Piecza zastępcza nad dzieckiem w Polsce

(1)

Piecza zastępcza nad dzieckiem w Polsce

Jol anta Szymańczak

Alternative care in Poland

The article reviews the history and current functioning of the alternative care and family support in Poland under the Alternative Care and Family Support System Act of June 9

^th

2011. The author claims that although the Polish system of alternative care was introduced in the early 1990s. and amended in the last 25 years, it still does not fully meet the children’s needs and does not offer much needed support to the incapable parents.

I. Wprowadzenie: geneza

obowiązującego systemu pieczy zastępczej

¹

W okresie PRL system pieczy nad dzieckiem pozbawio- nym bezpośredniej opieki rodziców zdominowany był przez zakładowe formy opieki zastępczej (placówki opiekuńczo- -wychowawcze: domy małego dziecka, domy dziecka, ośrodki szkolno-wychowawcze dla dzieci z różnymi dysfunkcjami roz- wojowymi i zdrowotnymi, pogotowia opiekuńcze) i instytucje rodzinnopodobne, tworzone i rozwijające się w latach 80.

XX w., tj. rodzinne domy dziecka i wioski dziecięce. W okresie tym funkcjonowały również formy zastępczej opieki rodzin- nej – adopcja i rodziny zastępcze, ale obejmowały znacznie mniejszą liczbę dzieci, niż formy zakładowe. Głównym pod- miotem odpowiedzialnym za organizację i prowadzenie opie- ki zastępczej był resort oświaty.

Zmiana ustrojowa, jak nastąpiła po 1989 r., zaowocowała nowym podejściem do organizacji systemu pieczy zastępczej, za którego aksjologiczną podstawę uznano dwie zasady: au- tonomii rodziny i prymatu rodziców w wychowaniu dzieci.

W myśl tych zasad państwo może ingerować w życie rodzinne

1

System pieczy zastępczej to zespół osób, instytucji i działań ma- jących na celu zapewnienie czasowej opieki i wychowania dzieciom w przypadkach niemożności sprawowania opieki i wychowania przez rodziców (art. 2 ust. 2 ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej).

tylko w uzasadnionych sytuacjach i tylko w wyznaczonym pra- wem trybie, a wsparcie udzielane rodzinie odbywa się według określonych reguł i warunków

²

.

Na początku lat 90. XX w. w systemie pieczy zastępczej na- dal dominowały zakładowe formy opieki, mimo wprowadze- nia w 1993 r. nowych zasady finansowania rodzin zastępczych oraz rozszerzenia możliwości ich tworzenia, co spowodowało wzrost liczby tych rodzin

³

.

Zasadnicze zmiany w systemie pieczy podjęto dopiero w 1999 r., w ramach drugiej reformy samorządowej w Polsce.

Przebudowano wówczas system pomocy dziecku i rodzinie.

W pierwszym etapie w 1999 r. prowadzenie placówek opiekuńczo-wychowawczych i rodzin zastępczych przenie- siono z resortu edukacji do pomocy społecznej i powierzo- no powiatowi. Kompetencje powiatów określono w ustawie o pomocy społecznej, natomiast rodzaje i organizację pla- cówek oraz ośrodków adopcyjno-opiekuńczych regulowały przepisy oświatowe. Finansowanie placówek pozostawiono w gestii MEN, a obowiązek udzielania pomocy finansowej rodzinom zastępczym przeniesiono na starostów. Pierwszy etap przekształceń systemu pieczy zastępczej był etapem trudnym, zwłaszcza dla dzieci. Placówki opiekuńczo-wycho-

2

Na to nowe podejście miała niebagatelny wpływ Konwencja o prawach dziecka ONZ z 1989 r., ratyfikowana przez Polskę w 1991 r., przyznająca dzieciom podmiotowość prawną oraz wyznaczająca standardy opieki i ochrony dzieci, w tym katalog praw dzieci.

3

Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie rodzin zastępczych

z dnia 21 października 1993 r. (Dz.U. nr 103, poz. 470, ze zm.)

(2)

wawcze znajdowały się w złej sytuacji finansowej (brakowa- ło środków nie tylko na inwestycje, ale również na podsta- wowe opłaty, czy zakup żywności). Dla rodzin zastępczych w budżecie na 1999 r. nie zabezpieczono odpowiedniej sumy pieniędzy, w wyniku czego wielu starostów nie posia- dało środków na finansowanie już funkcjonujących rodzin zastępczych.

W drugim etapie, który nastąpił w 2000 r.

⁴

, wprowadzo- no spójne ramy prawne funkcjonowania systemu opieki nad rodziną i dzieckiem. W nowym rozdziale ustawy o pomocy społecznej (1a – Opieka nad rodziną i dzieckiem) określono zakres pomocy dla rodzin mających trudności w wypełnianiu swoich funkcji oraz zakres pomocy dziecku pozbawionemu częściowo lub całkowicie opieki rodzicielskiej oraz niedo- stosowanemu społecznie. Przepisy wyżej wymienionego rozdziału wyznaczały zasady wspierania rodzin oraz zasady organizacji i finansowania rodzin zastępczych, ośrodków adopcyjno-opiekuńczych, placówek opiekuńczo-wychowaw- czych, nadzoru nad działalnością instytucji opieki. Zadania w zakresie organizacji, prowadzenia, finansowania i nadzoru nad tymi instytucjami rozdzielono pomiędzy gminy, powia- ty i województwa. W nowych regulacjach wprowadzono nową instytucję – rodzinę zastępczą pełniąca rolę pogoto- wia rodzinnego oraz nowe pojęcia dla systemu opieki (m.in.

standard świadczonej opieki i wychowania, standard usług świadczonych w rodzinnej opiece i w placówkach opiekuń- czo-wychowawczych, jakość działań ośrodków adopcyjno- -opiekuńczych – określone w rozporządzeniach do ustawy o pomocy społecznej).

Założenia ww. reformy odzwierciedlone w obowiązujących wówczas przepisach przewidywały, że:

• powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie pełni na pozio- mie lokalnym funkcję koordynującą w systemie pomocy dziecku i rodzinie,

• wsparcie dziecka zagrożonego w jego naturalnej rodzi- nie, a więc działania profilaktyczne prowadzone w ra- mach pracy socjalnej to podstawowy cel tego systemu,

• umieszczenie dziecka poza rodziną naturalną w rodzi- nie zastępczej, a ostatecznie w placówce opiekuńczo- -wychowawczej powinno nastąpić dopiero w sytuacji kryzysu, gdy zawiodą podejmowane środki profilak- tyczne,

• praca socjalna z rodziną dziecka powinna być kontynu- owana po zabraniu dziecka z domu rodzinnego tak, aby dziecko mogło jak najszybciej wrócić.

