy, co bardzo przyśpi esza i upraszcza proced urę kontroli [20]. W przypadku użyciakrwijako ma try-cy jesttoniemoż liwe, gdyżjej pobie-ranie musi odbywać się w placówce służby zdrowia, a w przypadku mo-czuwiąże sięzpogwałceniem inty m-ności, gdyż z obawy przedzafałszo waniem musi odbywać się pod ko

n-trolą.Ślinę można pobieraćkilka razy w ciągu dnia bezryzyka infekcji,bez bólu i stresuzwiązanego z ukłuciem i dyskomfortuw przypadku wynaczy-nienia iob rzęku żyływ miejscuwpro -wadzenia igły, a jej pobieranie nie wymaga aseptyki i sterylnych strzy -kawek. W ślinie występują głównie narkotyki macierzyste, nie ich meta-bolity jak w moczu.Ślina ma podo b-ne "okno detekcji"jak krew,a w po -równaniu zmoczem bardzopoważną zaletę: pozwala stwierdzić obecność

narkotyków w organizmie w momen -cie badania. Obecność narkotyków lub ich metabolitów w moczu wcale nie oznacza,że kierowca w chwili za-trzymania miał upoś ledzoną zdol -ność prowadzenia pojazdu, gdyż psychotropowe efektydziałania s ub-stancji mogły już zaniknąć . Okresy detekcji narkotyków we krwi i ślinie są bardziej zbliżone niż we krwi i w moczu [31].Jed na kż edotychczas tylko stanVictoriawAustralii dopus z-cza oznaczanie narkotyków w śli ni e jakomateri ałdowodowy [30].

Ważne jest rozróżnienie między narkotykiemmacierzystym i jego m e-tabolitami.Termin "narkotyk mac ierzy-sty" oznacza nielegalną su bstancję psychoaktywną wdychaną lub ws trzy-kiwanąprzeznarkomana.Np.dlapre -paratów cannabis narkotykiem maci e-rzystymjestTHC. Natomiastm atabo-lit narkotyku oznacza związe k lub związkipowstającew organizmie b ior-cy z narkotykumacierzystegow wyni -ku jego metabolizmu. Chociaż obe c-nośćmetabolitu wekrwii/lub wmoczu świadczy o użyci u narkotyku,to sam metabolit, w przeciwieństwie do n ar-kotyku macierzystego, może niewy -kazywać aktywności biologicznej.Np. metabolit THC - kwas 11-karboksy -Ll9_THC (THCCOOH) jest nieaktywny. A więc obecność metabolitu THC wmoczu wcale nieoznacza,żebad a-na osobapozostaje w momencie p o-braniamateriału pod dzi ałaniem sub-stancji psychoaktywnej. Potwierdzają to spostrzeżenia Ramaekersa i wsp. [23],żepreparaty cannabisużyte bez-pośrednio przed jazdą zwiększają prawdopodobieństwo wypadku, n ato-miaststosowanewcześniej- nie, c ho-ciaż w moczu są obecne metabolity THC. Ślina jako matryca ma również tę zaletę , że stężen ia występującyc h w niej narkotyków lepiej kore lują ze stopniemupośledzenia zdolności pro-wadzenia pojazdu niż ich stężenie w moczu.Dla niektórychnarkotyków, np.grupy amfetamin,okresy detekcji wślinie sąnawetdłuższe niżwe krwi [2]. Jednakże niektóre narkotyki, np. MDMA (3,4-metyienodioksymetamfe -tamina),ham ują wydzielanieśl i ny, co wydłużaczaspotrzebny douzyskania niezbędnej do badaniailości materia

(6)

Rodzaj narkotyku Używaniesporadyczne Używanieczęste Używanie przewlekłe Amfetamina 1-3 dni 2-6dni klika cygodni

Metamfetamina t-3 dni 2-6dni klikacygodni

Kokaina 12-48 godzin 1-4dni do kilkucygodni

Morfina 12-48 godzin 2-6dni do kilkucygodni Kodeina 1-3dni 2-5dni do kilku tygodni Kannabinoldy 2-5 dni 4-14dni do 2-3młeslęcy Fencyklldyna(pep) 1-3dni 3-7 dni do1mleslaca

Benzodlazeplny 2-5dni 4-14dnl do1miesiąca

Sekobarbital 2-4 dni 4-8 dni klikacygodni

Fenobarbitaliinne

4-8 dni S-ISdnl miesiąclubwięcej barblwrany

Metadon 1-4 dni 2-IOdni do kilku cygodni

Petydyna _{6-24 godzin} ₁_-3_dn_i _{do cygod}_nla (M_p_rydyna)

