Recenzja
prof. dr hab. Hanna Paluszkiewicz Redakcja, skład i łamanie
Violet Design / Wioletta Kowalska Projekt okładki i stron tytułowych Karolina Zarychta
www.karolined.com
Publikacja sfi nansowana z działalności statutowej
Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego
© Copyright by Uniwersytet Gdański Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego
ISBN 978-83-7865-702-6
Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego ul. Armii Krajowej 119/121, 81-824 Sopot tel./fax 58 523 11 37, tel. 725 991 206 e-mail: wydawnictwo@ug.edu.pl www.wyd.ug.edu.pl
Księgarnia internetowa: www.kiw.ug.edu.pl
Spis treści
Wykaz skrótów 9
Wstęp 13
Część I
Zagadnienia modelowe Stanisław Waltoś
Circulus vitiosus polskiej procedury karnej? 21
Marzena Andrzejewska, Maciej Andrzejewski
Spór o kontradyktoryjność w debacie środowiska prawniczego
w latach 2012–2015 34
Łukasz Chojniak
Prawda materialna versus kontradyktoryjność, czyli kilka krytycznych uwag na temat założeń oraz wybranych rozwiązań szczegółowych kolejnej noweli
Kodeksu postępowania karnego z 11 marca 2016 r. 49 Radosław Olszewski
Nowy „stary” model postępowania karnego? 64
Maria Rogacka-Rzewnicka, Hanna Gajewska-Kraczkowska
Współczesny utylitaryzm penalny w sferze legislacji karnoprocesowej 74 Część II
Zagadnienia prawnoporównawcze Katarzyna Girdwoyń
Obowiązki obrony w zakresie planowania rozprawy .
Uwagi na tle procesu angielskiego 89
Hanna Kuczyńska
Instytucja witness proofi ng , czyli czy jest możliwe szkolenie świadków
przed rozprawą w polskim procesie karnym 103
Karolina Kremens
Przesłuchanie krzyżowe (cross-examination) jako niezbędny element
kontradyktoryjnego procesu karnego 123
6 Spis treści
Część III Uczestnicy procesu Ireneusz Nowikowski
Skutki niezachowania reguł dotyczących wyznaczania składu orzekającego
w procesie karnym 151
Jacek Kosonoga
Wniosek o wyłączenie sędziego 162
Magdalena Błaszyk, Anna Gerecka-Żołyńska, Arkadiusz Łakomy, Magdalena Zamroczyńska
Dyrektywa obiektywizmu a kontradyktoryjność rozprawy głównej.
Dylematy oskarżyciela publicznego 179
Magdalena Lewicka, Dawid Michał Marko
Systemowe standardy ochrony życia ludzkiego a sytuacja dziecka poczętego
w procesie karnym w świetle art. 49 § 1 k.p.k. 197 Anna Drozd
Ograniczenie udziału pokrzywdzonych w kontradyktoryjnym procesie karnym – propozycja wprowadzenia instytucji reprezentanta
pokrzywdzonych/oskarżycieli posiłkowych 212
Monika Filipowska-Tuthill
Informacja procesowa jako instrument umożliwiający pokrzywdzonemu
aktywny udział w procesie karnym 238
Piotr Krzysztof Sowiński
Obrona z urzędu „po przejściach” . O niektórych aspektach
dwóch nowel do Kodeksu postępowania karnego – z 27 września 2013 r.