W reformie przyjęto cztery operacyjne cele których osiąg- nięcie w 2006 r. byłoby wskaźnikiem powodzenia reformy, tj.:

1. zmniejszenie liczby placówek socjalizacyjnych (domów dziecka) i ich wielkości, docelowo do 30 dzieci w pla- cówce,

2. wzrost liczby dzieci powracających do rodziny natural- nej z placówek socjalizacyjnych i z rodzin zastępczych, 3. wzrost liczby rodzin zastępczych niespokrewnionych,

w tym tzw. rodzin specjalistycznych (m.in. rodziny opie- kujących się dziećmi niepełnosprawnymi),

4

Wejście w życie ustawy z dnia 18 lutego 2000 r. o pomocy spo- łecznej oraz ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. nr 19, poz. 238).

4. rozwój pracy socjalnej z rodzinami w środowisku lokal- nym

⁵

.

W wyżej opisanym systemie pomocy dziecku i rodzinie zorientowanym na wsparcie rodziny dysfunkcyjnej i podjęcie wszelkich działań niedopuszczających do zerwania więzi dzie- cka z rodzicami naturalnymi – rodzinie zastępczej wyznaczo- no specyficzną funkcję. Rodzina zastępcza została zdefiniowa- ne jako forma usługi na rzecz dziecka i jego rodziny naturalnej.

Jako instytucja, która udziela wsparcia okresowego dziecku, wspierająca działania socjalne na rzecz powrotu dziecka do rodziny naturalnej.

W 2004 r. w ustawie o pomocy społecznej rozbudowano rozdział „Opieka na dzieckiem i rodziną”

⁶

, w którym całościowo uregulowano system wsparcia rodzin dysfunkcyjnych, zakres pomocy, rodzaje instytucji i ich kompetencje. Wprowadzono również nowe formy rodzinnej opieki zastępczej, tzw. zawo- dowe rodziny zastępcze, czyli: wielodzietne rodziny zastęp- cze, aby nie rozłączać licznych rodzeństw (od 3 do 6 dzieci), specjalistyczne rodziny dla dzieci oczekujących na przysposo- bienie oraz dla dzieci niepełnosprawnych i dzieci zagrożonych demoralizacją. Jednocześnie wprowadzono zasadę finanso- wania przez powiat opieki zastępczej nad dzieckiem, co miało przyczynić się do znajdowania tańszych, a więc rodzinnych a nie zakładowych form opieki nad dzieckiem, tj. rodzin za- stępczych i rodzinnych domów dziecka. W aktach wykonaw- czych doprecyzowano wcześniej sformułowaną koncepcję funkcjonowania rodzin zastępczych (zasady tworzenia, szko- lenia i finansowania, zasady współpracy rodzin z powiatowy- mi centrami pomocy rodzinie) i rodzinnych domów dziecka, a także określono standardy wychowania i opieki.

Zgodnie z wówczas obowiązującymi przepisami ustawy o pomocy społecznej dziecko potrzebujące pomocy, zależnie od jego sytuacji rodzinnej, powinno w pierwszej kolejności zo- stać objęte opieką i wychowaniem w najbliższym środowisku (praca socjalna z rodziną, korzystanie z usług placówki wspar- cia dziennego). Gdy taka pomoc okazała się nieskuteczna dziecko powinno być objęte opieką rodziny zastępczej, a w sy- tuacji braku takiej rodziny – opieką placówki całodobowej.

Utworzono zatem jednolity system opieki zastępczej typu rodzinnego (adopcja, rodziny zastępcze) i instytucjonalnego (placówki wsparcia dziennego, placówki rodzinne, interwen- cyjne, socjalizacyjne, wielofunkcyjne) wzajemnie ze sobą po- wiązany, na poziomie przepisów jednoznacznie ukierunkowa- ny na rozwój zastępczej opieki rodzicielskiej. W rzeczywistości system wsparcia rodziny i pieczy zastępczej nad dziećmi nie spełniał założeń przyjętych w aktach prawnych. Jak wynika z nielicznych badań, spowodowane to było niedoborem środ- ków finansowych, niedostatkiem infrastruktury społecznej oraz ujawnionymi postawami wśród przedstawicieli środowisk zawo- dowych współtworzących system wsparcia dziecka i rodziny

⁷

.

Zróżnicowanie zakresu pomocy rodzinie i adekwatność form pieczy zastępczej do potrzeb dzieci w poszczególnych powiatach zależała zarówno od środków finansowych prze- znaczanych na przekształcanie systemu, jak i inwencji osób

5

M. Racław-Markowska, M. Rymsza, Zreformowany system po- mocy dziecku i rodzinie w Polsce, Instytut Spraw Publicznych, „Analizy i Opinie” 2005, nr 41.

6

Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz.U.

nr 64, poz. 593).

7

M. Racław-Markowska, M. Rymsza Zreformowany system…, op. cit.

(3)

odpowiedzialnych za ten system, albowiem obowiązujące przepisy były na tyle elastyczne, że pozwalały na efektywne wsparcie rodzin i na rozbudowę rodzinnych form pieczy za- stępczej. Za najważniejsze problemy systemu funkcjonujące- go w ramach ustawy o pomocy społecznej uznano:

• zbyt wolne dostosowywanie placówek do wyznaczo- nych standardów opieki i wychowania,

• brak przeszkolonych i zakwalifikowanych rodzin zastęp- czych,

• brak pracy socjalnej z rodzinami dzieci umieszczonymi w pieczy zastępczej,

• brak wystarczającej liczby pracowników socjalnych, przez co nie prowadzono faktycznej pracy socjalnej z ro- dzinami dysfunkcyjnymi, której celem byłoby wparcie rodziny i przeciwdziałanie umieszczaniu dzieci w pieczy zastępczej,

• niewystarczającą koordynację działań różnych instytucji na poziomie lokalnym, w tym niewystarczającą współ- pracę sądów rodzinnych i osób odpowiedzialnych za dziecko (m.in. pracownicy socjalni, pedagodzy szkolni, opiekunowie zastępczy).

Remedium na źle funkcjonujący system opieki miało być wprowadzenie nowej ustawy kompleksowo regulującej problematykę wspierania rodziny i systemu pieczy zastęp- czej nad dziećmi pozbawionymi prawidłowej opieki rodzi- cielskiej. Prace nad ustawą, która weszła w życie 1 stycznia 2012 r., rozpoczęto w 2009 r.

⁸

. Według założeń nowy system miał wzmocnić wsparcie dysfunkcyjnej biologicznej rodziny dziecka, a w konsekwencji, w przyszłości ograniczyć liczbę dzieci objętych pieczą zastępczą oraz radykalnie zmodyfiko- wać opiekę instytucjonalną. Ustawa już na etapie wstępnych prac w Sejmie spotkała się z krytyką środowisk pracowni- czych, rodziców zastępczych, samorządowców

⁹

. Podstawowy zarzut jaki sformułowano to taki, że nadal nie rozwiązywała zasadniczego problemu systemu opieki, głównej bariery jego rozwoju, a mianowicie jasnego i adekwatnego do potrzeb sy- stemu finansowania. Ciężar finansowania i tworzenia nowych instytucji w ramach tego systemu nałożono na samorządy.

