• Nie Znaleziono Wyników

Der Bau der altstädtischen evangelischen Kirche in Thorn : ein Beitrag zur Geschichte des ehemals polnischen Preußens im 18. Jahrhundert

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Der Bau der altstädtischen evangelischen Kirche in Thorn : ein Beitrag zur Geschichte des ehemals polnischen Preußens im 18. Jahrhundert"

Copied!
158
0
0

Pełen tekst

(1)
(2)
(3)
(4)
(5)

g e f t f d j n f t

j j o

51t ber

a m 1 » . 3 » ! ¡ 1 8 5 « .

ftattfiiifcenbeii

l)nníicrtjd))rii|rn ^iklfdtr

n í t J l i M e o a i i g e f . ¡K trd je

(6)
(7)

© e r 3 3 a u

b e r

aÜjHMiftyta iöangdifd)in JurffK

ut

£ l ) o n t .

(Sin B eitrag jur ©efcfyicfyte be$ ementáis jjoínifdjen $reiijjett$ tut 18» ^¡aíjtljiwbert»

von

< L ® . W l a v f u l l ,

$)farrcr ber olt/labtifdjcn cuongcUf^cn ©cntttnbe.

H

wwWwww\amw\aaam/vwv

9Jiit eilf botumentavifchen Beilagen nnb jw e i C ttljoQ ra^ ieeitv

--- « ---- '

S l j o r n , 1 8 5 6 .

©ebrueft in ber 9ifttb$b«4>br«cfm i ( © ïit j î S a m b e c f .)

(8)
(9)

2>en $ o d j5ubereïjKttbctt, S c r e e n unb Sieben,

® t m ^ a t r o n é , b e m S i t t e n - © e m e t a b e r a t b e u n b

a l i e n 5 D î t t 0 l i e b e r n b e r c ö a n g e l i f c ^ e n S í í t f l a b t S b 0 * 11

in Hochachtung unb treuer Ergebenheit

getoibmet.

(10)
(11)

Ti o r tü

ü

r t.

® e r © e g e n fia n b b er n a cb fo lg en b ett 3)a r |le t f u n g m a r im S a u fe etu eä fyßtbft e r e ig n is r e ic h e n , ja burch b en U e b e r g a n g b er © ta b t $ h o r n iu ein e n a n b e n t © ta a tS u e r b a n b b ie ü ö iiig fie u n b , fa g e n m ir , \vof)U t p i i g f i e U m g e fia ltu n g a lle r SB er^ ditn iffe m it fi<b fü ^ r e n b e n (S ä c u lu n tS fa ft ein fa g e n lja fie r , n u r noch in u n b efH m m ten U m r iffe n ttorfc&me&enber g em o rb en . 2)ie b a m a lS b e fia n b e n e n .ß ä m b fe u n b itb e r m u n b e n e n © <bm te*

r ig fe ite it h a tte n ¿m ar nicht b fo S je n e b u m h fe S ß a ch em b ftn b u n g , b ie b a , m o tiefe S B u n b eit to a r e n , fo b a ib n ich t $u er fie r b e n T>fiegt; fie R atten auch ein e n m eh r o b er m e n ig er le b h a fte n © e fa m m te in b r n c f ju r ü c fg e ia ffe n ; a b er b ie b a m it g eg eb en e $ r a g e nach b em © b e s te lle n fa n b n u r fe^ r b ü r f- 4 tig e S ln tto o r t in m e n ig en $ o t a t e n n n b e in jc lu e n fcon SOiunb 511 S tfu u be

ü b e rn o m m e n e n S r a b it io n e n .

3e g to fje r n u n m it b em ^ e r a n r ü c fe n b er fy u n b ertjä fjrig en @e*

b ä ch tn ifjfeier b ie © t ^ n f u ^ t nach (E rtoecfung u n b ¿ B eleb u n g je n e r a lte n e in ft a u s b em ¿B eben beS „ ^ o r t t e t $ r a u e r fb ie fS " ^ c r a n S g c m a ^ fc n c u

(12)

S aften tvurbe, um fo ncHjer Ing ber Antrieb., im © t u t t e ber Qlergan*

gen^eit n a t ettva n o t Vorfyanbenen Sebenö^eiten $erum$ufbüren. 3 $ ü b e r n a h m bie Sftülje a u f T3 ®eratf)eivoi)i itnb ^atte beim bie S*eube, u n t e r bent Söuffe beö fogenannten „iKebonirten* ailmä^Iig ein ©uteö n a t bem an b eru t y e r v o r j u f t a r r e n nnb baö bisher 23erftüttete ©lieb n a t ©lieb fo § i e m l i t bi3 j u r vollen ^pö^e auferfiei)en 511 fefyen. ©3 fanben j t t ©tüefe von ben ©ifcungö * Oieceffen, ben 33rief ** unb ©obie*

b ü t e r n , beit iDofumentenfammiuugen be3 bamaligen 0?att)3; e8 blieben bie 3 3 e r i t t e unb SDiarien feiner Oieftbenten unb ©ecretarien n i t t a u 3 ; e3 fügten ftcfj S3iatt nac^ ffiiatt — 2) a n f fei e3 bem fiarfeit, bem 3afyit ber 3 eit fo jlanbfjaft tro^enben Rapiere, m e l t e ö bie $orfafyreu b r a u t * ten — bie alten 5Iften «= ©oitvolufe miebentm jufantmen.

2Iu3 i^nen ifl meine ^Darflefiimg gefToffeit. 3ebe3 ^ a f t u t n , luo liiert ein 2lnbere3 auöbritcflici) angegeben m ü r b e , fh"i£,t f t t auf biefe r a t i t ä u ä l i t e n 33ofumente. SSoit *ßrtvatbabieren i>at>e id; aufjer ben menigen, in ber ¿?irtenbibfiotf)ef b e f i n b l i t e n ©c^riftf^ücfen auö bent Sßatlaffe ber bei ben betreffcnbeti V o rg ä n g e n fo 11 ai) b e t e i l i g t e n © e r e f « f t e n Familie n u r f)in unb I)et bie f y a n b f t r i f t l i t e n 9iad;träge j u einem

© r e m b i a r ber 3 e t u e d e ! fd;en ©fyronif, bie ein g e f t ä £ t e r © a n i m i e r v a t e r f l ä b t i f t e r 3)enfmürbigfeiteit, ber 1771 l;ier angefteflte unb 181 7 verdorbene @bntnaftalief)rer 3 ob* © a n t u e l © a m m e t gemacht I;at unb tvorunter f i t a u t einige 5Ibfd;rifteit ti>eii§ von jefct n o t iu ben Oiatf)8*

b a sieren vorgefunbenen, tl)eif3 a u t »011 f t o i t verlorenen SHftenflücfen fiuben, mit fliflem 3)anfe f ü r feinen treuen gteifi, j e b o t mit jcbe3*

maliger befonberer ^inmeifuiig a u f biefe ¿Duelle benufct.

33ei ber 2iu3fül;rung biieb i t m i r alle 3oit belvufit, bafi jebe unb gunial eine auf größere ©taat8verf)äUniffe t>inu>eifent>e ©be§iaf=

g e f t i t i c ber S S e i t r a g S b f l i t l i ö ^ ^ i « m ©runbflocf ber £ ifio rie ü b e r ^ a u b t d t Su erinnern unb baljer a u t f u t baS f r ü h e r ober fbäter a u f i^ r

(13)

IX tu fy m b e N u g e beS g rü n b litfcen u n b g eleh rten $ o rf< h erS g u g u r ü fie n ^ a b e . S it fo fe r n ich jebod ; ju gteich m ib in b efo u b erm (G rabe a n b aS B n tere ffe cin eS g r ö ß e r e n S ßu b lifu m S §n b eitfen h a tte , fo fa n t ich in beit $ a £ i, bie ein e 9iü tfftd )t burch bie a n b ere ¿u b a la n c ir e n u n b m ich b a b e i a u f jen e

£ in ie jw ifch en £ e r t u n b 9litm e r fu n g 51t flö g e n , b ie fchon fo o ft in fol*

c^er S a g e a ls N u S fu n ftS m itte l b ie n te . S B o ^ in b ie B e ila g e n ¿ ie le n , baS fa g e n fte w o h l o h n e D e u tu n g .