oraz 11 marca 2016 r. 244
Kazimierz Zgryzek
Prawo ubogich czy obrona na życzenie – dylematy wokół obrony z urzędu w związku z kolejnymi zmianami w zakresie obrony w polskim
procesie karnym 259
Marta Flis-Świeczkowska
O możliwości wypowiedzenia pełnomocnictwa udzielonego z urzędu – uwagi na tle zagadnienia odpowiedniego stosowania przepisów zgodnie
z art. 88 i 89 k.p.k. 274
Wioletta Niemiec
Czynności faktyczne w procesie karnym – wybrane zagadnienia 286
Spis treści 7
Część IV Dowody Paweł Wiliński
Konstytucyjny standard legalności dowodu w procesie karnym 303 Tomasz Grzegorczyk
Kodeksowe legalizowanie w procesie karnym , przez nowelizację z 11 marca 2016 r., dowodów uzyskanych za pomocą przestępstwa lub z naruszeniem przepisów postępowania albo poza granicami zgody udzielonej przez sąd na wkroczenie w sferę konstytucyjnie chronionych
wolności jednostki 323
Ryszard A. Stefański
Dowód nielegalny w postępowaniu karnym 339
Tomasz Kanty
Biorąc prawa poważnie – propozycja wykładni art. 168a k.p.k. 356 Łukasz Cora
Ryzyko nadużycia prawa karnego procesowego a granice realizacji
funkcji ścigania – art. 168a k.p.k. 370
Maciej Białuński
Zakaz dowodowy z art. 168a k.p.k. – charakter prawny, cel
i jego implikacje 387
Adam Taracha
Problematyka czynności operacyjno-rozpoznawczych w orzecznictwie
Sądu Najwyższego (wybrane zagadnienia) 405
Janusz Tylman
Problemy dowodowe w nowelizowanym Kodeksie postępowania karnego
(wybrane zagadnienia) 419
Kamil Dąbrowski
Wykładnia rozszerzająca zakazów dowodowych – uwagi na tle
art. 178 pkt 2 k.p.k. 435
Marta Roksana Jasińska
Analiza wybranych zmian do Kodeksu postępowania karnego w aspekcie ustawy z 11 marca 2016 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego
oraz niektórych innych ustaw 451
Miłosz Kościelniak-Marszał
Oddalenie wniosku dowodowego zmierzającego w sposób oczywisty
do przedłużenia postępowania 460
8 Spis treści
Andrzej Osiński
Kilka uwag o następstwach wejścia w życie ustawy o ochronie i pomocy
dla pokrzywdzonego i świadka 470
Justyna Żylińska
Obowiązki procesowe biegłego w kontekście środków procesowych
wymuszających ich realizację 484
Roksana Sadżuga
Ekspertyza weterynaryjna jako dowód w postępowaniu karnym 497 Jerzy Kasprzak
Gwarancje procesowe a potrzeba znajomości kryminalistyki
przez prawników 507
Maciej Rogalski
Wydanie korespondencji, przesyłek i wykazu połączeń 518 Część V
Środki przymusu Justyna Karaźniewicz
Zakres prewencyjnego stosowania środków przymusu procesowego
– próba oceny tendencji rozwojowych 541
Jacek Izydorczyk
Środki zapobiegawcze w świetle reform prawa lat 2015–2016
– uwagi ogólne 559
Marcin Adamczyk, Katarzyna Pruszkiewicz-Słowińska
Sąd rejonowy jako organ stosujący tymczasowe aresztowanie
w postępowaniu przygotowawczym – uwagi praktyczne 567 Ariadna H. Ochnio
Problemy administracyjnego wykonania karnoprocesowego
zabezpieczenia majątkowego na tle orzecznictwa sądów administracyjnych 576
Autorzy 593
Wykaz skrótów
Akty prawne
CPIA – Criminal Procedure and Investigation Act 1996
d.k.p.k. – ustawa z 19 kwietnia 1969 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz.U.
Nr 13, poz. 96 ze zm.)
EKPC – Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporzą- dzona w Rzymie 4 listopada 1950 r. (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.) k.c. – ustawa z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2018 r.
poz. 1025 ze zm.)
k.k. – ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 1600 ze zm.)
k.k.s. – ustawa z 10 września 1999 r. – Kodeks karny skarbowy (t.j. Dz.U.
z 2017 r. poz. 2226 ze zm.)
k.k.w. – ustawa z 6 czerwca 1977 r. – Kodeks karny wykonawczy (t.j. Dz.U.
z 2018 r. poz. 652 ze zm.)
k.p.c. – ustawa z 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 1360 ze zm.)
k.p.k. – ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (t.j. Dz.U.
z 2017 r. poz. 1904 ze zm.)
k.p.s.w. – ustawa z 24 sierpnia 2001 r. – Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 475 ze zm.)
k.r.o. – ustawa z 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz.U.
z 2017 r. poz. 682 ze zm.)