W konsekwencji jeszcze przed wejściem w życie ustawa zo- stała zmieniona

¹⁰

, bo jak stwierdzono w uzasadnieniu do projektu nowelizacji – ustawa ta w obecnym kształcie rodzi dla jednostek samorządu terytorialnego koszty, których jednostki te nie będą mogły ponieść, a tym samym prawidłowo zrealizować ustawę

¹¹

. W wyniku nowelizacji niektóre zadania obowiązko- we nałożone na samorządy zamieniono na fakultatywne (np.

zatrudnianie asystentów rodziny). W ustawie (art. 247) prze- widziano wprowadzenie programu dofinansowania zadań realizowanych przez samorządy w latach 2012–2017, w szcze- gólności pokrycie części wydatków związanych z powołaniem

8

Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz.U. z 2015 r. poz. 332, ze zm.).

9

Wysłuchanie publiczne dotyczące rządowego projektu usta- wy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (druk nr 3378), Biuletyn nr 4236/VI kad. z 10 października 2010 r. Biura Komisji Sej- mowych z posiedzenia Komisji Polityki Społecznej i Rodziny (nr 266), Komisji Samorządu Terytorialnego i Polityki Regionalnej (nr 266).

10

Dz.U. 2012, poz. 579.

11

Uzasadnienie do poselskiego projektu ustawy o zmianie usta- wy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (druk sejmowy 177).

asystentów rodziny, koordynatorów rodzinnej pieczy za- stępczej oraz prowadzeniem szkoleń, dla rodzin zastępczych i prowadzących rodzinne domy dziecka. Niemniej, jak wynika z wielu źródeł, nadal podstawową przeszkodą w rozwoju efek- tywnego systemu opieki przewidzianego przepisami ustawy jest obowiązujący sposób finansowania.

W pieczy zastępczej (instytucje i rodziny zastępcze) obec- nie znajduje się ok. 77 tysięcy dzieci, corocznie ok. 5–6 tys.

pełnoletnich wychowanków tę pieczę opuszcza. Zmniejsza się populacja dzieci w wieku do lat 18, ale liczba dzieci w pieczy zastępczej pozostaje na podobnym poziomie. W 1990 r. dzie- ci objęte pieczą zastępczą stanowiły 0,43% ogółu dzieci, w 2012 r. odsetek ten wzrósł do 0,95%

¹²

. Dzieci objęte pie- czą zastępcza, głównie ze względu na sytuację rodzinną, mają liczne deficyty rozwojowe (intelektualne, fizyczne, emocjonal- ne), gorzej się rozwijają i uczą, częściej niż ogół dzieci wyma- gają terapii, rehabilitacji i leczenia, mają mniejsze szanse na prawidłowy rozwój psychofizyczny i typową karierę życiową.

Są grupą, szczególnie potrzebującą pomocy i opieki państwa.

Rosnący odsetek dzieci w pieczy zastępczej niewątpliwie wskazuje na pogarszanie się kondycji rodzin w Polsce oraz na słabe wsparcie rodzin niewydolnych wychowawczo w środo- wisku lokalnym. Wskazuje również na pilną potrzebę uznania wsparcia niewydolnych wychowawczo rodzin i opieki zastęp- czej za trwałe i ważne zadanie polityki rodzinnej państwa.

II. System wspierania rodziny i pieczy zastępczej – ocena funkcjonowania

Źródłami wiedzy o funkcjonowaniu systemu pieczy zastęp- czej są przedstawiane Sejmowi i Senatowi Informacje Rady Ministrów o realizacji ustawy wraz z wnioskami o zakresie finansowania zadań z niej wynikających

¹³

, badania Departa- mentu Badań Społecznych i Warunków Życia GUS, kontrole NIK, badania społeczne. Jak wynika z trzech dotychczas złożo- nych Sejmowi Informacji Rządu o realizowaniu ustawy, mimo trudności wskazywanych w tych dokumentach, system wspie- rania rodzin i pieczy zastępczej rozwija się, niemniej tempo tego rozwoju trudno uznać za wystarczające. Inne źródła, w tym przeprowadzone kontrole NIK wykazały różne dysfunk- cje obowiązującego systemu. Poniżej zostanie opisany system wyznaczony ustawą, jego funkcjonowanie w świetle Informa- cji Rządu oraz dysfunkcje, na które wskazują różne źródła.

1. Obowiązujący system wsparcia rodziny i pieczy zastępczej

Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, która weszła w życie 1 stycznia 2012 r.

¹⁴

, reguluje zagadnienia dotyczące:

12

J. Szczepaniak-Sienniak, Zmiany polityki rodzinnej w Polsce z per- spektywy wspierania rodzin z problemami opiekuńczo-wychowawczymi i pieczy zastępczej, wystąpienie na konferencji „Polityka rodzinna w Polsce i w Europie”, Warszawa, 28 września 2015 r.

13

RM przedłożyła informacje za lata 2012–2014 (druki sejmowe 1669, 2713, 3851).

14

Ustawa ta, do 2015 r. była wielokrotnie nowelizowana.

(4)

• profilaktyki środowiskowej dla rodzin przeżywających trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wycho- wawczych;

• rodzinnej pieczy zastępczej;

• instytucjonalnej pieczy zastępczej;

• usamodzielnień pełnoletnich wychowanków pieczy za- stępczej;

• procedur adopcyjnych;

• zadań administracji publicznej w zakresie wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej;

• zasad finansowania systemu opieki nad dzieckiem i pie- czy zastępczej.

W systemie wsparcia rodziny i pieczy zastępczej wpro- wadzono nowe instytucje: tj. asystentów rodziny, rodziny wspierające, organizatorów pieczy zastępczej, koordynatorów pieczy zastępczej, rodziny pomocowe, regionalne placówki opiekuńczo-interwencyjne, interwencyjne ośrodki preadop- cyjne. Ustawa ta wprowadziła system, w którym kompetencje podzielono między gminę, powiat i samorząd wojewódzki (zob. tab. 1).

Funkcjonowanie systemu pieczy finansowane jest z budże- tów samorządów, dotacji i grantów w ramach funduszy eu- ropejskich, dotacji celowych z budżetu państwa na dofinan- sowanie zadań własnych samorządów w zakresie wsparcia rodziny i pieczy zastępczej.

Wydatki na realizację ustawy zwiększyły się z ok. 2 mld zł w 2012 r. do 2,25 mld zł. w 2014 r. Przewiduje się, że w kolej- nych latach w związku ze wzrostem liczby podmiotów pieczy zastępczej, deinstytucjonalizacją tej pieczy i wdrażaniem stan- dardów opieki w poszczególnych formach pieczy zastępczej oraz obligatoryjnością powoływania asystentów rodziny i ko- ordynatorów pieczy zastępczej od 2015 r., wydatki te w kolej- nych latach będą się nadal zwiększać

¹⁵

.