3n jeb em $ a l l e h ie lt ich eS fü r a ttg e m e ffe n , bie e in fd ;ld g ig e n , fo » ielfa ch in g r a g e g e fo n tm en en N e ch tS o e rh d ltn iffe m e h r , a ls b lo S an*

b e u tu n g S m e ife , ¿u e r ö r te r n , b a n n a b er b ie 3e t t , o o n b er b ie N e b e ift, fo D iel a ls m ö g lich fe lb ji te b e n u n b f f a u S w e ife n , b at)er auch b ie S S ö r tlic h fe it, b iS a u f b ie O r t h o g r a f i e h i u / h a lt e n §u la ffe it. S ö a S burch folc^eS B u fa m m e n n ie te n e in z e ln e r in ih r er u r fp r ü n g lic h e u , ¿um

« f e i l fren tb g e w o r b e n e n g ö n n b e h a lte n e n S ß erfjfü cfe ber O a r fte llu n g a u S lu fi u n b S e f t i g f e i t » e r tö te n g e g a n g e n if t , baS W irb fte — h ° f f c ich — a u B r e ite u n b (G eg en ftä n b lich feit g e w o n n e n h a t>en; u n b eb en jen e, w e n n fchoit m ir , bem (S in jö g ltu g e , fo noch m eh r b em (S in g e b o r n e u ehr*

w ü r b ig e (G en era tio n u n b ih r e ¿eitgen öffifch e U m g e b u n g , fo Wie fte leib te u n b leb te, btS a u f bie fo g e n a n n te n fle h te n , fü r baS P o r t r a it jebo<h oft*

m a iS fo w ich tig en B ü g e h in » o r ben N a c h fo m n ie n erfd ;ein en 511 la ffe it:

baS w a r m e in B i e l , b em ich g er n jebeS etw a a u ffte ig en b e (G elüft ¿u fu b jc ftiü e m ^ e r a u S tr e te n ¿um O b f e r b r a u t e .

9B ie w e it m ir freilich g e lu n g e n if t , w a S ich e r ftr e b te , b le ib t im m e r ein e fo r g e n o o lle (S rw d g u n g 'fü r m id;.

(SS m u ffte in Oiücfficht a u f b aS 2)a tu m b er $ e ie r rafch gel)en m it b iefer burch fo » ie t a n b ere 23cfch ä ftig u n g erfch w erten N e b e n a r b e it.

B d ; h ü lle ii; r , b a m it b er (Gufj » e r fü h le n u n b b a n n baS (S i)e lir e u r u h ig fo lg e n f o n u t e , baS n o n u n i p r e i n a l u r , w e n n a lle r b in g S n ich t in a n n u m , fo bod; in n ie n s e m g e w ü n f t .

(14)

b ie id) $u a ^ t e n u n b na<b K r ä fte n $u e r fü lle n ftetg b e r e it fe in m e tb e.

U n b a u ftetb en t g e r e i f t m ir ¿ u t ¿ B e w e g u n g , baft, m ag i<$ t^ u n fo rm te, m en tg ften g m it rechter © e m iffe n b a ftfg fe it g e tr a u u n b n a m en tlich b em S a f t i g e n , m ag © o flft ä n b ig fe it u n b © e n a n ig f e it b e tr ifft, b ie än g ftlicb fte R e ch n u n g g e tr a g e n m o rb en ifi.

ÜJiag b e n n b er fo g eb o ten e „¿B eitrag §u r ^ o ln if^ ^ > r e u ^ if(^ c n

© efch ichte" ein e fte u n b lic h e 9lu fn a b m e u n b but<h fte ein e er m u t^ ig e n b e 2ln tm o r t ftitben a u f b ie S t a g e : ob er a lg erffer auch b er Ie^te b le ib e n o b er etm a noch a n b e t e n , in b em n e u a u fg e tb a n e n ® c h r ifte n * © c b a l$ e g leich fa m b r ä fo r m ir te n , m in ie n f e ile , ib n t, fo eg © o t t m itf, n a< h $u foIgen .

¿ r b ^ t n , b en 25. 2t y r il 1856.

| c r U r r f a f l 'e r .

(15)

ßon ber @tabt ST^ortt bet bern Könige 0i g i8m u n b S tu g u ft boit 'poien, nid;t aber, tüte eine itt beit Dath^aften befinbiid;e © enffdjrift außbriicftid^ herborhebt, bet ber DepuM if, a ls ber bie @täbte in ^ßreufjen (id> niem als unterworfen h ätten 1), nachgefuchte unb ant 25. Sftärj 1557 erfolgte D eiig to n S ^ rtb tieg iu m 2) verbürgte bett S efennern ber 2lug$fmrgifd;en ßonfeffion nicht aflein bie freie SluSübung iitreS ©otteS*

bieitfteS, fonbern auch ben 23efifc ber bier $ird)en, bie fie ¿ufolge ber fchueiien 2luö- breitung ber Deformation bam ats ittne b itten , nämiich: ber ^farr!ird;en ju @t.

Joh an n in ber Siitftabt unb §u @t. $ a fo b in ber Deuftabt, ber borftäbtifd;en $ird;e

¿u @t. ©eorg unb ber bott ben granji$fanern ¿ugteich mit ihrem S o fte r bem Dathe

*) £)ie ungezogene £>enffd[)rift »erwetfl beObaib auf baO Testimonium Orichovü (Annal.) Lib. II. pag. 18 et 19. Edit. Lips.: „bu ber Safiettan îarnoôiiW Sinno 1549 mit flabre« Söorten folibeé betätiget} libera enim Litthuania est, habet suas Leges Prussia, Zatoria etiam Jure atquc more vivit suo. Quae Gentes cum Imperiis atquc Magistratibus et a nobis et inter se distinguantur, et ita juratum, ut et nos ad suas Leges Augustum Regem habeant, non possunt ad id inviti cogi, ut depositis Patriis moribus ac Legibus ad nostras Leges moresque sese redigant: Gratia id ab illis et precibus non terrore neque minis impetrandum est.“ 33ergl. Lengnich Comment, de Norma Rcgiminis etc. Gedani 1722 p. 10. scq.

2) 0 . £artfnocf) ÿreufj. ¿linden-fiijioria 0 . 876 ff. îetignicfi ©efcfj, b. ÿrcug. îanbc Jîôntgl. 3Mnifc$en SinttyciW T. IV. fit ber i>orrtufgeh>eHbe>t „9fadm$t bott ber 9ieligiott0*‘2icnbrruttg itt ÿreujjen" 0 , 15.

(16)

übergebenen @t. SWarieuftrd&e>). 9?ur feilte bei ber erftgenannten and; ein iati^oii- fd;er ^ßriefter gehalten werben. ® en SBtfdjof 3 S u b o b j i e ß ii üon (£uim, ber bie f e r n e r um ber M g io n eä n b e ru n g Witten mit bem 23ann beiegte, w ies ber Äöntg burd) D rbre bem 15. Siuguft 1560 ¿uredjt2). 23et bem nadj < S ig iS m u n b2iu g u f t ’ s

£ o b e 1572 eingetretenen Interregnum fam es fegar ju einer Sonfeb eratien 8) ber

@tänbe in S a rfd )a u über einen ewigen R ieb en S to ß e n benen, bie in ber Dietigion een einanber abweidjeu4) , unb über einen gegenfeitigen @djufc wiber atte Ungebühr bes^atb, fetbft w e biefe „unter bem SSorWanbe eines ftiecfytsurtfjeiis ober gevidjtlicfyen

^receffeS" gefd)etjen fettte.

® iefe nac^ge^enbS in atter $orm unb attgemein befräftigte unb enblid) 1648 für ein ewiges unb unumftefjiid)eS ©efe^ beS DieicfyS erftärte5) Senföberation würbe fortan in „bie ben künftigen Regenten boräufd;reibenben $ a cta " 6) aufgenommen; unb

*) £artfnod) © , 8 7 7 .

0 £engni<b a. a. £). © . 15, 3n ber £)rt>re b£if)t e£t Mandamus omnino Sinceritati Tuac, ut illos ah ejusmodi censuris liberos prestet neque prohibeat illis, quo minus secundum Conces­

sioner» Nostram liberi ejusmodi ritus sint neve committat, ut deinceps ea res Causam Publici Conventus dirimendi praebeat. Alioquin si quiequam detrimenti ex eo publice Terris illis allatum fuerit, non possumus nisi culpa S. Tuae totum illud accidisse interpretari.

s) D m SBortlaut ber Sonföberatüm in beutfeber Ueberfefcung f, Sengni# «♦ ö, £>♦ © , 20.