Okresy wykrywania narkotykówwmoczu (mająjedyniecharakter orientacyjny) wg[25]

Drugdetectionlimes inurine

(followingvalues shouldbe usedasinotes ttonon/y)[25]

Niektóre narkoty ki i metabolity

obecne w matrycymogą wpływaćna wynik testów skriningowych, gdyż wykazujątzw.reaktywność krzyżową (ang.cross-reactivity) ,tj.zdolność łą czeniasięzwchodzącymwskładte

-stu przeciwciałem, specyficznym dla oznaczanego narkotyku. Może to prowadzić do wyników fałszywie do

-datnich. Te cząstkowe reaktywności krzyżowe wyraża się w procentach reaktywności wykazywanej przez

oznaczany narkotyk. Np.testy opia-towesązwykle nastawione naw ykry-wanie morfiny, jednakzprzeciwciała

mi tych testów reagują, niekiedy w znacznym stopniu,również środek przeciwkaszlowy - kodeina i opłato-Warto przypomnieć, że culolf

/e-vel albo próg czułości jest to mini-malne stężenie narkotyku w płynie ustrojowym, które musi być prze-kroczone, aby wynik mógł być uznany za dodatni. Próbki, w któ

-rych stężenie narkotyku jest równe lub przekracza wartość

cutott,

są uznawane za dodatnie,a w których jest od niego niższe - za ujemne. Może sięwięc zdarzyć,żedwiem e-tody, dla których przyjęto różne wartości

c

utott

,

mogą dawać różne wyniki analizy tej samej próbki:do

-datni iujemny.Gulof/niejest zatem parametrem ściśle analitycznym, lecz raczej pojęciem

medyczno--prawnym. Tabela1 Rosita 2 ng/ml 8 ng/ml 40 ng/ml 10ng/ml 50 ng/ml SAMHSA 4 ng/ml 20ng/ml 40 ng/ml 10ng/ml 50 ng/ml 50 ng/ml THCimetabolity Kokaina i metabolity Opiaty Fencyklidyna Amfetaminy MDMA łu. W takich przypadkach procedura

pobieraniamoże trwać 15-20 min lub nawet zako ń czyć si ę nie

powodze-niem.

O ile jednak dla moczupo

wszech-nie znaneiakceptowanesąwartości cutolf narkotyków.aokresy po pr zy-jęciu , w których narkotykii ich

meta-bolity występ ują w moczu, zostały dość dokładnie określo n e, i tonawet przytrzechróżnychsposobach prz

yj-mowania: sporadycznym, częstym iprzewlekłym(tab.1),o tyle dlaśli ny brak dotychczas zarówno ogólnie przyjętych metod analitycznych, jak i uznanych iakceptowanych wartości culolf.

Skąpe są również w piśmiennic twie informacje na temat czasu po podaniu, w którym można wykryć narkotykiwślinie . Poniżej prz ytaczo-no wartości zebrane przez Apsa

iMartensa [2]:

Amfetamina - okres w ykrywalno-ści zaczyna się 10 min po przyjęciu itrwa przez72godz.

Metamfetamina- okres wykry wal-nościpo wdychaniu,paleniu lub przy-jęciudoustnym wynosi 8,5godz.

Kokaina,benzoiloekgonina i ester metylowy ekgoniny - okres wykry -walności rozpoczyna się 10 min po przyjęciu kokainy i trwa przez 24 godz.

Morfina i kodeina - okres wy kry-wal n ości rozpoczyna się 1 godz.po przyjęciu.

THC - zaczyna się wkrótce po przyj ęciu itrwa do14godz.

Fencyklidyna (PCP) - stężenie może się wahać od2-600ng/ml.

Etanoi- stężeniealkoholu wślinie

jest o9%wyższe niż wosoczu. SubstanceAbuseand Mental He-alth Services Administratio n (SAMH-SA),agencjarząd ufederalnego USA czuwająca nad udoskonalaniem sys-temu zapobiegania narkomanii i le-czeniauzależnieńoraz funkcjonowa -niasłużb związanychzochronązdro

-wia psychicznego, proponuje nastę pujące wartości cutottdla narkotyków wślinie[29J. Sąone bardzo zbliżone

do propozycjiwynikających z badań prowadzonych w ramach programu Rosita.