15

Szczegółowe informacje o wydatkach i kosztach związanych z realizacja ustawy znajdują się w aneksie.

Tab. 2. Wydatki związane z realizacją ustawy w latach 2012–2014 (tys. zł)

2012 2013 2014

Wydatki na realizację

ustawy ogółem 2 047 102 2 161 665 2 250 651 Wydatki na rodziny

zastępcze 833 723 896 953 953 343

Wydatki na placówki opie-

kuńczo-wychowawcze 1 176 161 1 174 760 1 174 761 Wydatki na wspieranie

rodziny 37 218 89 952 122 547

Źródło: Informacja Rady Ministrów o realizacji ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej w 2012 r. (druk sejmowy nr 1669), w 2013 r. (druk sejmowy 2713), w 2014 r. (druk sejmowy 3851).

2. Piecza zastępcza w latach 2011–2014 w świetle Informacji Rządu

1. W latach 2012–2014 w porównaniu z 2011 r. zmniejszyła się liczba dzieci w pieczy zastępczej oraz nieznacznie zmieniła struktura tej pieczy na korzyść opieki rodzinnej (zob. tab. 3).

2. Gminy są odpowiedzialne za pracę z rodziną oraz po- moc w opiece i wychowaniu dziecka. Realizacji tych celów służą asystenci rodzinni, rodziny wspierające i placówki wsparcia dziennego. Nowe instytucje w systemie wsparcia rodziny tj. asystenci rodzinni i rodziny wspierające po trzech latach obowiązywania ustawy nie funkcjonują we wszystkich gminach. Liczba gmin zatrudniających asystentów rodziny wzrosła z 2105 (45%) w 2012 r. do 3393 (79%) w 2014 r., licz- ba rodzin wspierających pozostaje na stałym poziomie, tj. 44 w całym kraju. W 2014 r. 58% asystentów było zatrudnionych na umowę o pracę w systemie zadaniowego czasu pracy, 42%

pracowało na podstawie umów o świadczenie usług. Z usług asystentów rodziny skorzystało w 2014 r. – 37 876 rodzin (w 2012 r. – 18 947 rodzin). W 2014 r. przeciętnie jeden asy- stent miał pod opieką ponad 9 rodzin, w 2012 r. – ponad 8 ro- Tab. 1. Podział kompetencji w zakresie organizacji wsparcia rodziny i pieczy zastępczej

Gmina Powiat Samorząd wojewódzki

•

praca z rodziną – usługi asystenta rodziny

•

pomoc w opiece i wychowaniu dziecka – placówki wsparcia dziennego, – rodziny wspierające

•

organizatorzy pieczy zastępczej

•

koordynatorzy pieczy zastępczej

•

rodzina pomocowa

•

rodzinna piecza zastępcza

– rodziny zastępcze: spokrewnione, niezawo- dowe, zawodowe – pogotowia rodzinne, specjalistyczne dla małoletnich matek, dzieci niepełnosprawnych, dla nieletnich, – rodzinne domy dziecka

•

instytucjonalna piecza zastępcza:

– placówki rodzinne, – placówki socjalizacyjne, – placówki interwencyjne,

– placówki specjalistyczno-terapeutyczne

•

usamodzielnianie wychowanków – pomoc na kontynuowanie nauki, – usamodzielnienie,

– zagospodarowanie,

– pomoc w uzyskaniu odpowiednich warun- ków mieszkaniowych,

– pomoc w uzyskaniu zatrudnienia

•

adopcje

– ośrodki adopcyjne publiczne i niepublicz- ne prowadzące procedurę adopcyjną,

•

interwencyjne ośrodki preadaopcyjne dla dzieci w wieku do 1 roku życia oczekujących na adopcję

•

regionalne placówki opiekuńczo-terapeu- tyczne dla dzieci ze specjalnymi potrzebami zdrowotnymi

Źródło: Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz.U. z 2015 r. poz. 332, ze zm.).

(5)

dzin. Liczbę asystentów rodzinnych bezpośrednio pracują- cych z rodzinami dysfunkcyjnymi w latach 2012–2014 według województw oraz odsetek gmin zatrudniających asystentów pokazano w tabeli 4.

Dla placówek wsparcia dziennego, które funkcjonowały w „starym” systemie (przed 2012 r.), ustawa wprowadziła nowe wymagania lokalowe i sanitarne, jakie mają spełniać. Liczbę placówek wparcia dziennego oraz liczbę dzieci objętych ich opieką w latach 2012–2014 zobrazowano w tabeli 5.

Ponadto w 2014 r. działały 73 placówki o charakterze po- nadgminnym (w 2012 r. – 138), w tym 47 (w 2012 r. – 138) pro- wadzone przez podmiot inny niż samorząd powiatowy.

3. Powiaty odpowiadają za organizację rodzinnej i instytu- cjonalnej pieczy zastępczej oraz za usamodzielnienie wycho- wanków. Ustawa wprowadziła do systemu opieki zastępczej nad dzieckiem nowe instytucje, tj. organizatora pieczy zastęp- czej, koordynatora pieczy zastępczej oraz rodziny pomocowe.

W latach 2012–2014 r. rosła ich liczba. W 2014 r. koordynato- rzy pieczy zastępczej funkcjonowali we wszystkich powiatach w Polsce, w 2012 r. koordynatorzy objęli opieką 50% podmio- tów pieczy zastępczej, w 2014 r. 70%. Wśród organizatorów pieczy zastępczej dominują powiatowe centra pomocy rodzi- nie – pcpr (tab. 6).

W latach 2012–2014, podobnie jak w 2011 r. wśród ogó- łu rodzin zastępczych nadal dominowały rodziny zastępcze spokrewnione z dzieckiem (rodziny zastępcze spokrewnione + rodziny zastępcze niezawodowe)

¹⁶

; w 2014 r. stanowiły one 94,8% ogółu rodzin zastępczych (w 2011 r. rodziny spokrew- nione stanowiły 82% ogółu rodzin zastępczych). Liczbę rodzin

16

Zgodnie z definicjami przyjętymi w ustawie „rodziny zastępcze spokrewnione”, to rodziny ustanowione przez babcie, dziadków i ro- dzeństwo dziecka. Rodziny zastępcze tworzone przez dalszych krew- nych to „rodziny niezawodowe”.

Tab. 3. Liczba dzieci w pieczy zastępczej oraz struktura pieczy zastępczej (%) w latach 2011–2014

2011 2012 2013 2014

Liczba dzieci ogółem 95 046 100% 78 607 100% 78 519 100% 77 348 100%

w pieczy rodzinnej 66 913 70,4% 58 082 74% 58 570 75% 57 651 74,5%

w pieczy instytucjonalnej 28 133 29,6% 20 525 26% 19 949 25% 19 697 25,5%

Źródło: Druki sejmowe 1669, 2713, 3851.