4) „Nos, qui sumus dissidentes in religione“ sc. Christiana: fo nannten ftch foWobl bie Slömifcb-itatbolifcben, al0 bie anbern Sieligionßoerwanbten, unter benen auch bie Sftitglieber ber grieebifeb -ntfftfcben iHvcbe ju nennen ftnb, unb »unten bamit bejeugen, bag fie fttb gegenfeitig ftW Sbrijien achteten, ob fte gleich nicht in SiKem mit einanber übereinftimmten, SBelcb’ eine Slbweichung von ber urfprünglic^en 33ebeutung alfo, wenn ber 9iame „Difjtbenten" [pater auf biejenigen befchranft würbe, bie ftcb von ber romifchen Kirche abgefonberi butten 1

5) Vide Grat. Sever. Lipinski ad Vine. Const. Starodorbski Epistola etc. 4 to 1712. p. 85.

87. 90: „llanc confoederationein in omnibus punctis et clausulis pro Lege aeterna habere vo- lumus, et cuncta superius descripta spondemus pro Nobis et Posteris nostris constanter observare et manu tenere sub tide, honore et conscientiis nostris“. Der eigentliche, unter jenem angenom­

menen 9?amen Verborgene 33erfaffer biefer trefflichen ©thrift war befanntticb ber weilanb Danjiger SiatbS- berr 3 . ©. ». b. S in b e,

c) © . be^wegen unb überhaupt wegen ber ben Ebenem binficbW ber Religion verbürgten Siechte unb Freiheiten bie überpchtlübe £>mP£flung in bem fPrcmemoria Beilage I. SSergU £engnich a. a, £), © , 23,

/

(17)

3

¿ p ein r íd ) b o u S ln jo u toar ber erfte, toeídper foícpergeftaít unter anbern Slrtifeírt aUcp einen bon ben £)iffibenten panbeínben befcptoören m u ß te1). 2Öa« aber bie C o r n e r infonberpeit betrifft, fo erretten fie bon ßbnig ( S t e f a n d. d. ®rauben¿, 2. (September 1576 bie erneute ,3ufage: baß er fie „nicpt allein bei ber Stttgöburgi*

fi^eu Eonfeffion, fonbern and; aííen nnb feben ®ircpeu nnb $Iöftern, toetd;e fie im Sefifc patten, conferbiren, aucp toiber alte 23eunrupigung fdjui^eu toottte"2), nnb bon S ig i ö m u n b III. abermal« ein ^ rib ilegiu m 3) , toonad; bie S ta b t im 33efi£e iprer 9?eíigion«freipeiten nnb ber $ircpen, $Iöfter unb § o é p ita íe r , bie fie patte nnb nod;

paben toiirbe, erpatten toerben fottte, „fo toie E r e« mit einem 3toiefad)en Eibe in O tiba al« aucp ju Eracau beftätiget unb gelobet pätte."

Solcpeö Sitte« patte, um mit ber ertoäpnten £)enffcprift jn reben, „toopi eine ¿uíangíicpe Sicperpeit toiber atte au« menfcpttd;er S3o«peit perftammenbe 35cr=

fotgung garantiren fönnen; allein e« pat eine furje $ e it , baß atte ‘»ßribiiegien toiber berer ^efuiten ftorce a ls eine Spiuntoebe anjufepen, teiber getoiefen."

£)iefe nämlid) tonrben 1 5 9 3 bon bem Eutmifcpen S3ifcpofe ‘»ßetru« S H i c f i in £porn eingefiiprt, mnpbem ipneit fcpon bon beffen Vorgänger, ^ et er Ä o ftfa be S t e m b e r g , mit eigenmäcptiger ,3uftimmung be« fatpolifcpen P eb am t« ba« ^farr^

pau« 3U S t . ^opann, eine $apette in berfeiben $ircpe, „fobatb man biefe ben ßutpe*

ranern toiirbe abgenommen paben," bie baju gepßrige bon ben Sezieren befeffette Sd;ute nnb „ein Eottegium, bie 3ugenb ju tnformiren", ¿ugefidjert toorben toar4).

S ie blieben aucp tro£ atter ^roteftationen in bem ftpnett augeeigneten, nur burd;

bie furje Entfernung bon 1 6 0 6 — 16 11 -unterbrocpenen toiberrccptíid;en 53efi^e, toeii

») Pacem et Tranquillitatem inter dissidentes de Religione tuebor et manutenebo, nce ullo modo vel Jurisdictione Nostra vel officiorum nostrorum et Statuum quorumvis aulhoritate quemquam affici opprimique causa Religioni» permittam nec ipse afficiam nec opprimam; Sic me Deus adjuvet. Vid. Lipinski Epist. p. 81.

*) jDtr lateinif^e îext tjl ûbgebrttttt irn „Sontimiirten oeïe^rten ÿmtgcn" 1, SDuartol 1/25,

©. 164 ff.

’) SBeilage I. 23eïflï, Settgutdj a. « . ¡D. © ♦ 2 0 . 4) £artfnc4> ©, 909 ff. Settgnitp a. «♦ £>• 22y ff*

(18)

fie ber fo n ig int Siberfpruch mit feinem (gibe feegünftigte, „bermutljíid; — meint bie ® enffchrift— au$ bem bekannten P rin cip io : H aereticis non est servanda tides“

(ben Geigern barf man nicht ©tauben Ratten).

(Sie berantaßten benn aísbaíb £u m u íte, mie bie bon 1605 ltnb 1614’) („als m ein es faft atter O rten, mo fie ficfy ausbreiten motten, eine bon t^nen practi*

cirte SDía^inte ift, um e in e s te ils eine S ta b t hiebitrd) Ot £)aß ¿u fe^ctt, aubcrntheils aber babón ju fmofitiren"), bemegten bie S tä u b e auf ben &anb* unb 9tcid;Stagen ju feinbfetigen Schlüffen toiber bie StnberSgtaubigen2) unb berurfacfyten ber S ta b t „fo bieten 23erbruß, baß man — tjeiP — bittig fagen tarnt, baß m it berfetben 2Xrt=

fang biefer S ta b t SSerfatt unb Verfolgung fidj angefangen habe*"

S d )o n 1596 mürbe berfetben bie S t . ^ohanntsfirche burd) ® ecret beS 9íetation S í© erid ;ts 51t SBarfcfyau abgebrochen *). V ei ben bon 33tfd?ßfen a ls ^attj*

teru präfibirten oberen ^nftanjen fanb bas Vorgehen beS römifc^en Ä teruS: a ls ber*

tören bie ©emeinben mit Slenberung ííjreS ©taubenS auch baS 9fed;t auf ihre atten, früher bem fathotifchen ©otteSbienft gemibmeten $ ird ;en 4) mittiges ©etjör unb nach*

briidtic^e iöiüigm tg. SOíatt hatte liefen ©runbfatg bereits mit © tü d auf aííe fíente*

reu S ta b te angemenbet, unb nahm, burch ben (grfotg ermut^igt, feinen Stuftanb, ihn nun aud) ben größeren gegenüber sunäd;ft in Vejiehung auf bie eigentlichen Vfarr*

firmen burchsuf eigen, fo baß, b erietet 8en gn i< h IV. S . 22, batjer baS ^otnifche Spriichm ort entftanb: U Fary Pan B og stary (in ben $farrfir<hen mirb ber alte

© ott b e r e it).

íDie ^ribitegien ®hornS ^inficf)t@ ber R eligion mürben ¿mar itt ber $otge*

jeit eher gemehrt, a ls geminbert: fo namentlich burch ben bou ben größten (Suropäi*

‘) £arifn oth <3. 9 1 9 , Sengnicf) V - © ♦ 1 2 8 . 2) £>artfno(b © . 9 2 8 ff.

3) Sengnicb IV . © ♦ 212. $lerfw ürbiger SBeife ftíblog baS SDccret bnt)in: bte in ber gegenwärtigen $ird)enßtc()e abgebrochenen .Königlichen U r te ile ben Siechten, greiheiten, 33egnabigungen unb ^ riö ilcg ien , bie ber © la b t S ^ orn fcon ben reá;tm<í§igen K önigen oon Qlolen nnb ber jc^t regte*

renben W ajeffat oertiehen nnb betätiget Worben, feines? weg$ jn einigem 9?ad»tf)eil unb ©chm älerung g er e u e n fottten."

4) 51. n. £). © . 140.