Konstytucja RP – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U.
Nr 78, poz. 483 ze zm.)
MPPOiP – Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych, otwarty do podpisu w Nowym Jorku 19 grudnia 1966 r. (Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167)
p.p.s.a. – ustawa z 30 sierpnia 2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 1302 ze zm.)
p.u.s.p. – ustawa z 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 23 ze zm.)
p.w.k.p.k. – ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Przepisy wprowadzające Kodeks postępo- wania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 556 ze zm.)
pr. adw. – ustawa z 26 maja 1982 r. – Prawo o adwokaturze (t.j. Dz.U. z 2018 r.
poz. 1184 ze zm.)
10 Wykaz skrótów
pr. prok. – ustawa z 28 stycznia 2016 r. – Prawo o prokuraturze (t.j. Dz.U. z 2017 r.
poz. 1767 ze zm.)
pr. tel. – ustawa z 16 lipca 2004 r. – Prawo telekomunikacyjne (t.j. Dz.U. z 2017 r.
poz. 1907 ze zm.)
r.z.t.p. – rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 20 czerwca 2002 r. w sprawie
„Zasad techniki prawodawczej” (t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 283)
TFUE – Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (wersja skonsolid.:
Dz.Urz. UE 2016 C 202 z 7.06.2016, s. 47)
u.b.a. – ustawa z 21 maja 1999 r. o broni i amunicji (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 1839 ze zm.)
u.l. – ustawa z 28 września 1991 r. o lasach (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 788 ze zm.)
u.o.i.n. – ustawa z 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych (t.j. Dz.U.
z 2018 r. poz. 412 ze zm.)
u.o.p.p.ś. – ustawa z 28 listopada 2014 r. o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka (Dz.U. z 2015 r. poz. 21)
u.p.e.a. – ustawa z 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w admini- stracji (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 1314 ze zm.)
ustawa o ABWiAW – ustawa z 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 1920 ze zm.)
ustawa o CBA – ustawa z 9 czerwca 2006 r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 1993 ze zm.)
ustawa o KAS – ustawa z 16 listopada 2016 r. o Krajowej Administracji Skarbowej (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 508 ze zm.)
ustawa o Policji – ustawa z 6 kwietnia 1990 r. o Policji (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 2067 ze zm.)
ustawa o SG – ustawa o Straży Granicznej z 12 października 1990 r. (t.j. Dz.U. z 2017 r.
poz. 2365 ze zm.)
ustawa o SKWiSWW – ustawa z 9 czerwca 2006 r. o Służbie Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służbie Wywiadu Wojskowego (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 1978 ze zm.) ustawa o ŻW – ustawa z 24 sierpnia 2001 r. o Żandarmerii Wojskowej i wojskowych
organach porządkowych (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 430 ze zm.)