Tab. 4. Liczba asystentów rodziny wg województw w latach 2012–2014 Województwo

Liczba asystentów rodziny

w województwie Liczba gmin

w województwie Odsetek gmin

zatrudniających asystenta

2012 2013 2014 2012 2013 2014

Dolnośląskie 171 194 223 169 51 59 74

Kujawsko-pomorskie 137 203 211 144 47 69 76

Lubelskie 112 199 244 213 26 62 77

Lubuskie 86 122 131 83 60 89 94

Łódzkie 96 160 190 177 29 59 72

Małopolskie 145 226 241 182 47 79 85

Mazowieckie 226 360 402 314 33 62 76

Opolskie 33 56 67 71 37 56 69

Podkarpackie 122 157 194 160 46 64 79

Podlaskie 32 73 90 118 13 34 44

Pomorskie 126 198 234 123 64 91 94

Śląskie 194 254 299 167 45 64 75

Świętokrzyskie 85 123 143 102 51 80 89

Warmińsko-mazurskie 190 200 216 116 68 83 87

Wielkopolskie 194 289 291 226 54 75 80

Zachodniopomorskie 156 198 217 114 73 93 95

Polska 2105 3012 3393 2479 45 69 79

Źródło: Druki sejmowe 1669, 2713, 3851.

Tab. 5. Liczba placówek wsparcia dziennego (publiczne prowadzone przez gminy i niepubliczne prowadzone przez inne podmioty) oraz liczba dzieci objętych ich opieką w latach 2012–2014

2012 2013 2014

placówki dzieci placówki dzieci placówki dzieci

Ogółem 1 357 100% 31 737 1 528 100% 38 192 1 558 100% 38 438

Publiczne 587 43,3% b.d. 759 49,7% b.d. 754 48% b.d.

Niepubliczne 770 56,7% b.d. 769 50,3% b.d. 804 51,6% b.d.

Źródło: Druki sejmowe 1669, 2713, 3851.

(6)

zastępczych według typów i rodzinnych domów dziecka oraz liczbę dzieci objętych ich opieką w latach 2011–2014 zobrazo- wano w tabeli 7.

Przepisy ustawy znacznie ograniczyły rolę placówek opie- kuńczo-wychowawczych w opiece nad dzieckiem; założono, że do 2020 r. w placówkach będą umieszczane dzieci w wieku powyżej 10 lat, a liczba wychowanków w placówce nie prze- kroczy 14. Docelowy standard będzie osiągany sukcesywnie i ewolucyjnie. Sprawozdanie nie zawiera informacji o liczbie placówek, które już osiągnęły planowane standardy. Liczbę placówek wg typów i liczbę dzieci w nich umieszczonych w la- tach 2011–2014 przedstawiono w tabeli 8.

W latach 2012–2014 w stosunku do 2011 r. zwiększyła się liczba placówek socjalizacyjnych i interwencyjnych, zmniej- szyła liczba placówek rodzinnych i specjalistyczno-terapeu- tycznych. Wzrosła liczba wychowanków placówek socjalizacyj- nych i interwencyjnych, zmniejszyła się liczba wychowanków placówek rodzinnych i specjalistyczno-terapetuczynych.

W 2014 r. w placówkach opiekuńczo-wychowawczych dzieci w wieku poniżej 1 roku życia stanowiły 2% ogółu wychowan- ków, w wieku 1–3 lata – 4%, 4–6 lat– 6%, 7–13 lat – 31%, 14–17 lat – 47%, 18–24 – 10%.

Sprawozdania Rządu nie zawierają informacji o liczbie wszystkich wychowanków usamodzielnianych, ani o efek-

tach prowadzonego usamodzielniania. W dokumentach tych zawarte są dane o liczbie i rodzaju udzielonych świadczeń oraz wydatkach samorządu na te świadczenia. W 2014 r.

w porównaniu z 2012 r. i 2013 r. wzrosła liczba świadczeń na kontynuowanie nauki i na zagospodarowanie się oraz liczba przypadków pomocy w uzyskaniu zatrudnienia, natomiast zmniejszyła się liczba przypadków pomocy w uzyskaniu od- powiednich warunków mieszkaniowych. Sprawozdania nie zawierają również pełnej informacji o wychowankach powra- cających do rodzin biologicznych przed pełnoletnością.

4. Samorządy wojewódzkie odpowiadają za organizowa- nie i prowadzenia ośrodków adopcyjnych, regionalnych pla- cówek opiekuńczo-terapeutycznych i interwencyjnych ośrod- ków preadopcyjnych. Organizowanie i prowadzenie ośrodków adopcyjnych stanowi zadanie zlecone z zakresu administracji rządowej, realizowane przez samorząd wojewódzki i finanso- wane jest z budżetu państwa. Po wejściu w życie ustawy licz- ba ośrodków adopcyjnych zmniejszyła się z 96 do 68 (w tym 40 publicznych i 28 niepublicznych) i pozostała niezmienna w kolejnych latach jej obowiązywania. Ośrodki adopcyjne kwalifikują dzieci do przysposobienia, prowadzą szkolenia dla kandydatów na rodziców adopcyjnych oraz udzielają specja- listycznych porad. Działania ośrodków adopcyjnych w latach 2012–2014 przedstawiono w tabeli 9.

Tab. 6. Nowe instytucje pieczy zastępczej w latach 2012–2014

2012 2013 2014

organizatorzy pieczy zastępczej

380, w tym 344 pcpr, 28 inne j.org. powiatu,

8 inne podmioty

389, w tym 349 pcpr, 33 inne j.org. powiatu,

7 inne podmioty

386, w tym 350 pcpr, 30 inne j. org. powiatu,

6 inne podmioty

koordynatorzy pieczy zastępczej 820 954 1092

rodziny pomocowe 264 386 480

Źródło: Druki sejmowe 1669, 2713, 3851.

Tab. 7. Liczba rodzin zastępczych i rodzinnych domów dziecka oraz liczba dzieci objętych ich opieką w latach 2011–2014

2011 2012 2013 2014

Liczba

rodzin Liczba

dzieci Liczba

rodzin Liczba

dzieci Liczba

rodzin Liczba

dzieci Liczba

rodzin Liczba dzieci

ogółem 44 834 66 913 40 069 58 082 40 260 58 570 39 201 57 651

rodziny zastępcze spokrewnione 36 701 47 907 25 836 33 769 25 842 33 306 25 071 32 405

rodziny zastępcze niezawodowe* 6 227 9 763 12 162 16 383 12 182 16 431 11 711 15 890

rodziny zastępcze zawodowe 1 906 9 243

tj. 13,8% 1 843 6454

tj. 11,1% 1 906 6 717

tj. 11,5% 2 024 6773

tj. 11,7%

rodzinne domy dziecka – – 228 1 476 330 2 106 395 2 583

* w 2011 r. rodziny zastępcze niespokrewnione z dzieckiem Źródło: Druki sejmowe 1669, 2713, 3851.