(19)

5

fcfyett 9Rä<hten garantirten ^rieben ju D iio a 1660 mtb burd) bie bei ben $rä!im i*

nar*23erhanb!ungen 1658 ber © tabt bon © eiten ©chtoebenS aitSbebnngenen unb bon Äönig J o h a n n © a f im ir auSgeftettten Reber faßen, in m einen befonberS auch ihr Recht, Kirchen gu bauen, anerfannt marb '). — Slber bie SSebrücfungen berfelben nannten, wie überhaupt bie bamats fchon oft b esa g ten 2) 23erfudhe ¿ur ©infchräniung ber ©bangeitfchen, beffenungeachtet ihren Fortgang. £>em anno 1661 bon ben Sion*

nen erhobenen Slnfpruche öuf bie © t. ^ atobsfirche, toelcfyen fie auf ein borgebftdh bont Vochmeifter S u b o lp h ® ö n ig 1345 e r te ilte s unb bon © ig iS m u n b III. be*

[tä tig tet bo<h bem 33ermuthen nach bon bem berüchtigten Urfunbenfälfd^er r ifto b f;

© t e n f c e l ^ a n i f o t o ö f i 3) berfertigtes 'ißribiieginm flitzten, mürbe, tro£ alter Sippe!*

iationen toiber bie beö^alB ergangenen Reichstags* unb @ontmiffionS*23ef(hiüffe, auch trofc ber ernfttid^en ©infpradhe beS ©chmebifchen ©efanbten jn SBarfdhau, burch einen unter ^efuitifcher Slufretjung4) erfolgten (Sntfcfycib beS tbniglichen RelationS*@ertchtS bie © anftion ertheüt. £)aS ©otteSljauS mußte am 18. $ u ii beS foigenben J a h res übergeben merben, unb bie © tabt fah ft<h g e n ö tig t, für bie ©bangeltfchen ber Reu*

ftabt baS frühere R athhaus ber teptern ju einer Kirche umjubaueit.

3ug!eich benu^ten bie granäis!aner*SRbn(he oon ©u!m bie © etegenheit, um ihven fchon früher einmal bergebiidh borgebrachten Slntrag auf V erausgabe ber

© t. SRarienfirche ju erneuern, tourben inbeß auch biefeS 5R a! nodh mit bemfetben abgem iefen.5)

*) © ♦ SSetlage I- SScrßl. Sengnich VII. © . 2 1 5 . © eit boll {laubigen SBortlaut ber Reöer«- falten f. bei 3, $, 3erneele „ba$ beinegte 2 h o tn * 1 7 1 2 , © . 1 2 5 — 1 2 9 , © ie »on ber © cneral»

© arantie hanbelnben d rittel b ei Dlibifchen SriebenS f. tm „betrübten Shorn". 2 3 « 6 n 1 7 2 5 . © . 1 0 8 ff, 0 Sengnich V. © , 5 1 . 5 6 , V I. © . 2 2 4 . 2 5 4 ,

s) (Sbenb. VI. <3. 2 3 6 - 2 5 7 . VII. © . 1 0 u . a ,

‘) Gcbenb, VII. © . 3 0 7 .

5) ©<hon bet ihrem frühem Slntrage au f bem Sanbtage ju © rau b en j 1 6 4 6 äufjerte nach Sengnich V I. © . 2 4 5 ber $bornifche 33ürgermei{ler 3ol>. $ r e u $ : bah ftc „um ihre Slnforberung j«

beftärfen, ft<h «tu ^ riöilegiu m bom 3anifot»Sff geben lajfen, w e lk e s ber © a g e nach älter, al$ bte

© tab t felbjt, fein fönte."

© te brachten fpater, nämlich 1 7 2 4 , ein foltheä jum 35orf<h«iU/ „f° — fagt eine © e n f' fchrift — „ber ^ommerfche gürjt R atiboruS foU rerliehen nnb ¿lönig © ig isrn n n b u s I, in fo h le n be-

(20)

£)ie für bic £)iffibenten immer imgünfrtger fautenben (ionföberatiouen unb (Sonftituttoneu ber polnifdfen fRcid>«tagc, j. 33. bie bon 1032, 1008 unb 1717 burf^

ten ¿mar recfytiicfy auf bic © täbte in Preußen leine Sfatoertbung fiubeu *), meil biefc aud; außer ben non pofnifd;en Königen empfangenen ^rioilcgiett nod; i^re eigeutpüm tid;en „im SBege freimiüiger Slcceffion" mitgebracpten 91ed;te, ©emofynfyeitcn unb gret*

feiten patten, bie „iehtesmege« a ls au« fürftlid;er ®nabe gcmäprte 33eneftcten", fort*

beim „a(6 gegenfeitige Verträge unb (Stipulationen (nicpt ob Religionen« subditorurn, fonbern ex nexu Pacti)" anpfepen m aren2) unb melcpe fie fiep non ben einzelnen

jiätiget prtben; beim folcheS iff bem jWepten STporntfcpcn £om m ifffonS*£)ecret bibgebrudet worben. — D ie 3 e it , gu w elk et StatiboruS © elbff eS auSgefertiget, fiepet uiept barinnen, fonbern nur biejemgc, ba © igiSm unbuS I. es gu S vacan , wie borgegeben w irb , erneuert, fo bie Yigiha St. brancisci iff.

@S werben aber bie guten ¡DrbenSleute b e le ih e n , wenn m an bas ganje SBefen bor t>öcpfl »erbachttg unb bor eine Slffter ©eburth beS S a n ifo w sfi eines ^>reupifcpcn ©belmamtS b a it, beffen unreepte P r i- vilegia, wom it er in Kopien, Som m ern unb Preußen biele (Seift* unb SBcitHcpe umbS © elb geb rau t unb in (Streit unb 33erbrüßlicbfeiten berwicfelt b a t, anno 1647 unb folglich mehr unb raebr entblößet worben. 5D?an bemerfe nur ben pierunter borfommenben StnticbroniSmum unb bie fttp felbjt wiber»

fpretpence 3 e it JKecbnung a ls bas fteperfte Griterium unb 9Jierdjeichen, woran folcbe falfcpe unb unter*

g eh o b en e Privilegia (beren m an gumabl in ben Jtlöffern gar biele antrifft) erfannbt unb entbccfet werben fönnen. HiatiboruS iff ftpon anno 1131 gefforben, ber graneiscaner D rben aber erff im fol*

genben S ecu lo umbS 3 ap r 1206 ober 1211 entffanben, bie © ta b t Shorn iff anno 1231 angeleget, unb bie © t . M arien Kirche bafelbff, welche 0tatiboruS eben gemclbten D rben jugeeignet ju haben gerühmet wirb, iff anno 1239 gegrünbet worben, gerncr welchcrgeffalt biefer S ia tib o ru s, wie es in bem Privilegio gefepiepet, beS K önigs © tgtSm unbi I. fPrabeceffor genennet werben fönne, lixffet ftep auch m it ben CDefcpicpten ber im XII. Sahrfm nbcrt borgegangenen fpommerfeben S h eilung nicht ju*

farnmen raum en. Stoch mehr, a u s ben ^ohlnifcpen SSerscicpniffen fiepet m ann, baß biefer Stönig © ig is*

munbuS ju ber 3 e't, wie S r ju Sracau bas fPribtlegium foil befrafftiget haben, nicht mehr atlba ge<

w efen, fonbern bereits ben 24. SJtaji anno 1507 bon bannen nach Sittffauen gegangen unb juerff anno "1508 int S an u ario nach Gracau jurüefegefommen. «Otcrcfwürbig iff es banebff, baß bie granciS*

caner folch Privilegium eben anno 1658 am Slbenb bor © t . Shom aS bem 3ung*£eßlauifcben © rob haben cinberleiben laffen, ba Shorn ¿war noch in ©chwebifcher © ew a lt, aber in Sßehanblung ber halb barauf bewilligten Uebergabe an Kopien begriffen w ar.

i) „Nequaquam ad Civitates Prussiae applicari possunt, <{uae etiam circa sacra speciahbus suis gaudent Juribus nullibi abrogatis sed potius ad nostra usque tempora a Serenissimis regibu*

Poloniae citra ullam restrictionem confirmatis.“ 2?ergl, 2engnicb hodierna Reipublicae Prutenae etc.

Facies, Gedani 1728. p. 68 scq.

J) 3n bem fogenannten Sncorborations-fPribilegium bon anno 1454 fagt Äönig Gaff mir;

Prominentes insuper pro Nobis Haeredibus et Successoribus Nostris, quod praefatos Praclatos Spirituales et Seculares, ac Sacras Aedes et Ecclcsias, Barones, Nobiles et Cives atque smgulos Incolas Terrarum Nostrarum praedictarum Prussiae, in Juribus, Libertatibus, Literis, Privileg.«,

(21)

■7

Völligen ffets öon feu ern B etätigen ») iiefjcn; midi; n>eii fie gegen atte bmntber late fcubcn ©djüiiffe uuaBtäffig proteftirten2). SIBer ber ganati8m u$ itnb bie ©etoaft- tf;ätigfeit bcs (Sleru« unb beb burcf; if;n erregten 2lbeld fragte immer weniger nacty bem 9icd;te, unb bie burd; $ acta unb mächtige gactioneit met;r unb met;r Befc^ränf^

ten Könige t'on $oic« mürben and; Bei gutem S itte n eine immer fd;mä<Berc <Stüfce für baffeiBe.