(7)

weśrodki przeciwbólowe.Większość testów opiatowychnie wykrywa syn-tetycznychopiatów,takichjak hydro-morfon, hydrokodon, oksymorfon i oksykodon,gdyżmimo strukturalne-go podobieństwa nie wykazują one reaktywnościkrzyżowejz przec iwcia-łem morfinowym.Oczywi ścietesty te dają wynikdodatniu osobyprzyjmu

-jącej heroin ę, gdyż jej głównym m e-tabolitemjest morfina.

Jeśli idzie o testywykrywająceko -kainę, to są one najczęściej n asta-wionenagłównymetabolit kokainy -benzoiloekgoni nę, jednak większość z nich dzięki reaktywności krzyżowej wykrywa równieżsamą kokainęoraz inny jej metabolit - ester metylowy ekgoniny.

W teście nastawionym na wykry-wanie amfetaminy i metamfetaminy wysokąreaktywn ość krzyżowąwyk a-zujązwykletzw.amfetaminopodobne narkotyki zmodyfikowane: 3,4-m

ety-lenodioksymetamfetamina (MDMA),

3,4-met yIen odioks yamfetamin a (MDA), 3,4

-metylenodioksy-N-etylo-amfetamina (MDE), 1-(3' ,4'-metyle-nodioksyfenylo)-2-aminobutan (BDB) i 1-(3',4'-metylenodioksyfenylo)2 --metyloaminobutan (MBDB),a także takie leki jak efedryna, feny lopropa-nolamina ifentermina.

Nawynikitestów benzodiazep ino-wych wpływa również wiele związ ków,częstooniepodobnejdo be

nzo-diazepin budowie,np.lek przec iwza-palny - oxaprozin.Informacje na te-mat związków wykazujących

reak-tywność krzyżowązużytym wteście

przeciwciałem podaje zwyklepro

du-cent testu.

Lata 90. przyniosły rozwój urzą dzeń pozwalających wykrywać nar-kotykiwśłinie kierowcówna miejscu

zatrzymania. W roku 1999 były już dostępne trzy takie urządzenia [7, 19]:

AvitarOralScreen

Cozart(RapiScanSystem) SecuretecDrugwipe

Wysoką ocenęuzyskałtest wie

lo-parametrowy,tj. pozwa lający wykryć jednocześnie kilka narkotyków, i to w czasie niep rzekraczającym 5 min. Pewnym mankamentem jestjedynie to,że niektóre urząd zen i a dop

obie-PROBL EMYKRYMINALI STYKI252/06

rania śli ny mają za małe zbiorniczki, co stwarza problemy w przypadku konieczności odesłania części ma te-riału do laboratorium, a także cena tychtestów:3,9euro za jedno ozna

-czenie i 14 euro za testoznaczający jednocześ n ie4 narkotyki.

Właściwości testu Cozart Rapi -Scan:

1. Nieinwazyjny sposób pobiera -niamateriałubiologicznego.

2.Potwierdzenie wciągu kilku mi-nut obecności narkotyków w or

gani-zmie in situ - wczasie ich oddziały wanianaOUN.

3. Mała ilość materiału potrzebna dobadania (ok.1mi).

4.Możl iwośćzebraniapróbkiśliny napotwierdzającebadaniew labora -torium.

5. Wygodne przenośne urządze nie analizujące z drukarką podającą

wynik.

6.Wysokieparametry analityczne (czułość 99,1%, specyficz ność

94,4%, dokładność 99% - patrz ni-żej) [8J.

Przydatnośći użytecznośćtestów skriningowych, w tym stosowanych do kontrolidrogowej,ocenia się naj-częściej za pomocą trzech parame -trów: czułości (ang. sensitiviM,

spe-cyficzności (ang. specificiM oraz do

-kładności (ang. accuracy,efticiency). Parametry te wyrażają odsetek p ra-widłowych wyników, potwierdzonych inną, doskonalszą metodą, najczę ściejGC/MS.Próbkizidentyfikowane jako dodatnie przeztest skriningowy, a póż ni ej zweryfikowane jako u jem-ne, są nazywane fałszywi e dodatni -mi. I odwrotnie - próbki z identyfiko-wane w skriningu jako ujemne,

a zweryfikowane jako dodatnie, no-szą nazwę fałszywie ujemnych.Dwa inne parametry używane do charak-terystyki testówskriningowych,okre -ślające prawdopodobieństwo uzy -skania prawidłowego dodatniego lub prawidłowego ujemnego wyniku, to dodatnia wartość predykcyjna (ang. Positive Predictive Value- PPV) oraz

ujemna wartość predykcyjna (ang. Negative Predictive Value - NPV).