Urzędy, organizacje i instytucje ABW – Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego CBA – Centralne Biuro Antykorupcyjne ETPC – Europejski Trybunał Praw Człowieka
ETS – Europejski Trybunał Sprawiedliwości (obecnie Trybunał Sprawiedli- wości Unii Europejskiej)
IPN – Instytut Pamięci Narodowej
KKPK – Komisja Kodyfi kacyjna Prawa Karnego
KRP – Krajowa Rada Prokuratury
KRRP – Krajowa Rada Radców Prawnych
KRS – Krajowa Rada Sądownictwa
Wykaz skrótów 11
NSA – Naczelny Sąd Administracyjny
ORA – okręgowa rada adwokacka
PE – Parlament Europejski
SA – sąd apelacyjny
SG – Straż Graniczna
SN – Sąd Najwyższy
SO – sąd okręgowy
TK – Trybunał Konstytucyjny
TSUE – Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (dawniej Europejski Try- bunał Sprawiedliwości)
WSA – wojewódzki sąd administracyjny
ŻW – Żandarmeria Wojskowa
Czasopisma, publikatory, systemy informacji prawnej Apel. W-wa – Apelacja Warszawa
AUMCS – Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska BMS – Biuletyn Ministerstwa Sprawiedliwości BSP – Białostockie Studia Prawnicze
CBOSA – Centralna Baza Orzeczeń Sądów Administracyjnych CzPKiNP – Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych
Dz.U. – Dziennik Ustaw
Dz.Urz. – Dziennik Urzędowy
Dz.Urz.MS – Dziennik Urzędowy Ministra Sprawiedliwości
GS – Gazeta Sądowa
GSP – Gdańskie Studia Prawnicze
GSP-Prz.Orz. – Gdańskie Studia Prawnicze – Przegląd Orzecznictwa
KZS – Krakowskie Zeszyty Sądowe
Legalis – System Informacji Prawnej wydawnictwa C.H. Beck LEX – System Informacji Prawnej wydawnictwa Wolters Kluwer
M.P. – Monitor Polski
MoP – Monitor Prawniczy
NP – Nowe Prawo
ONSwSK – Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych OSA – Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych
OSAB – Orzecznictwo Sądów Apelacji Białostockiej
OSNAPiUS – Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych
OSNC – Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna OSNCP – Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna i Pracy OSNKW – Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Wojskowa OSNPG – Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Prokuratura Generalna OSP – Orzecznictwo Sądów Polskich
OTK – Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego OTK-A – Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego. Seria A
12 Wykaz skrótów
Pal. – Palestra
PiP – Państwo i Prawo
PK – Problemy Kryminalistyki
PPK – Przegląd Prawa Karnego
Prob. Praw. – Problemy Praworządności Prok. i Pr. – Prokuratura i Prawo
Prok. i Pr.-wkł. – Prokuratura i Prawo – wkładka Prz. Sejm. – Przegląd Sejmowy
PS – Przegląd Sądowy
RPEiS – Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny
SP – Studia Prawnicze
ST – Samorząd Terytorialny
WPP – Wojskowy Przegląd Prawniczy
ZNASW – Zeszyty Naukowe Akademii Spraw Wewnętrznych ZNIBPS – Zeszyty Naukowe Instytutu Badania Prawa Sądowego ZNSA – Zeszyty Naukowe Sądownictwa Administracyjnego ZNUJ – Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego
ZPUKSW – Zeszyty Prawnicze Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego
Inne
FRE – Federalne Reguły Dowodowe (Federal Rules of Evidence) ENA – Europejski Nakaz Aresztowania
Wstęp
VII Ogólnopolski Zjazd Katedr Postępowania Karnego odbył się w Gdańsku i Sopocie w dniach 2–4 czerwca 2016 r. Został on zorganizowany przez Kate- drę Prawa Karnego Procesowego i Kryminalistyki Uniwersytetu Gdańskiego, która w ten sposób podjęła próbę podtrzymania – po kilkuletniej przerwie od ostatniego zjazdu w Łodzi w 2011 r. – idei regularnych spotkań całego środo- wiska karnistów procesualistów. Jednocześnie organizatorzy powrócili do trady- cji numerowania zjazdów, w konsekwencji gdański zjazd został oznaczony jako siódmy. Warto zatem w tym miejscu przypomnieć, że wcześniej odbyły się nastę- pujące zjazdy:
I. Karpacz, 8–10 marca 1966 r., zorganizowany przez Katedrę Postępowania Karnego Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu1,
II. Lublin i Kazimierz, 19–21 września 1986 r., zorganizowany przez Katedrę Postępowania Karnego Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie2, III. Kazimierz Dolny, 10 września 1997 r., zorganizowany przez Katedrę Postę-
powania Karnego Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie3, IV. Kraków, 25–28 września 2008 r., zorganizowany przez Katedrę Postępowania
Karnego Uniwersytetu Jagiellońskiego4,
1 Zob. B. Kowalska, Sprawozdanie: Konferencja przedstawicieli katedr postępowania karnego,
„Gazeta Sądowa i Penitencjarna” 1966, nr 6, s. 7.