Im m u -n itatib u s c o r u m , q u a e a I’ri a c r i b u s , S p ir itu a lib u s e t S e c u l a f ib u s , R e g ib u s cl D o m im s T c r - la n in i p r a o d ic la r u m o b tiiu ie r u n t , c o n s e r v a b im u s , f o r e b im u s e t d e f e n d e m u s . N e c u n q u a m e a v io la r i v d p r a e v a r ic a r i q u o m o d o lib c t p e r in itte m u s . SSergl. © cBüjj h ist. r e r. P r u s s . fo l 2 0 1 m cx iic R e c ip r o c a S p o n s io f. S n tg n ty ©efcBtcBte IIL in brr ,f u r je n S lb B an b lu n g b o n bed S ta n is la i K a r n k o w ii © ¿B rift d e J u re P r o v in c ia li T e rr a r u m “ © , 3 jf.

) a. „1 ost lata Divi Joannis III. in Confoederatione generali Varsaviae d. '28. Septbr. anuo GJ6 p. 3: De Coiiservanda ínter Dissidentes in Religione íirmissima pace antiqua Jura et Con- oederationes, in specie tamen Confoederationem Varsoviensem 1674 in toto reassumimus, cirqua mcmoratos Dissidentes inviolabiliter conservamus, omnes praecedentium interregnorum con- (Icrationts reassuniendo spondemus, quod ipsos eirca Jura et Privilegia tuebimur et conser- vabiinus. Pariter in Partís Conventis cuín Serenísim o Rege Augusto II. 27. Jim. anuo 1697 milis vid. Constituí: Comitiorum Pacificationis d. 16. Juni anno 1699. Conf. pag. 31, 50, 56, 6L, 99 etc.“ Vid. Lipinski Epist. pag. 91.

.. . ]'’ ”Al,SUí’tl,h H. Di i gi.itia Uex Poloniae Jlagn. D. Litt. etc. Significamus praesentibus l.tens Aostns quorum mtercst, universis et singulis. Etsi ad Stabilimentum pacis Dissidentium 1,1 Ucl,g,°nne ChnStr ° n,h'1 ' n Kcgn° 61 M> D- Litt " ,tra antiquiores et recentiores Confbede- raUones 1 actaque Convenía INostra desiderari censeamus, ad vota tamen et Desideiia eorundeni in Religione Dissidentium c ementer inclinati, ne communem Nobilitatis aequalitafem et pacen»

suam, per Artículos moderno I ractatui insertos, laesain esse arbitrentur, eosque Artículos inser­

tos Tractatui Confoederationibus Annorum 1573, 1632, 1648, 1668, 1674 et 1697. Pactis Con- ventis Kostris lisdcm Dissidentibus in religione servientibus, nullatenus derogare debere declara- mus (l < ¡rea libértales in iisdein Confoederationibus ómnibus descriptas juxta earum tenorein (qui boc pro inserto et expresso. haberi debet) praedictos in Religione Dissidentes conservamus, et ab ómnibus Statibus, Olficialibus et Judiciis conservan deBebé volumus. In cujus rei fidem etc.

Datum Varsaviae d. 3. Mens. Febr. 1717.“

■) D ie donftitutionen beö 9?etdBöiage^ Ballen tn 55reu§en nur bann © iittg feit, wenn bie ba­

b a g c tor feilen 51bgeorbnc!eit biefeö SanbeS barein gew illigt nnb trenn fie ©olcBeS laut A uftrag «nb SBoflmacbt tBrcr ßom m illenlen gctBan Balten, D ie fProteflationen gegen ©¿Bluffe, bei benen bieś iiitBt ba- g a li trar, erfolgten uicBt b ios münbli<B, fonbern ijauftg fdBrtftltcB unb würben bann a u # wolg bet eine in ©(Bloß» ober © tattgerüB te niebergelegt, S3ergl. iengntei; ©efcB, V. 3 3 . Lipiński

1,0 0 ' tti0 c‘nc ^ d e f la t io n ber SBrrner unb D an jtgcr gegen beit präjnbiciofen Slrttfel ber Sonfoberattou ron 1 632 abgebrneft ifl.

2

(22)

üDtit bem (Eintritt bei! acfytgeJjnteu $al;ri;unbert6 ftcigerte firf; bie traurige Sage ber ruffifd;"gried;ifd;en itnb eoaugelifd)eu ©laubenSgettoffen*) bis gur Unerträg*

lidjdeit. Tafür fyred;ett Tofumeute, toie bie einbrittglid;e Borftellung beb ruffifdjen

^ofeb bei bem g>olnifd;eu d. d. IG. Siuguft 1724, bie ^uftruftion beb Königs grie*

brid; 2Bill;elm I. oott Preußen au bie ©ebrüber ©d;toeriit d. d. 9. (September 1724 itnb ber Brief beffeibeit Sßtonardjen au beit $iJnig Stuguft II. d. d. 22. mtar 1724 (f, SSeiiage II. a. b. c.), moritt er bie [Dort ^oinifdjeit Tribunalen unb Bifd;ßfen angeorbnete $erftßrung ber $ird;e gtt ^iabfi itttb ber ju Sengroto, einer alten 9tabgioitfd;en Stiftung, unter £>erborl;ebung beb bei legerer gelteub gemalten iäd)erlicf;en Bortoanbe$: baß if;re ©loden größer, alb bie ber $ati)olifen mären, ferner bie SDiißtyanbluttg unb Slubtreibung ber ©eiftlid;eit mit SBeib unb Ä'iub rcd;t ernftlid; rügt, bab (Slenb ber Tiffibentett überhaupt alb ein bem gänglid;en Unter"

gange nabe fomntenbeb begeid;net itnb für beit gall bertoeigerter 2lbl;ilfe mit 9te=

preffatien broljt2).

Tod; ein nod; mtgleid; ergreifenbereb, meil eben gang unmittelbare« Beug*

ni§ giebt ein 1719 an beit 9tatl; boit Tl;ortt gelommeueb, bon £)anb Tuntel, grei"

fdjmlgen in 2llU£mtte, <Sf;riftiau $olm, $ird;"Bater bafelbft, 3)iid;aet Buß uttb -3>ol;aitneb Slbrafjam, §reifd;utgen in Bitiörige unb 9?abbum, and; boit Big*

munb be ^ßubtoelb 51t ^rubginom auf feine ablid;e (Sfyre unb ©etoiffcit uutcrgcid;"

neteb *>j3rotofoii3) d. d. 8. üftobember b. $. gur Beglaubigung barüber: baß nad;

fd;oit gefcbebener Berfiegeluttg beb ©ottebbaufeb 31t 2Ut"£>ütte itttb gängiger Bei*"

böttung bon ©ingen unb Beten, alb ber gut* Berbaumtug berurtl;eilte uttb au Seib

’ ) S e t b it t b eß an b u b rfgen d eine a lte Sß eteü u gu ttg, au fgericbtel ju S ö iln a 1 5 9 9 . Stu f

© r u n b berfetben fucfitr fp äter au d; bev ifta tb b o n T ljo rn (d . d . 6 . O cto b er 1 7 6 0 ) bet bem iJiuffifdten

© o u b ern eu r » . Jtorff « m £ e r fte tlu n g ber n ä m lich en © erec& tfam e neicb, tote fte beit © riecbif4>en @e<=

m ein b e» in $ o I e tt w teberttm ju g e w a n b t w erben foH ten.

ä) D ie Sttttwort bed iiontgd non $ o fen f. üt B eilage II. d.

3) ©affelbe War begleitet »on amtlichen 3e«guifl'ett ber eöangelifcben ^ajioren «Samuel griebricf) iauterbadi jn g ra u ß a b t, ©lirtflop^or^ C>anifc^ ju $ ile f« ic ., S^om ad <£brißop$ @ 4)ulj ju © ram bd- b e d , 3obm tned 23oIt, ber ftc& „geplagter Söangelifdjer gJrebtger jw 3anfenborff" unterjeidjnet, nnb Ebvißopljorud Äod> gu Steoier, Welcher habet bed HBorted ^ faln t 7 4 33. 8 gebend: ,,© ie (preßen in tfjrem f)erjetu laßt und fie plünbern. © te berbremten alle Käufer © otted tut Üanbe," SOütfoIgenb lief auch ein S c r ip t bed ^ajiord ^ecfbolb ein, w orin er fiel; aid drrulant (Sertriebener) unterjc|reibt.