Parametryte wyliczasię znastę pują cych wzorów: TP Czułość= - - - x100 TP+FN TN Specyficzność= x100 TN+FP (TP + TN) Dokładność =- - - -- x100 N TP PPV= - - - - x100 TP+FP TN NPV=- - - x 100 TN+ FN Oznaczenia:

TP - liczba wyników prawdziwie dodatnich

FP- liczbawynikówfałszywie do-datnich

TN - liczba wyników prawdziwie ujemnych

FN - liczba wyników fałszywi e ujemnych

N - ogólnaliczbawykonanych ba-dań (P+TN+FP+FN)

Dla dobrego testu skriningowego zalecanesą przez Rositanastępują ce parametry:

• Czułość>90% • Specyficzność>90%

• Dokładność>95%.

Stosowane tutaj pojęcia czułości i specyficzności nie są toż sam e z analogicznymi pojęciam i s tosowa-nymi w analitycechemicznej.

BIBLIOG RA FI A

1. Appenzeller B.M., Schneider S., Yegles M., Maul A" Wennig R.: Drugs andchronicalceholabusein drivers,. Fo-rensic Sci,Internat."2005,155.s.83.

2. Ap. J.K., Marten. L.e.: Review: The physiology otsaliva and transferot drugs into saliva, .ForensicSci. Internat." 2005. 150.S.119.

3. AugsburgerM., DonzeN., M ene-treyA" Brossard C.,Sporkert E,Glr o-ud C., Mangln P.: Concen łratio ns ot

drugsin bloodotsuspectedimpaired

(8)

vers,.ForensicSci. Internat."2005, 153,

s. 11.

4.Behrensd orff1.,SleentoltA.: Me-dicinal and iIIegal drugs among Danish car drivers, .Accident Anal. Prevent." 2003, 35,s.851.

5.Bernh oltl.M.,SleenlollA.,Johan -sen S.S., Klitga ard N.A., Larse n L.B.,

Hansen L.B.: Drugs ininjureddrivers in Denmark, .Forensic Sci, Internat." 2005, 150,s.181.

6.Chen g J.Y.,Chan D.T., Mok V.K.:

An epidemiological study on a lco-hol/drugs related fatal traffic crashcases of deceased driver sin Hong Kong betwe -en 1996 and 2000. .Forensic Sci, In ter-nat ."2005,153,s.196.

7. Cooper G., Wilson L., Reid C., Baldw in D.,Han d C., Spiehle rV.: Va li-dation ot the Cozart microplate ElA for analysisofopiates in oral fluid, .Forenslc Sci. Internal." 2005,154, s.240.

8.CooperG.,Wilson L., Reid C.,Ma -in L.,Hand C.: Eva luatio nof the Cozart RapiScan drug test system for opiates andcocainein oral fluid,.ForensicSci.In -ternal." 2005, 150, s. 239.

9.Couper F.I., Logan B.K.:De termi-nationofy-hydroxy butyrate(GHB)inBio -logical Specimens by Gas Ch romatogra-phy-Mass Spectrometry, "J. Anal. T oxi-col."2000,24, s. 1.

10. Crouch o.J ., Birky M., Gust S., Rolli ns D., WalshJ.,Mo ulden J.V.:The prevalence ofdrugs andalcehol in fataly injured truck drivers, "J. Forensic Sci." 1993,38, s.1342.

11. orummer O.H., Gerostamoul os J., Batziri s H., Chu M., Capiehorn J., Roberts on M.o.:tnvofvementof drugsin driversof motor vehicleskilledin Aust ra-lian road tratflc crashes, .Accld. Anal, Prev." 2004,36,s. 239.

12. EU projecton driving under the i n-fluence of drugs, alcehol and medlcine, 2005.

13.Giacomuzzi S., Haaser W., Pilsz L.,RiemerY.: Drivingimpairment on bu -prenorphine and slow-release oral m or-phine in drug-dependentpatients,.Fo ren-sicSci. Internat." 2005, 152,s.323.

14. Godorowski K.: Niemcy zwięk szają sankcje wobec zamrocz onych i odurzonych kierowców, "Problemy A I-koh."1998,501, s.19.

15.Gorodelzky C.W.,Kull berg M.P.:

Validityot screening methods fardrugs of

12

abuse inbiological fluids,.Clin.Pharrn

a-col.Ther." 1974, 15,s.579.