Tab. 8. Liczba placówek wg typów i liczba dzieci w tych placówkach w latach 2011–2014

Lata 2011 2012 2013 2014

Placówki wg typów Liczba

placówek Liczba

dzieci Liczba

placówek Liczba

dzieci Liczba

placówek Liczba

dzieci Liczba

placówek Liczba dzieci

socjalizacyjna 291 10 787 515 15 967 625 15 626 712 15324

interwencyjna 31 1 819 123 2 217 149 1 927 144 1 801

specjalistyczno-terapeutyczna 181 13 003 13 109 30 366 45 429

rodzinna 282 2 524 267 2 232 242 2 030 238 1963

Ogółem 785 28 133 918 20 525 1046 19 949 1 139 17 716

Źródło: Druki sejmowe 1669, 2713, 3851.

(7)

Tab. 9. Działania ośrodków adopcyjnych w latach 2012–

2013

Rodzaj działania 2012 2013 2014

Liczba dzieci zakwalifikowanych do

przysposobienia 2 690* 4 261 3 367

liczba przeszkolonych kandydatów

do przysposobienia 2 968 3 643 3 325

Liczba porad dla rodzin przysposa-

biających 20 813 30 260 31 630

Liczba porad dla rodzin naturalnych 3 282 3 943 4 164 Liczba porad w postępowaniu

postadopcyjnym b.d. 6760 8 470

Źródło: Druki sejmowe 1669, 2713, 3851.

* Dane dotyczą II półrocza 2012 r.

W latach 2012–2014 sądy orzekały corocznie o przysposo- bieniu ok 3, 5 tysiąca dzieci. W 2014 r. zostało przysposobio- nych 761 dzieci przebywających przed orzeczeniem w insty- tucjonalnej pieczy zastępczej (w 2013 r. – 778, za 2012 r. – brak danych).

Interwencyjne ośrodki preadopcyjne to placówki dla dzie- ci do 1 roku życia, które wymagają specjalistycznej opieki i w okresie oczekiwania na przysposobienie nie mogą być umieszczone w rodzinie zastępczej. Placówka jest przezna- czona na nie więcej niż 20 dzieci, a ich pobyt nie może trwać dłużej niż do ukończenia 1 roku życia. Regionalne placówki opiekuńczo-terapeutyczne przeznaczone są dla dzieci, któ- re wymagają szczególnej opieki ze względu na stan zdrowia (specjalistyczna opieka i rehabilitacja). Placówka jest przezna- czona na nie więcej niż 30 dzieci, a za zgodą wojewody na 45.

Tab. 10. Liczba regionalnych placówek opiekuńczo-tera- peutycznych i interwencyjnych ośrodków preadopcyjnych w latach 2012–2014

2012 2013 2014

regionalne placówki opiekuńczo-

-terapeutyczne 1 3 6

interwencyjne ośrodki preadop-

cyjne 1 2 2

Źródło: Druki sejmowe 1669, 2713, 3851.

Reasumując: Po trzech latach obowiązywania ustawy w sy- stemie funkcjonują wszystkie nowe instytucje wsparcia rodzi- ny i pieczy zastępczej, aczkolwiek w różnym i niewystarcza- jącym zakresie: asystenci w 79% gmin, organizatorzy pieczy zastępczej i koordynatorzy pieczy zastępczej we wszystkich powiatach, ośrodki adopcyjne we wszystkich wojewódz- twach, w całym kraju funkcjonują tylko 44 rodziny wspierają- ce (dla rodzin dysfunkcyjnych) i 480 rodzin pomocowych (dla rodzin zastępczych), 6 regionalnych placówek opiekuńczo- -terapeutycznych i 2 interwencyjne ośrodki preadopcyjne.

3. Dysfunkcje systemu pieczy zastępczej Sprawozdania Rządu o realizacji ustawy zawierają dane i informacje, które mają charakter ilościowy i nie odnoszą się do diagnozy funkcjonowania poprzedniego systemu opieki nad dzieckiem. Na ich podstawie można przede wszystkim stwierdzić, jakie koszty i wydatki wiążą się z realizacją ustawy oraz dowiedzieć się, że w ciągu 3 lat obowiązywania ustawy

zwiększyła się lub zmniejszyła liczba określonych instytucji opieki i wsparcia. W sprawozdaniach wprawdzie wskazano na pewne odstępstwa od przyjętych założeń rozwoju syste- mu, ale nie zawarto informacji diagnostycznych wynikających z analizy jego funkcjonowania. Nie określono skali i rodzaju niezaspokojonych potrzeb podopiecznych, nie ma informacji o stanie kadry i jej problemach. Zagrożenia, dla sprawnego funkcjonowania systemu – bez podania ich przyczyn – wy- mienione w sprawozdaniach Rządu to:

• zbyt mała w stosunku do potrzeb liczba rodzinnych form pieczy zastępczej,

• brak wystarczającego specjalistycznego wsparcia dla osób prowadzących rodziny zastępcze i rodzinne domy dziecka (m.in. niewystarczająca liczba koordynatorów pieczy zastępczej),

• brak rodzin wspierających dla rodzin dysfunkcyjnych w gminach,

• niewystarczająca liczba asystentów rodziny w gminach,

• niezadawalające tempo przemian deinstytucjonali- zacyjnych; nadal znaczna grupa najmłodszych dzieci w wieku 0–6 lat przebywa w placówkach (w 2014 r. – 2371 dzieci).

Znamienne jest, że o usamodzielnieniu wychowanków, miarodajnym wskaźniku efektywności pieczy zastępczej, w sprawozdaniach przedstawia się tylko dane o liczbie świad- czeń i ich kosztach. Natomiast nie ma informacji o pełnej liczbie usamodzielnianych wychowankach i ich losach (brak danych o liczbie usamodzielnianych wychowanków rodzinnej pieczy zastępczej). W sprawozdaniach nie podaje się również informacji: o liczbie dzieci powracających do rodzin biolo- gicznych z rodzinnej pieczy zastępczej, przyczynach powrotu dzieci z placówek do rodzin biologicznych oraz pozostawania w pieczy zastępczej dorosłych wychowanków. Dane doty- czące wychowanków usamodzielnionych, powracających do rodzin, dorosłych przebywających nadal w pieczy zastępczej oraz przysposobionych wychowanków placówek przedsta- wiono w tab. 11.