(23)

0

unb Voten i>ebroi;te sßaftor ® e o r g s}3e d f;o ib t eben fd)u£ffef;enb ¿itm Könige nad;

£)redben abgegangen m äre, pföfdid) „bie Canonici B r i e f e uub ^ b a u d f i auf bed Bifd;ofd oon gefeit dpernt © d ;ö n b e c fd (feil toolji Reiften © ¿ e m b e d d ) B cfcl;f mit einer biutbiirftigcn hielte bou 9iäubcru ober ©ofbateu — ruie fie troffen gencnuct fel;u — gefontmen, $ird;tf;ürcn, fü n fte r, ® aujcf, Slftar, ©tüf;fe, B an fe uub Cf;ore

¿u fieiueit $ifd;*£)ofj3 genauen, attsS beut ©otted = $äft(eiu bad ©efb fammt affen Siird;cm,3icrratf; f;inmeggeraubet, and) fid; bei btd iperrit P farrern 2Bof;nuug geutadd unb, ibeif feine Cf;eficbfte if;r f;afbjäf;rtged tiu b auf beit £>äubeit tragenb fauut jit

$ufje ¿um £)orfe f)inaud über gefb entffofjen, affcd totaliter ruiitirt, mit fid) fort'' genommen uub if)_u furtj ju fagen um fein § a a b uub Chttf; gcbrad;t" Ratten; — ja bajj nod; iiberbem (nad) 9tüdtcf;r bed fd;mcr geprüften uub bou Weitem borgefabeiten Biauned) „bie aufjcommanbirte 9iotte bon 10 Pfaffen uub jtoöff anberu Räubern b. 3. üRobentber angefommen, bie ®ird;e ju Quitte uub 9?abbum niebergefyauen uub beit Jperrn R a ffe r, n>cfd;er faum and if;rcit bfutbiirftigeu Rauben eutfommen, ¿um aubernntafd bermapcu rein aupgeraubet, bap C r meber 9?ocf, ©trumpf nod; ©d;itc besaiten, fonbent nur fein Veben in einem alten Cam ifof uub ^pantoffefn afd eine Beute babon getragen" f;ätte.

£)ie ©tabt £f;orn mar benn and; feiitedmeged ituentpfiubiid; gegen fofd;c B cbrängnip ber Cdaitbeudgeuoffen. ©ie merfte barait mofjf bie eigene ©efaf;r uub trat 1722, afd bie gefammten ©emcinbeu Sfugdbitrgifcpen Befenutniffed in ©rofd Boten burd; if)ren ©enior C p r ifto p p 2( n t o fb in Unritpftabt einen Jpiiferitf ergepeu fiepen *) uub mie cd in beut betreffeuben ©d;reibctt bed 9tatf;d bou Cfbiug f;icp,

„näd;ft Ö ott berer Cbb. ® .2) ©täbte in ^rcupeit Bei;ftaub fid; mef;mütf;ig aud=

baten," eifrig mit biefen ¿üfatumcn> um jenen namentfid; burd; if;re ©ecretarien am

$öuigfid;en )pofe com m uni consilio ¿u affiftiren, and) affen beit 9icd;ten uub B r io i' fegien ber £)iffibenten ¿utoiber iaufeubett 9?ad)tf;ciien fo bief mögfid; borjubeugen.

*) © ie Hagtcn unter anbern: bie oßitebem armen © enuinben unb iUrcßcit feien „bureß bie unjäßlicße fProceffe unb v ex a tio n es, bie m an faft alten, toenige ausgenom m en, befonberS rnaeßet, ber- maßen erfeßöpft, baß fte, w as ju gemeiner © aeße, umb fieß au s ißren © rangfaien ßcrauSjuficdjten unb in fixerem rußigem © taub unter © otteS © nabe ¿u feßen, ju notßiger 23igilirung an gehörigen

£)rtcn unb ju © riangung ber noeß nießt gänjltd; toeggercorfenen Hoffnung erforbert tvirb, oßne su b si- diis charitativis ißrer © laubcnSgenoffen" nießt meßr leifhit fönnten,

s) © • ß. „(Srbaren © roß en ''.

2 *

(24)

O ie Steuerung in Ü ír tto íb ’ g B rie fe: baß „ein großer ®eiftfid;er «Senator eifrigff animiret, fid; mit after 20iad;t 3U toiberfe^en, bantit fein jDiffibent 97unciug auf bent

$ieid;gtag toerben möd;te, and; in einem Sd;reibcn an einen geloiffen bifftbenttfd;eu

£>errn bie Oiffibeuten fc^>avf bebrobet, bon after (Concurrence 31t fofd;er fu n ction ab*

jnfte^en, tooferne er nid;t afg ein fd;fafenber aufioadfeu unb afíeg toiber fic rege mad;en foffte" — fie mod;te toof;f and; nad; Preußen hinein toie ber ferne Ooititer oor bem üugetoitier tönen.

1723 toaren fdfon „bie auf festerem 9?eid;gtage getoefenen Herren iOefmtir*

ten berer Oiffibenten aug affen ^robincien" ¿u oerforgfid;en Sd;füffeit unb SScrabi rebuttgen jitfammen. O e r 33erid;t S fr u o fb ’ g barxtber bom G. Sfyrif b. fantet gar nid;t tröftfid;, trenn eg f;ei§t: „in S a rfd ;a tt f;atten unfere Herren R ebutirte bie Sßertröftung erf;aíten, eg foffte aíícé biß jum neuen $Keid;gtage in suspenso bfeiben:

aber fei^ber! bei ber jefjigen <’J3ofnifd;en Sfbminiftration beg nod; nid;t toirffid; bejoge^

nett nnb bentuad; nod; bacirettben 58ifd;oftí;umg muffen toir fo bief 33erbrttß feibett, baß toir ung fefdid; feinen ratf; mef;r toißett, in bem ettbfid; affeö anf gefb (Crpreffuug f;inaugfauft, fo bag fo biete $af;re bebrängte Sfrmutf; nid;t mef;r anfbrittgen fann, fonbent bet; fid; uid;t änbernbem S tatu , beb toefd;em man nod; immer mef;r C on ti- n ualiones toeiter b ^ au g ooraug fielet, gar 51t bigperireit anbebet.--- ® er £>öd;fte regiere bie gerb en 31t unferem troft, baß unfer toiebrige ttng anff;örctt 31t bruefett, bie ©faubenggeuoffett aber fid; niemafjfen ohne mitfeiben fittben taffen."

O b man bei affebein in unfer er S ta b t toof;f af;nte, baß fcf;on bag näd;ftc 3 ah1' bag Slffeg unb nod; mehr ju ihrer eigenen $fage unb beipett 33itte madden, fa baß

1724

b a $ £ r a u e r f y i e l i n £ í ) o n t

bie SBeft in Sd ;red en feijett foffte? — $d? fd;ifbre eg nid;t toeiter. Qd), ber id;

nod; fo bief 53etriibenbeg 31t berid;ten bdbe, freue m id;, a itf.Ö ru n b beg oorgefet|teu 3 toecfeg f;ier mit bem fiüd;tigcn S i n f e ber Sfnbeutung Oorübergeben 3U dürfen, £>at fid; ja and; bem bimnteffd;reienbcn factu m fängft ber große Slitbienjfaaí ber 2Öeft*

biftorie aitfgetf;an! Unb toenn gfeid;, um bie $fage ooffftünbig 3U begrunbeit unb bem Urtbeif barüber bie gatt3e fachgemäße Orifftigfeit 31t fid;ertt, fefbft nad; fo

(25)

11

mancherlei Vorarbeiten nocí? immer eine nene ÜHühtoattung im ^nquifitoriat ber

©hcciatgcfd;id;te nöt^ig ift: fo möchte bod; eine allgemeine, ber bortiegenben 2lbfid;t entfyred;cnbe Äeuutnijj be$ ©ad;oerhalte3 bei febern greunbe ber @c[d;id;te Oor*

au^jnfe^en fein.