16. Hau sk enA.M.,SkurtveilS.,Chr

i-stophersen A.S.: Mortality among sub -jects previously apprehended for driving under the influence of traftlc-hazardous

medicinal drugs, "DrugAlcohol Depend."

2005,79,s. 423.

17.JonesA.W.: Driving underthein -fluenceofchlormethiazole,.ForensicSci. Internat." 2005,153,s.213.

18.JonesA.W.,HolmgrenA.:Abno r-mally highconcentrationsof amphetami -ne inbloodof impaireddrive rs,"J.F oren-sicSci."2005, 50,s. 1215.

19. Kacinko S.L.,Barnes A.J., Kim 1., Mo o lch anE.T., WilsonL.,Coo per G., Rej d C., Bald w in D.,Hand C.,Huest is M.A.: Performance characteristics of the Cozart RapiScanOral FluidOrugTesting System foropiates incomparison to ELl-SA and GC/MS followingcontrolled code-ine administratio n, .Fcrenslc Sci. Inter -nat."2004,1 41,s.41.

20.Kin tzP.,Bernhard W.,Villain M.,

Gasser M.,AebiB.,Cirmele V.: Detec -tion of cannabis use in drivers with the drugwipe device and byGC/MS after In-tercept device collection, "J. Anal. To xi-col."2005, 29,s.724.

21. Ogden E.J ., Moskowitz H.: Ef -fects ofalceholand other drugson driver performance,.TrafficInj. Prev."2004,5,s. 185.

22.Raes E.,Verstraete A.G.: Useful-ness otRoadside Urine Drug Screening in Drivers Suspected of Orivingunderthe Influence of Drugs (DUID), "J. Anal.Toxi -col."2005, 29,s.590.

23.RamaekersJ.,BerghausG.,van Laar M.,DrummerO.: Doserelated risk of motor vehicle crashes after cannabis use, "Drug Alcohol Depend."2004,73,s. 109.

24. SamynN., ViaeneB.,Vandeven

-ne L., Verstraete A.: Inventory of s tate--ot-art,Roadsidedrugtesting equipment, in:Verstreate (Ed.),Rosita.Roadside Te-sting Assessment, Rosita Consortium, Gent,2001.

25. Scientific and Technical Notes, SCITEC/18,December 2001.

26.Soderstrom C. A., Trif illis A.L., Shan kerB.S.,Clar kW.E.,CowleyR.A.: Marihuana and alcohol use among 1023 traumapatients,"Arch.Surg."1988, 123, s.733.

27.StarmerG.A.,VineJ.H.,Wat son

T.R.:Acoordinated approachtothedrugs and traffic safety problem, "Internat. J. Psychopharm ."1998,3(suppl,1),s.35.

28. Toennes S.W., Kanert G.F., Sle -inmeyerS., Moell erM.R.: Orivingunder theinfluenceofdrugs-evaluation ofa naly-tlca!dataofdrugs inoralfluid, serumand urine , and correlation with impairment symptoms, .Forensic Sci, Internat."2005, 152,s.149.

29.Verstra eteA.G.: Oralfluidtesting for driving under the influence of drugs: history. recent progress and remaining challenges,.ForensicSci.Internat." 2005, 150,s.143.

30.WalshJ.M.,deGierJ.J.,Chrisl o

-pher son A.S., Verst raete A.G.: Drugs anddriving,.TralficInj.Prev."2004, 5,s. 241.

31.Wyli eF. M.,To rra nce H., Ander-sonR. A.,OliverJ.S.: Orugs inora!fluid. Part I.Validation of ananalyticalproced u-retorlicitandillicit drugs in oral fluid," Fa-rensic Sci.Jntema t."2005,150,s.191.

32.Wylie F.M.,TorranceH., Seymo -urA., Buttress S.,Oli ver J.S.: Drugsin oralfluid.PartII. Investigation ofdrugsin drivers, .Forensic Sci, Internat." 2005, 150, s.199.

W

następnym

num

e rze

Profilowanie konopi na podstawie

składupierwiastkowego

(walidacja metody) - cz. II Marzena Kuras,MarekWachowicz Wpływ typu rejestratora

na rozmieszczenie

formantów sygnałumowy GrzegorzŚlusarczyk, Jacek Rzeszotarski, Tadeusz Sikora, Jacek Wierzbicki Zm iana cechin d y w i dualnych narzędzia•••

Zd zisławSiarkiewicz