Z kontroli NIK dotyczącej usamodzielniania wychowan- ków pieczy zastępczej

¹⁷

wynika, że usamodzielnianie jest najsłabszym ogniwem systemu. Obowiązujące rozwiązania w zakresie pomocy w usamodzielnianiu pełnoletnich wycho- wanków sprowadzają się głównie do doraźnej pomocy finanso- wej utrzymywanej na minimalnym poziomie, ponadto znacznie pogorszyły się warunki usamodzielniania części wychowanków, szczególnie ze spokrewnionych rodzin zastępczych. NIK zwróci- ła również uwagę na fakt, że usamodzielnianie na podstawie ustawy o pieczy zastępczej jest mniej korzystne dla wycho- wanków, niż usamodzielnianie wychowanków placówek re- socjalizacyjnych na podstawie ustawy o pomocy społecznej (m.in. wysokość świadczeń

¹⁸

). Znaczna część wychowanków z braku odpowiedniej pomocy (m.in. mieszkaniowej) wraca do swoich dysfunkcyjnych rodzin biologicznych, korzysta ze

17

Informacja NIK o wynikach kontroli. Pomoc w usamodziel- nianiu się pełnoletnich wychowanków pieczy zastępczej. Nr ewid.

189/2014/P/14/45/KPS, Warszawa 2014.

18

Np. pomoc na zagospodarowanie dla wychowanków opusz-

czających pieczę zastępcza wynosi nie mniej niż 1500 zł, a dla usa-

modzielnianych wychowanków objętych ustawą o pomocy społecz-

nej – pomoc ta wynosi nie więcej niż 300% kwoty bazowej – 1647 zł,

tj. 4941 zł.

(8)

świadczeń pomocy społecznej, nie podejmuje pracy. Według oceny NIK brak miejsc do zamieszkania, brak pracy oraz wyż- sze świadczenia finansowe w przypadku pozostania w pieczy zastępczej powodują, że dorośli wychowankowie pozostają w dotychczasowym miejscu pobytu, co powoduje zmniejszenie liczby dostępnych miejsc w zawodowych i niezawodowych rodzinach zastępczych, zwłaszcza przy braku kandydatów na rodziców zastępczych.

Wnioski z kontroli NIK dotyczące funkcjonowania asysten- tów rodziny i koordynatorów pieczy zastępczej potwierdzają potrzebę i efektywność działań tych nowych instytucji. Nie- mniej wskazano również, że przyjęty sposób finansowania nie pozwala na zatrudnienie asystentów dla wszystkich potrzebu- jących rodzin, a koordynatorów w liczbie wynikającej z ustawy o pieczy zastępczej

¹⁹

. W ocenie NIK istotnym problemem dla wdrażania instytucji asystenta rodziny są trudności w finaso- waniu ich działalności, a zwłaszcza zbyt późne uruchamianie środków z resortowego programu, co powoduje brak ciągłości pracy asystentów. Z kolei zatrudnianie asystentów na podsta- wie umowy cywilnoprawnej, która zdaniem NIK powinna być stosowana jedynie na czas próbny lub w niepełnym wymiarze godzin, uniemożliwia budowanie trwałych więzi zawodowych (asystenci nie mają uprawnień wynikających ze stosunku pra- cy, m.in. prawa do płatnego urlopu, w wielu gminach utrudnia się im dostęp do szkoleń).

Na ogólnopolskiej konferencji koordynatorów pieczy za- stępczej

²⁰

, podczas której omawiano stan systemu po wpro- wadzeniu ustawy o pieczy zastępczej stwierdzono m.in., że

„dramatycznie” brakuje regionalnych placówek opiekuńczo- -terapeutycznych i interwencyjnych ośrodków preadopcyj- nych, które mieli utworzyć i prowadzić marszałkowie (w całym kraju jest kilka, a powinno być kilkadziesiąt) oraz potwierdzo-

19

Informacja NIK o wynikach kontroli. Funkcjonowanie koordy- natorów pieczy zastępczej w województwie podlaskim, Delegatura w Białymstoku, Nr ewid. 19/2015/P/067/LBI, Warszawa 20155. Infor- macja NIK o wynikach kontroli. Funkcjonowanie asystentów rodziny w świetle ustawy o wspieraniu rodziny i pieczy zastępczej, Warszawa 2015, Nr ewid. 35/2015/P/14/048/KP.

20

Ogólnopolska konferencja koordynatorów pieczy zastępczej w Zakopanem, 29–31 marca 2015 r. www.ops.pl.

no diagnozę NIK, że nie ma efektywnego systemu wsparcia dla wychowanków opuszczających placówki i rodziny zastępcze.

Rzecznik Praw Dziecka w 2015 r. w wystąpieniach general- nych

²¹

wskazał na nieprawidłowości w działalności instytucji publicznych realizujących ustawę o pieczy zastępczej (umiesz- czanie dzieci w wieku 0–6 lat w placówkach, przekraczanie li- mitu miejsc przez placówki) oraz trudności placówek wsparcia dziennego w dostosowaniu warunków higieniczno-sanitar- nych do standardów wyznaczonych ustawą z braku środków finansowych (zamykanie placówek ze szkodą dla dzieci).

Sposób finansowania instytucji systemu pieczy zastępczej (brak wystarczających środków z budżetu samorządów, dota- cje z budżetu państwa i środki unijne pozyskiwane corocznie w wyniku składanych aplikacji) oraz warunki zatrudnienia kadry (m.in. umowy cywilne) i poziom wynagrodzeń (np.

przeciętne wynagrodzenie młodszego wychowawcy w pla- cówce wynosi 1200–1300 zł netto, przeciętne wynagrodzenie asystenta rodziny to ok. 76% wynagrodzenia pracownika so- cjalnego) nie sprzyjają stabilizacji i rozwojowi systemu pieczy zastępczej (m.in. brak stałej kadry asystentów rodziny i koor- dynatorów pieczy zastępczej, niewystarczająca liczba zawodo- wych rodzin zastępczych)). Wydaje się, że przyjęty w ustawie sposób finansowania jest największą barierą w zbudowaniu efektywnego systemu pieczy zastępczej. Kwestia ta, po czte- rech latach obowiązywania ustawy, wymaga rzetelnej analizy.

Podsumowanie

1. Zmniejsza się populacji dzieci w wieku do lat 18, ale liczba dzieci w pieczy zastępczej pozostaje na podobnym poziomie.

Tym samym zwiększa się odsetek dzieci objętych pieczą zastęp- czą. W 1990 r. dzieci objęte pieczą zastępczą stanowiły 0,43%

ogółu dzieci, w 2012 r. odsetek ten wzrósł do 0,95%, co wskazuje na pogarszanie się kondycji rodzin w Polsce oraz na słabe wspar- cie rodzin niewydolnych wychowawczo w środowisku lokalnym

21

Wystąpienie generalne RPD do Prezesa NIK z 23 lipca 2015 r. ZSR.422.11.2015.KT, Wystąpienie generalne RPD do MPiPS ZEW.422.21.2015.ZA www.rpd.gov.pl.