®en R ö m e r n aber liegen bie ®enf'¿eid;en unb ©pitrén bes tragifchen (Sr*

eigniffeö nod; jn beutlid; toor Singen, als bajj „bent alten Unoergeffen" nicht ftetö

„ein f^roffenbeö Erinnern" folgen follte. ® ar riete haben nod; bie fogenannte

„© djaubfäule" ’) unfern beö ehemaligen ^¡efuiter^SottegiumS gelaunt, bie auf Vcfrieb ber frommen V äter bcu (íoaugcíifd;eu jur ©darnach errichtet würbe. llub jeber ohne Slu^nahme fennt baS alte 9iid;tfd;wert in ber Vibüothef, bab V itb bc6 ta r n te « , für welchen e« cinft gefd;liffen w a r, unb Wieber baS bcS anbern C a n n e s , w e ite r c«

mit feinem SBinfe in Vew egung fefcte. ^eber ficht fo oft beit alten 9iid;tftuhl im fRathhaufe unb fd/reitet fo häufig über beit $ la fc, bon bent bie alten ^hürnter ge*

hciinuijtooít erjähtteu: in ber 9iad)t beS bewußten £ a g e § , ba gehe gefpenftifd) nod;

einmal unb unabtäffig Wieber bor, waö bamat« int heilen Sicht gefrebett würbe.

(Darum fei nur in $ ü rje erw ähnt: bajt ber 17. ^ u li 1724 ber Uuglüd'ötag w a r, au welchem, wieberttm in SlttlaB einer ^ßroceffion, ber burd; 50?i§hanbtungcit ebattgelifcher V ü r g cr nnb ©d;üter bott ©eiten ber ^cfuitcit herborgereijte Tum ult fich gegen ba§ (Kollegium ber le^tereu w anbte, bag bann bont 16. ©ebtember bid jum 13. Dctober eine königliche U uterfud;nugS=Gom m iffion2) hier ta g te 3) , bag enb*

') ©ine am 1 8 . Siobember 1 805 bon ben Öranjofcn in bie S ta b t flcfdhofTcne Jtanonenfugel nahm bem fcärauf jie&enbm Sflarienbilbe ben itop f » e g . D ie fo befd^äbigte S ä u le würbe aber erft am 18. 9?o»ember 1817 abgebrochen, © iel)e DlapercS über bicfelbe in fPrätoruW „tBcfcbm bung ber © tab t S h o r n " , Ijeiau^gegebcn bon 3 . 6:. SBcrnicfc, !£f)orn, 1 8 3 2 . @ . 1 2 9 — 131.

s) Ueber JtBnigl. ©om m ifponen im fßerbälfnig ju ben Rechten unb fPribilegten fPreugenS f. Sengnicfj V , © . 55, 56.

J) Ueber bie 2lrt unb SBeife biefer Unterfucbung pnbe ich in einer ffiibcrlegung ber bon gegne*

rifher © eite erfhienenen „belluina ratiocinatio“ unb „Reflexiones conlra praetensam a Potenliis Dissidentiunr Informationen! Pactorum Olivensium etc.“ bie 23emcrfung: „Re 1 eslibus fällt mir Cicero ein in orat. pro Pentejo 1, 6, 8, 11. Si ingenióse et periti et aequi Judiéis has Partes esse aestimatis ut queniam, quod Testes dicunt, sine ulla dubitatione ciedendum sit: Salus ipsa Yirorum fortium innocentiani tueri non potest. D ie Herren 3cfuiteu belieben nur bie Rothulos

(26)

lid; bas am 3 0 . Dctober ergangene, burd; eine 91eid;ötagS * (Sonftitutiou beftätigte *)

©ccrct bcö 9(ffeffortali®erid;tö 51t 3Barfd;au am IG. 9iorcmber bcfannt gemad;t unb bont 5. bis 18. ©ecemfccr gtcid;faiis burd; lt’öuigiid;e (Sommiffarien int S3eiftanbe eines (ięccutionS' (SommauboS unter 2infüf;ruug bcS dürften © e o r g ö u b o m i r S f i trob alter SBcrtocnbung ber bebcutenbftcu (Surohätfdjen .fpöfc^) bott^ogen ttutrbe,

3d; ibitt nicht bergeffen 31t erinnern, bafj cS aderbiugS bei einer tt;eiimeifcn SSoßjic^ung bticb, bafj ber gehobene t o t gteid;fam bor feinem eigenen 2öerf er*

ftarrte unb bor beut 2ßehgefd;rci bou ganj (Surowa3) ¿aubernb nieberfanf. t o r fd;on bicfeS tt;eittbcifc Gr^equiren bcS graitfamcn © c c r e ts4): loaS hat bte bebrängte S ta b t gefoftet! —

CrS foftctc fic, aud; abgcfct;cn bou ber jahrelangen Siugft burd; bie oft mie*

bcrt;otte © rof;ung: aufgcfd;obett fei nid;t aufgehoben, unb burd; baS immer erneute

© ringen auf böttige SSotijiehung, es foftctc fic, um bei beut 23ornchmftcu 31t bleiben,

Testium ju probuciren, fo wirb (Sicero Keept bepolten. Dofcibft fiepet noep tiefes?: Notuerunt ii qui judicakant, liunc patcre inimicitiis viam ut quemquisque odisset, cum testiinonio posset tollere.

Ementiuntur eniin saepe in cos, quos oderunt. (Stab bie Seflttten ttiept gleicp olfo?"

’) © ergl, „b od betrübte S h o r n /' <5. 5 5 .

’) lieber bie (Schritte bed ^ r e u ß i f e b e n , KufjTfcpen, SRhmifch-Äaiferl., englifepen, (Schmcbi- feben unb Danifcpen $ o feö f. a . a . D . © . 5 6 , 96 ff. unb bie ©erlögen boju. SBie m an ed on- ftd ltc, um ben © erwenbungen aud bem ffiege geben unb fie pernaep womoglicp old »erfpätet be­

zeichnen su tonnen, zeigt unter onbern ein ©erlebt d. d. 15. Septem ber 1 7 2 4 , ln wclcpcnt ed boißt:

„ |)ie r pafftret wenig ncued, w eil bie SludWcirtigen © efanbten ln Ulbwefenpeit oller «Popfnifcpen © iin i- flern m it nlem onb etwad octlrrten fonnen unb bie onberen olle © elcgcnpeit piezu »erm eiben."

«Kan vergleiche übrigend bem gegenüber bad D atu m ber ln © elloge II. abgebrueften ©epreiben.

3) ©efonntlicb fühlte felbft ber päpftlicpe K untiud fiep gcm üfflgt, m it feiner © tipbilligung nicht zurüdzupalten, obwohl ©eneblft X III. noeb Uludwcld cined unter ben © e r e tfe p e n papieren abfeprift«

lieb oufbew obrten, au ben ‘¡Polnifcpen iir o n -© r e p fo n jk r geriebteten ©reöc d. d. 2 0 . Koocmbcr 1724 urfprünglieb mit bem © an ge ber ©aepe höchlich ¿ufrleben war unb bie Erw artung audfprocbt „ut quae Docrcta suut de reparandis Catholicac Ecclcsiae divinique honoris detrimentis deque ejusdem in postcrum praccavcndis opere impleantur.“

') D en oollftönbigcn Slbbrucf bejfelbcn f. in ben © ellogen jum „betrübten S p o rn " © . 1 3 .

(27)

13

baß am 7. ©ecembcr fyhtgeopferte ßcbctt beß eljrmitrbigen regiercuben SBiirgcrmcifterß itnb 97atf?öpräfibcntcn 3 o i;a n n © o t t fr ie b 9? ö ß n e r unb ncd; neun ebaugelif^er B ü r g e r 1): cß ioftcte fic fernere ßeibeß*, ©cib* unb ©efängntfiftrafen bieier anberu unb eigene grope Gfontributionen, bon beiten nur bie iati;otifc^en 23elbofyner außgc*

nomnten mürben: cß foftete fie bie fpäter burd; ®önigiid)cu salvus co n d u ctu s2) bodj nur fyaib befeitigte '»ßrofcrtytion beß ©euiorß © c r c t unb beß ^rebtgerß D t o f f , fe voxe bte 2$ermcifuug beß ©tymnaftumß auß feinem to ta le , beut früheren ^Diariem itofter: eß foftete fte enbfid) auf biete 3 c it t;in beit innern ^rieben unb — maß unß i)ier befottberß angcfyt, and) bon beut 9xatl)e ber ©tabt „unter atten ©rangfafett mit bor bie gröpte" gcad;tct mürbe — bie te ^ te ber bon Slttcrß t?er befeffenen ebange- iifd/en $ird;en in ber cigenttid;en ©tabt: bie ©t. 50iaricnfird;c. ©iefefbe mürbe bon ber $ßnigi. (Sommiffion beit mieberum feegetyrtid) f;erborgetrctcueu graitcißcanern3)

') @0 w arnt: ber K aufm ann © tnton W opaupt, ber 2 B c S h v i f t o p b Bertel, bte ©ebub- macher © eorg 233unf4» unb 3 o p . © eorg W e r j, ber Änopfmacbcrgcfcll 33ecfer, ber glcifchbauer S(trt«

ftopb tfa r w iö , ber Pfcfferfüchler S od an n S(;njtian £ a ftt, ber G abler Sacob © chuls unb ber 3im m cr- flefcU StnbreaO © utbrot. © ic alle Parben, wie ihr borangegangetter Prapbcnt, ber alle lodenben 33c- fcbrungOberfudje non fid; w ieo, treu ihrem © tauben unb 33efenutnip, wäbrcnb nur ein Sinniger, D abib 4r>e^>ber, fein Scbcn burch fcbmäblichc Slbfchwörung (f. PrätoriuO , il^orner Slpcntcm pel, 33erlin 1 832

© , 6 3 ) rettete.