2 Zob. A. Klonowiecka-Milart, I. Nowikowski, Sprawozdanie: II Zjazd Zakładów (Katedr) Postę- powania Karnego (Lublin, Kazimierz, 19–21 IX 1986), PiP 1987, z. 4, s. 127–129.
3 Zjazd miał miejsce trzeciego dnia konferencji naukowej dotyczącej nowego kodeksu postę- powania karnego – zob. E. Kruk, Sprawozdanie: Konferencja naukowa na temat nowego kodeksu postępowania karnego (Lublin – Kazimierz n/Wisłą, 8–10 września 1997 r.), Prok. i Pr. 1997, nr 11, s. 169; K. Dudka, Sprawozdanie: Konferencja naukowa poświęcona nowemu kodeksowi postępo- wania karnego oraz III Zjazd katedr (zakładów) postępowania karnego (Lublin-Kazimierz Dolny, 8–10 IX 1997), PiP 1998, z. 2, s. 96–97.
4 Zob. M. Rusinek, M. Żak, Sprawozdanie – Ogólnopolski Zjazd Katedr Postępowania Karnego (Kra- ków, 25–28 IX 2008), PiP 2009, z. 5, s. 131–133; J. Kosowski, Sprawozdanie: Zjazd Katedr Postę- powania Karnego (Kraków, 25–28 IX 2008), Studia Iuridica Lublinensia 2010, nr 13, s. 369–372;
J. Kanimir, Sprawozdanie: Zjazd Katedr Postępowania Karnego (Kraków, 25–28 IX 2008), Pal. 2008, nr 11–12, s. 275–276.
14 Wstęp
V. Olsztyn, 21–22 września 2009 r. (wspólnie z katedrami kryminalistyki), zorganizowany przez Katedrę Procesu Karnego Uniwersytetu Warmińsko- -Mazurskiego w Olsztynie,
VI. Łódź, 19–21 września 2011 r., zorganizowany przez Katedrę Postępowania Karnego i Kryminalistyki Uniwersytetu Łódzkiego5.
W gdańskim Zjeździe uczestniczyło łącznie ponad 160 osób. Wśród nich byli przedstawiciele wszystkich uniwersyteckich wydziałów prawa, Instytutu Nauk Prawnych PAN oraz uczelni niepublicznych, a także reprezentanci praktyki – sędziowie Sądu Najwyższego i sądów powszechnych, prokuratorzy Prokuratury Krajowej i prokuratur podległych, adwokaci i radcowie prawni, przedstawiciele Biura Rzecznika Praw Obywatelskich. Patronat honorowy nad Zjazdem objęli Prezes Trybunału Konstytucyjnego prof. dr hab. Andrzej Rzepliński, Pierwsza Prezes Sądu Najwyższego prof. dr hab. Małgorzata Gersdorf, Prezes Sądu Najwyż- szego kierujący Izbą Karną prof. dr hab. Lech K. Paprzycki oraz Rzecznik Praw Obywatelskich dr Adam Bodnar. W uroczystym otwarciu Zjazdu uczestniczyli Rektor Uniwersytetu Gdańskiego prof. dr hab. Bernard Lammek, Rektor elekt UG prof. dr hab. Jerzy Gwizdała, Dziekan Wydziału Prawa i Administracji UG prof. dr hab. Jakub Stelina, Zastępca Rzecznika Praw Obywatelskich Stanisław Trociuk, Prezes Sądu Apelacyjnego w Gdańsku Anna Skupna, Wicedziekan Okrę- gowej Rady Adwokackiej w Gdańsku Marcin Derlacz, Prezydent Miasta Sopotu dr Jacek Karnowski i Dyrektor Wydawnictwa Wolters Kluwer Justyna Kossak6.