Tab. 11. Wychowankowie opuszczający system pieczy zastępczej w latach 2012–2014

2012 2013 2014

Dzieci powracające do rodzin naturalnych z placówek 2 231 1 921 2 038

Dzieci powracające do rodzin naturalnych z rodzinnej

pieczy zastępczej b.d. b.d. b.d.

Grupa pełnoletnich wychowanków (18–25)w placówkach 1 874 1 817 2 014

Grupa pełnoletnich wychowanków w rodzinnej pieczy

zastępczej (18–25 lat) 6 575 b.d. b.d.

Przysposobieni wychowankowie placówek b.d. 644 (druk 3851)

778 i 803 (druk 2713)* 761 Dorośli wychowankowie usamodzielnieni, którzy opuścili

placówki

2 081, w tym 964 wróciło do rodzin biologicznych,

tj. 46,3%

2 524, w tym 1076 wróciło do rodzin biologicznych,

tj. 42,6%

2 466, w tym 1 031 wróciło do rodzin biologicznych,

tj. 41,8%

Dorośli wychowankowie usamodzielnieni, którzy opuścili rodzinna pieczę zastępczą

3 228, w tym 2 019 założyło własne

gospodarstwo, 355 wróciło do rodzin

biologicznych

b.d. b.d.

Źródło: Druki sejmowe 1669, 2713, 3851.

* w dwóch Informacjach Rządu (druki 3851, 2713) podano 3 różne liczby.

(9)

Zespół redakcyjny:

Grzegorz Gołębiowski (redaktor naczelny), Adrian Grycuk (sekretarz redakcji; tel. +48 22 694 20 69, e-mail: adrian.grycuk@sejm.gov.pl), Dobromir Dziewulak, Piotr Russel, Piotr Chybalski

Biuro Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu, ul. Zagórna 3, 00-441 Warszawa 2. Pieczą zastępczą (instytucje i rodziny zastępcze) objętych

jest ok. 77 tysięcy dzieci; 74,5% wychowanków przebywa w ro- dzinach zastępczych i rodzinnych domach dziecka. Niemniej na- dal duża grupa dzieci w wieku 0–6 lat znajduje się w placówkach (w 2014 r. – 2371 dzieci). Kilka tysięcy dorosłych wychowanków (ok. 6 tys. w rodzinach zastępczych i ok. 2,5 tys. w placówkach) przebywa w pieczy zastępczej. Corocznie ok. 5–6 tys. pełnolet- nich wychowanków opuszcza tę pieczę, ale znaczna część nie otrzymuje wystarczającej pomocy w usamodzielnieniu.

3. Za główna barierę w zbudowaniu efektywnego systemu pieczy zastępczej można uznać przyjęty w ustawie o wspiera- niu rodziny i pieczy zastępczej mechanizm finansowania.

4. Wskazane w sprawozdaniach rządu, kontrolach NIK i wystąpieniach RPD zagrożenia dla sprawnego funkcjonowa- nia systemu pieczy zastępczej wymagają podjęcia pogłębio- nej diagnozy oraz działań naprawczych.

5. Sytuacja społeczno-bytowa dzieci objętych pieczą za- stępczą oraz dorosłych wychowanków opuszczających tę pieczę wskazują na pilną potrzebę uznania wsparcia niewy- dolnych wychowawczo rodzin i opieki zastępczej za ważne zadanie polityki rodzinnej państwa.

Bibliografia

Andrzejewski M., Ewolucja pieczy zastępczej przez pryzmat no- wych regulacji prawnych, „Teologia i moralność” 2012, t. 11.

Informacja NIK o wynikach kontroli. Funkcjonowanie asysten- tów rodziny w świetle ustawy o wspieraniu rodziny i pieczy zastępczej, Warszawa 2015, Nr ewid. 35/2015/P/14/048/KP.

Informacja NIK o wynikach kontroli. Funkcjonowanie koordy- natorów pieczy zastępczej w województwie podlaskim, Delegatura w Białymstoku, Nr ewid. 19/2015/P/067/LBI, Warszawa 2015.

Informacja NIK o wynikach kontroli. Pomoc w usamodziel- nianiu się pełnoletnich wychowanków pieczy zastępczej.

Nr ewid. 189/2014/P/14/45/KPS, Warszawa 2014.

Informacja Rady Ministrów o realizacji ustawy z dnia 9 czerw- ca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej w 2012 r. (druk sejmowy nr 1669), w 2013 r. (druk sejmowy 2713), w 2014 r. (druk sejmowy 3851).

Szarfenberg R., Interwencja rodzinna i piecza zastępcza – po- między mediami, polityką i dowodami, 2011, www. rszarf.

ips.uw.edu.pl/pdf/interwencja_rodzinna.pdf.

Aneks

Tab. 1. Niektóre wydatki i koszty związane z realizacją ustawy w latach 2012–2014

2012 2013 2014

Wydatki gmin na placówki wsparcia dziennego 125 876 tys. zł, w tym 64 266 tys. zł na placówki prowadzone

przez inne podmioty

143 589 tys. zł, w tym 70 468 tys. zł na placówki prowadzone

przez inne podmioty

140 699 tys. zł, w tym 65 610 tys. zł na placówki prowadzone

przez inne podmioty Wydatki gmin na zatrudnienie asystentów rodziny 38 380 tys. zł,

w tym 14 121 tys. zł ze środków własnych dotacje z budżetu państwa

17,3 mln zł

68 380 tys. zł, w tym 24 284 tys.

ze środków własnych dotacje z budżetu państwa

37 mln zł

92 857 tys. zł, w tym 29 863 tys. zł ze środków własnych dotacje z budżetu państwa

57,9 mln Wydatki powiatów i gmin na utrzymanie placówek

opiekuńczo-wychowawczych 926 mln zł

udział gminy w wydatkach:

19,9 tys. zł (tj. 1,5% wydat- ków powiatów)

939 mln zł udział gminy w wydatkach:

29,2 tys. zł (tj. 3,1% wydat- ków powiatów)

904 mln zł udział gminy w wydatkach:

66,7 tys. zł (tj.7% wydatków powiatów) Miesięczny koszt utrzymania dziecka w pieczy zastępczej:

•

rodzinna piecza zastępcza

•

rodzina zastępcza zawodowa i rodzinny dom dziecka

•

placówka opiekuńczo-wychowawcza

1 052 zł 1 809 zł 3 760 zł

1 058 zł 1 870 zł 3 923 zł

969 zł 1 900 zł 3 824 zł Przeciętna wysokość świadczeń na pokrycie kosztów

utrzymania dziecka w rodzinach zastępczych i w rodzin- nych domach dziecka

•

spokrewnionej rodziny zastępcza

•

rodziny zastępczej niezawodowej, rodziny zastępczej zawodowej, rodzinnego domu dziecka

•

dodatek na dziecko niepełnosprawne

•

dodatek na dziecko umieszczone na podstawie ustawy o postepowaniu w sprawach nieletnich