’) Derfelbe war unter bem 23. Dejember 1724 junachg auf fecbO konnte ju bem 3wccfc auOgegelit, bap pep bie ©mannten, maO fte aus Veforguig »or ben Drohungen ber ©egner feiuct 3cit für fruchtlos gepalten hatteu, geborig rechtfertigen föunten. SO würbe ihnen bcöpalb »olliflänbigc Sicherheit an febent ¡Orte beO Pteicheß, namentlich auch in £bmn, beßgfeidjen bor jebem ©eriebte, fobann Öreiheit jur 23etrcibnng jebcß unberbotenen unb anftänbigen ©efduiftes unter ber Vebingung

«erbürgt, bap pe pd) rupig hielten, bie ßöniglidje ©nabe niept mißbrauchten unb b'npcbto ihres übel bebaitbelten Projeffeö 9techt fugten.

© pater würbe folcher salvu s con d u ctu s berfdjiebeue SDfalc, wie cß fd)eint, iinmct auf furje 3eitfriftcn berlängert mit bent j. 33. in ber P rolongation bom 17. 3 « li 1731 enthaltenen außbrüd*

lidjen 33emerfen: ba§ pe auch ihre Prebigten an ben gewohnten D rten unangefochten halten bürften.

D ie barüber fprrchcnbcn D riginaM D ofum ente bepnben pch unter ben genannten © c r c t fd;cn P apieren.

’) © . Wegen {preß bernteiuten Pribilegittm ö bie frühere 3iumerfuttg barüber.

^inpcptß ber Slußantwortung biefer Äircpe bemerft eine Denffchrift: ,/bap bicfelbe bon anno 1 555 biß anno 1 7 2 4 in quieta p o ssessio n e berbliebctt, eine 3 £it bott mehr ^tlO aitbcrthalb buubert Sapren, ba auß bem Jure C anonico befannbt, bap eine Präfcriptio oott 100 3aprcn fclbft wicber bie itirebe ju 9 to m , wieber anbere 9tom ifdie Kirchen aber eine präfcriptio bon 4 0 papren gültig fcp, ja auch nach ben Pohlnifchcn Souftitutionen jur Verjährung eiitcö Äirthen*©ruttbpücfei eine weit fürpere 3 c it ald bott 1 0 0 3ahren genung fep. Sffiobct; ju merfett, bap in fo langer Srifl ber 3rattriOfaner

(28)

$ugefpro<$en mtb fammt bcnt bajtt gehörigen früheren fit öfter am 7- SDecemfcer 1724 burd; feierliche (Sinmeiíjung übergeben.

£)ie auf fofd;e Söeife if;re£ ©ottc&f;aufefr beraubte aftftäbtifd;e ©emeinbe

»erlegte, ba für fie meber in ber öerfyäftnifjntäfjig nur befd;räitftcn 9ieuftäbt.ifd;cu, uod; in ber toorftäbtifdjen €>t © eorgett'$ird;e, nod; and; in ber deinen berfaßenen S3egrabui§faf)eííe 51t @ t. ®atf;arincn SKaum m ar, ii;ren ©otteSbienft nod; unter ben Síu*

gen ber ÄünigL ©£ecutiou8*(£onunifficu in bie ber ©oeietät ber $aufieute ober @t. ©e*

orge- 33rüberfd;aft gehörige © itbe, ben l;cute uod; fo genannten 2lrtu8ljof. £)te tjier übernommene Sofalität, melcffe fortan bejeid;nenb ,,$reu¿tird;e" genannt mürbe, hatte eine Sänge bou 37 */2 @ße unb eine Sörcite bon 19 */a (Slle, fonute, memt man Stiubcr unb ©efittbe mitred;nete, íaum ben briden £ f;cií ber ©entetnbegiteber faffen itub mürbe alfo in einem betreffenben «Schreiben mit moí;í begrüubeter j$nter¿ítd;er

^ronie als ein ju r freien Siudiibung ber cbaugcíifd;cn fHcíigion biet 51t enger O r t bezeichnet.

Unb c8 galt bam ats uod; etm a§, feinen guten, ftet$ bereiten @i£ in ber Äird;e ju fyafcen. ©8 galt ein fotd;cr menigftenö alö eben fo notfymenbigeä 3 u&e^ r jum ¡Beben, mie etma ein Stint unb eine 9M ;ru itg8fteß e*). mürbe aud; bergteid;en

C rbcn bie © tab t 2()orn hinüber nicht gerichtlich angcflaget, biet weniger ttn'ebcr D iefelbe etw as ju Siebten Äräftißeö öffentlich erhalten".

(?S Wirb aufjerbent barmt erinnert, bafj bam alö jur 3 ^ t ber Steform ation „auch bie granciö*

inner Wonche tbeilS ficb ben Soangelifchen jugefcllet, tbeilS bureb bie jpeft gelinget w orben, bis ber lefct überbtiebene (welchen m an nicht unbillig oermutbet auch gut Söangelifch ju fc^n unb £artfuoch p. 877 pofitioe melbet, bafj er lutberifcb worben fey) baö jilojter unb bie itirche anno 1555 bem SJtngifirat übergeben" — aber ber 33orWanb ber © egner, bafj „anno 1557 unb 1558 $'ejt ciilt;ier ge- wefen unb bie 93ernbarbiner beöbalb gewichen unb bie ©chlüffel jur Äirthen bem Statb ju »erwabren gegeben" a ls gegen alte bift<uifche D ocum cnte »er{fo§eitb bezeichnet, ,,b a anno 1564 jw ar allbier eine crfcbrecflicbe fPefi gcWcfen, aber nicht ju.r 3 fü ber trabirten Kirche, babon Sigismundi A ugusti P riv i- lcg ia nichts w ijfcn."

>) A u sw ärtige ^Jrofefforett, bie in jener 3 e‘t an b as S b ^ n e r © binnafium berufen würben, erfunbigten fich ganj fo gewiffenbaft, wie n a h bem ihnen jugebaihten Stange unb © ebalte, auch nach bem y ta h e , ber ihnen im © otteSbaufe angewiefeit werben füllte. D a m it ijt freilich nicht gejagt, bafj

Cytaty

Powiązane dokumenty

griffen die Flucht — Kasimir, der so früh schon vom Schlosse seines künftigen Schwiegervaters zur Jagd ausgebrochen war, kehrte mit dem verwundeten und betäubten Fremdling

d er geistlichen G erichte unterw orfen w erden sollen.. erforderte eine Reform derselben. hat sie Bischof P ran do ta durch die Bestellung eines Offizials

fdjroerbt mit ben gitialparodjien Sanbed unb SJtittelroalbe felbftänbig unb erhielt in bem ^ eb ig er SBadjIer aus SreSIau, ber 1836 nach ©lag berufen rourbe,

tium mcrcinionioniin depositionem, Ciiiiam nostram et ju- dicia nostra proyincialia. Jtern proinittinuis nulluin ciyium nisi vero trainite judicii ac justitiae

kich dziełach historyczno-kościelnych tytuł „Kościół” stosuje się w kontekście znaczeniowym przeważnie w odniesieniu do historii własnego Kościoła.. Moje wykłady

Solche Übertragung favorisiert ebenfalls die bibli- sche Lehre über die universale Herrschaft Gottes, infolgedessen Er als letztend- licher Herr und Quelle des Weltalls gesehen wird

Miasto znajdowało się wówczas w okresie prosperity i lokowało się w czołówce ośrodków miejskich woj.. W drugiej połowie stulecia istniało tutaj 15

Jezusa Chrystusa, w której partycypuje także Jego Matka, zostaje często zaakcentowana czerwonym kolorem pantofli Maryi, natomiast podnóżek wskazuje na postawienie Matki Bożej