VII Ogólnopolski Zjazd Katedr Postępowania Karnego przypadł w okresie dość burzliwym dla polskiego ustawodawstwa karnego procesowego. W połowie 2015 r. weszła w życie ustawa z 27 września 2013 r. nowelizująca Kodeks postępo- wania karnego i szereg innych ustaw, która diametralnie zmieniła model postę- powania jurysdykcyjnego w polskim procesie karnym, nadając mu zdecydowanie kontradyktoryjny charakter, odchodząc jednocześnie w wielu punktach od prze- starzałych rozwiązań, których rodowód niejednokrotnie sięgał jeszcze reform procedury karnej z lat 1949–1950. Planując Zjazd i inicjując przygotowania do niego, organizatorzy byli przekonani, że będzie on przede wszystkim skupiony na kontynuacji dyskusji naukowej dotyczącej tzw. wielkiej reformy, którą środowi- sko naukowe w ożywiony sposób prowadziło od kilku lat, a także na dokonaniu pierwszych ocen dotyczących funkcjonowania nowych unormowań. Tymczasem
5 B. Piechota, M. Zbrojewska, Sprawozdanie ze Zjazdu Katedr Postępowania Karnego (Łódź, 19–21 IX 2011), Pal. 2012, nr 1–2, s. 255–258; B. Dudzik, J. Kosowski, Sprawozdanie ze Zjazdu Katedr Postępowania Karnego pt. „Funkcje procesu karnego z uwzględnieniem aspektu prawa kar- nego skarbowego i europejskiego” (Łódź, 19–21 IX 2011), Studia Iuridica Lublinensia 2011, nr 16, s. 341–344.
6 Zob. szerzej M. Fingas, Sprawozdanie z VII Ogólnopolskiego Zjazdu Katedr Postępowania Kar- nego (Gdańsk–Sopot, 2–4 VI 2016), PiP 2017, z. 1, s. 127–128.
Wstęp 15
ukonstytuowanie się pod koniec 2015 r. nowego parlamentu oraz zmiana rządu skutkowały koniecznością szybkiego zrewidowania przyjętych założeń. Opra- cowana w ekspresowym tempie ustawa cofająca większość wprowadzonych w 2015 r. zmian była niemal w równym stopniu wydarzeniem bez precedensu w historii polskiego prawa karnego procesowego, jak reforma z lat 2013–2015.
Ta ostatnia wyróżniała się przede wszystkim tym, że zarówno jej opracowaniu, jak i wejściu w życie towarzyszyła szeroka debata teoretyków i praktyków pro- cedury karnej o skali porównywalnej chyba tylko z dyskusjami prowadzonymi podczas prac nad kodeksami karnymi w latach 90. XX w., a w toku prac legi- slacyjnych rzeczywiście wykorzystano – przede wszystkim za sprawą Komisji Kodyfi kacyjnej Prawa Karnego – ustalenia nauki prawa karnego procesowego.
Wyjątkowa była również skala przygotowań mających na celu efektywne wdroże- nie nowego ustawodawstwa w praktyce, przede wszystkim polegających na szko- leniach, seminariach, przygotowanych publikacjach naukowych i praktycznych.
Precedensowy charakter – choć całkowicie z odmiennych powodów – miała także nowelizacja przyjęta 11 marca 2016 r., która weszła w życie 15 kwietnia 2016 r. Jej twórcy, opierając się na sobie wyłącznie znanych założeniach, arbi- tralnie odrzucili ustalenia nauki prawa oraz pracę włożoną w przygotowanie reformy z lat 2013–2015. Trudno bowiem za przekonujący argument uznać hasło, że reforma wprowadzająca kontradyktoryjność „okazała się klapą”. Zdanie to było bowiem prawdziwe w takim samym stopniu, jak stwierdzenie, że reforma jest sukcesem. Trudno bowiem odpowiedzialnie oceniać efekty wprowadzo- nych zmian po kilku zaledwie miesiącach od ich wejścia w życie, tym bardziej że kształt regulacji intertemporalnej powodował, iż stosowanie szeregu nowych przepisów w praktyce następowało stopniowo wraz z nowymi wnoszonymi do sądów aktami oskarżenia. W ciągu kilkunastu zaledwie tygodni przygotowano i uchwalono ustawę, która opierała się na prostym zaprzeczeniu zdecydowanej większości wprowadzonych w 2015 r. zmian. W tym kontekście szczególnie warte zauważenia jest, że twórcy owej „kontrreformy” w zasadzie nie zaproponowali żadnych nowych rozwiązań, które pozwoliłyby na zaradzenie zdiagnozowanym przecież od dawna problemom i bolączkom polskiego procesu karnego, a jedynie postanowili przywrócić większość poprzednich unormowań, nawet tych, które wprowadzone zostały jeszcze w okresie PRL i nawiązywały do wzorców radziec- kich. Nie pierwszy i pewnie nie ostatni raz nauka musiała ustąpić innym celom, a na bolączki polskiego procesu karnego zaaplikowano nie rozwiązania oparte na wiedzy naukowej, ale metody bliższe homeopatii. Zamiast budowania rozwiązań na solidnych naukowych fundamentach, postanowiono sięgnąć po różnorakie, głównie znane już rozwiązania, bez zastanowienia się, czy są one jeszcze w stanie rzeczywiście przynieść poprawę sytuacji, zaś nieliczne nowe regulacje wprowa- dzono z kolei bez oglądania się na spójność systemu prawa karnego procesowego i modelu procesu.
16 Wstęp
Oddawany właśnie w ręce Szanownych Czytelników tom – wraz z opraco- waniem Proces karny w dobie przemian. Przebieg postępowania – zawiera owoce VII Ogólnopolskiego Zjazdu Katedr Postępowania Karnego w postaci łącznie niemal 80 opracowań przygotowanych przez 90 autorów. Są to zarówno wersje pisemne referatów wygłoszonych podczas Zjazdu, jak też opracowania przed- stawione wyłącznie w wersji pisemnej czy też będące reakcją na prowadzone w czasie Zjazdu debaty. Stanowią one z jednej strony próbę oceny kondycji pol- skiego procesu karnego, z drugiej zaś są też obrazem stanu polskiej nauki prawa karnego procesowego. Wszystkie one są jednak przede wszystkim świadectwem tego burzliwego czasu zmian w latach 2013–2016. Podkreślić należy, że z opi- sanych powyżej względów uczestnicy Zjazdu Katedr, zwłaszcza autorzy refera- tów, niejednokrotnie stanęli przed trudnym zadaniem szybkiego reagowania na zmieniającą się rzeczywistość normatywną, bowiem do istotnych zmian stanu prawnego doszło w czasie, kiedy wystąpienia i teksty właśnie powstawały lub też już zostały opracowane. Między innymi z tego względu, jak również z uwagi na szeroki zasięg tematyczny, oba zbiory stanowiące całość materiałów Zjazdu nie są dziełem spójnym. Z uwagi na te specyfi czne uwarunkowania nie było też możliwe odniesienie wszystkich opracowań do jednego konkretnego stanu prawnego. Poszczególne teksty w różnym stopniu bowiem uwzględniają zmiany, które dokonały się w latach 2013–2016. Warto tu wspomnieć, że kolejne zmiany ustawowe zaszły już w okresie prac wydawniczych, co niektórzy autorzy starali się również uwzględnić. Niezależnie jednak od tego, czy konkretne opracowa- nie w pełni opiera się na aktualnym stanie prawnym, czy też zakotwiczone jest w określonym punkcie czasowym w przeszłości, należy pamiętać, że nawet poru- szanie zagadnień i problemów, które w chwili obecnej nie odnoszą się do aktu- alnego stanu prawnego, nie oznacza wcale, że straciły one na znaczeniu, czy też mają wyłącznie historyczny wymiar. Nauka prawa nie polega przecież wyłącznie na podążaniu w ślad za nie zawsze rozsądnymi poczynaniami ustawodawcy i ich komentowaniu, lecz powinna mieć wymiar bardziej ogólny i perspektywiczny.
Wyrażamy przekonanie, że nadal istnieje sens dyskusji nad kwestiami mode- lowymi, w tym dotyczącymi modelu postępowania przygotowawczego oraz jurysdykcyjnego, a także potrzeba analizy zagadnień, które nie znajdują obecnie wyrazu w normach prawnych. Niewątpliwie przyjdzie bowiem czas, kiedy usta- wodawca powróci do prawdziwie reformatorskich działań. Przedstawiane opra- cowania mają stanowić wkład do debaty dotyczącej polskiego procesu karnego – z jednej strony mają oceniać wprowadzone zmiany, zarówno z punktu widze- nia efektywności realizacji celów procesu karnego, jak i pod kątem przestrzega- nia standardów demokratycznego państwa prawa i rzetelnego procesu, z drugiej zaś inicjować dyskusję nad możliwymi do przyjęcia w przyszłości rozwiązaniami i stanowić teoretyczną podbudowę dla przyszłego rozwoju polskiego procesu karnego.
Wstęp 17
Na zakończenie chcielibyśmy jeszcze raz złożyć podziękowania instytucjom, które udzieliły wsparcia, dzięki któremu zorganizowanie VII Zjazdu było moż- liwe: Grupie Energa, Wydawnictwu Wolters Kluwer, Wydawnictwu C.H. Beck, Pomorskiej Izbie Adwokackiej w Gdańsku, Grupie Allegro oraz Stowarzysze- niu Sygnał, a także Dziekanowi Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego prof. dr. hab. Jakubowi Stelinie, który udzielając wsparcia fi nanso- wego ze środków Wydziału, umożliwił opublikowanie materiałów VII Ogólno- polskiego Zjazdu Katedr Postępowania Karnego. Osobne podziękowania należą się również całemu zespołowi Katedry Prawa Karnego Procesowego i Krymina- listyki Uniwersytetu Gdańskiego za zaangażowanie i trud włożony w organizację VII Zjazdu.
Sławomir Steinborn Krzysztof Woźniewski
Część I
Zagadnienia modelowe
Stanisław Waltoś
Circulus vitiosus polskiej procedury karnej?
I. W 1848 r. niemiecki prokurator Julius Hermann von Kirchmann, podda- jąc zasadniczej krytyce jurysprudencję jako naukę, napisał znamienne słowa:
„[…] drei berichtigende Worte des Gesetzgebers und ganze Bibliotheken werden zu Makulatur”1 – „[…] wystarczy, że ustawodawca wypowie trzy słowa wprowa- dzające zmiany i całe biblioteki zamieniają się w makulaturę”.
To słynne powiedzenie zrobiło karierę mimo niewątpliwej przesady. Zwy- kle bowiem coś zostaje z piśmiennictwa obrastającego teksty normatywne, nie wszystko ustawodawca obraca w surowiec dla papierni. Zostaje chociażby w postaci materiału historycznego i porównawczego, a niekiedy konstrukcji teo- retycznych zbudowanych pod wpływem już nieobowiązującej normy prawnej.
Słowa Kirchmanna przypomniane zostały nie bez powodu. Odnoszą się one do ostatnich wydarzeń legislacyjnych w dziedzinie prawa karnego procesowego, do „odkręcania” wielkiej reformy procesu karnego i po części prawa karnego oraz wykonawczego z lat 2013–2015. Odnoszą się przede wszystkim do oszała- miającej fali piśmiennictwa prawniczego wywołanej przez tę reformę.
Na ich tle można postawić dwa pytania. Pierwsze: czy reguła Kirchmanna pochłania wszystkie wypowiedzi odnoszące się pośrednio lub bezpośrednio do wielkiej reformy, czy też coś jednak z nich pozostanie dla potomnych, a także dla Państwa tu w tej sali zebranych? Drugie pytanie zaś brzmi: czy ustawa z 11 marca 2016 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego oraz niektó- rych innych ustaw (Dz.U. poz. 437) stwarza efekt circulus vitiosus, innymi słowy, czy mamy do czynienia z jakby zamknięciem się kręgu legislacji przez powrót do punktu wyjścia, a więc do stanu sprzed 1 lipca 2015 r.? Zacznijmy od próby odpo- wiedzi na pierwsze pytanie. Jak dobrze wiadomo, prace Komisji Kodyfi kacyjnej nad wielką reformą od pierwszej chwili budziły duże zainteresowanie w świecie
1 J.H. von Kirchmann, Die Werthlosigkeit der Jurisprudenz als Wissenschaft , Berlin 1848.
