Białystok
IMIONA CHRZEŚCIJAŃSKIE STAROOBRZĘDOWCÓW POLSKICH (CHARAKTERYSTYKA FONETYCZNA)
Nie zgadzający się z reformami rosyjskiego patriarchy Nikona staroobrzę
dowcy zaczęli przybywać na ziemie polskie już od połowy XVIII w. szukając schronienia przed prześladowaniami władz państwowych i rosyjskiego ducho
wieństwa prawosławnego. Byli uciekinierami z różnych regionów Rosji. Osiedla
jący się na terenach Polski północno-wschodniej staroobrzędowcy pochodzili z kilku litewskich powiatów: kowieńskiego, wileńskiego i trockiego ( Iwaniec 1977: 7 8 ) . Dziś mieszkają w kilku miejscowościach koło Augustowa ( Gabowe Grądy i Bór ) , w Suwałkach oraz innych mniejszych miejscowościach na Suwalsz
czyźnie i Mazurach ( powiat mrągowski, Pokrowsk) . Archiwum Państwowe w Suwałkach przechowuje Akta urodzeń, małżeństw i zgonów parafii wyznania filipońskiego z okresu 1849- 1 866 (Volume Nr C: 2 744-2746 ) . Znajdziemy tam także duplikaty ksiąg metrykalnych parafii jednowierców w Pokrowsku z lat 1 846- 1 902. I chociaż materiały nie są kompletne (brakuje ksiąg z lat: 1 847- 1 848, 1 850, 1 857 oraz 187 4 ) pozwalają poznać w ogólnym zarysie zwyczaj nazewniczy staroobrzędowców suwalskich. Rękopiśmienne księgi metrykalne są prowadzone w języku rosyjskim lub polskim ( rejestry z okresu 1 852- 1 86 1 ) i są odzwierciedle
niem braku ugruntowania zasad zarówno graficznych jak i ortograficznych w drugiej połowie XIX w. Świadczą o tym zapisy imion tych samych osób w róż
nych wariantach graficznych. Najczęściej różnice w zapisie dotyczą znaków np. : i, y, j w grafii polskiej (Glikieria/Glikierya, Michajło/Michayło, Grigorii/Grigory) lub 0, <ł> w grafii rosyjskiej ( 8eiJop/<!>eiJop) . Ale nie to jest tu najważniejsze, cho
ciaż niewątpliwie utrudnia w wielu wypadkach interpretację zmian fonetycznych w imionach tej grupy etnicznej. Rękopiśmienne materiały źródłowe sporządzane przez osoby z różną umiejętnością czytania i pisania zawierają nazwy osobowe często daleko odbiegające od wyjściowej cerkiewno-słowiańskiej postaci imienia zarówno w metrykach sporządzanych w języku rosyjskim, jak i polskim. Wyjąt
kowo duża wariantywność wśród imion chrzestnych, wykorzystanych w tym cza-
sie w nominacji była wynikiem przystosowywania form cerkiewnych do języka potocznego, często zawierającego elementy gwarowe. Jak wiadomo, nowy wschodniosłowiański system imienniczy zaczął kształtować się od momentu przy
jęcia chrztu przez Ruś Kijowską w 988 r. Imiona chrześcijańskie Słowianie wschodni przejmowali za pośrednictwem języka staro-cerkiewno-słowiańskiego.
Z kolei język staro-cerkiewno-słowiański zapożyczał i przyswajał imiona za po
średnictwem języka greckiego. A zatem pierwszy stopieil. adaptacji zachodził na poziomie: język grecki -7 język staro-cerkiewno-słowiański. Proces ten jest do
kładnie opisany w wielu publikacjach 1 i nie ma potrzeby w tym miejscu poświęcać mu zbyt wiele uwagi. Zaadaptowane do języka słowiańskiego imiona chrześcijań
skie nadawano na chrzcie i w formach cerkiewno-słowiańskich zapisywano w me
trykach ochrzczonych, które mimo oswojonych przez Słowian form wciąż jednak brzmiały obco dla poszczególnych narodów wschodniosłowiańskich i wymagały dalszej obróbki w języku potocznym oraz gwarach . Na tym etapie adaptacyjnym powstawały formy narodowe imion , por. : scs. !1.ocup > lud. Oczm, scs !1.om-11-t >
lud. l16aH itp. Jak dowodzą badania, zmiany w imionach chrześcijańskich zacho
dziły na kilku poziomach języka. Przede wszystkim odzwierciedlają się w fonety
ce, morfologii i słowotwórstwie. W stosunku do wyjściowych form cerkiewno
słowiańskich zmiany fonetyczne w imionach rosyjskich były jednak niewielkie, bowiem na chrzcie wracano wciąż do form cerkiewnych i takie wpisywano do me
tryk. Nie mniej jednak w rosyjskim systemie imienniczym znalazły swoje miejsce takie przekształcone imiona jak l16aH ( scs !1.oaHH), IOpuii ( scs feopudi), AAeKcezł ( scs AACKcwł) itp. (zob. CyrrepattcKaJI, 1 99 8 ). Wybór imienia dla dziecka zgodnie z kalendarzem chrześcijańskich świętych, tzw. swiatcami był normą w rosyjskiej tradycji kulturowej . Zgromadzony w pracach magisterskich E. Malinowskiej2 i B.Radziwonowicz3 materiał imienniczy jest dowodem na to, że tę zasadę stosują staroobrzędowcy także po osiedleniu się w Polsce. Nie wszystkie jednak imiona funkcjonują w wariancie staro-cerkiewno-słowiańskim bądź powszechnie przyję
tym rosyjskim, czemu należy w tym miejscu poświęcić więcej uwagi. Zgromadzo
ny przez E.Malinowską 4 materiał antroponimiczny pokazuje, że najbardziej prze
strzegana jest poprawność zapisu imienia w metrykach chrztów i zgonów, w m-
1 Zob. prace rosyjskich onomastów: EcmA-1AeTon, 1 970, 1 983; facj>ypon 1987; H111<onon 1 969, 1 97 1 , 1 988; CyrrepancKaJI 1 977, 1 998 i in. oraz polskich: Skuli na 1 973, 1 97 4 i in.
2 w tym miejscu jest wykorzystany materiał antroponimiczny zgromadzony w pracach magi
sterskich: Ewy Malinowskiej: Imiona i przezwiska staroobrzędowców wsi Gabowe Grądy i Bór, Białystok 2003
3 Beaty Radziwonowicz: Imiona chrzestne mieszka6ców parafii jednowierców w Pokrowsku ( 1 846- 1 902 ) , Białystok 2004.
4 E. Malinowska zgromadziła materiał antroponimiczny w różny sposób: a ) wywiad, ankieta oraz ekscerpcja: b) z ksi;1g metrykalnych chrztów i zgonów; c) z nagrobków na cmentarzu para
fialnym; zgromadzony materiał pochodzi z XX wieku
niejszym stopniu - w napisach na nagrobkach, w żywym języku potocznym wa
riantywność jest największa. W języku potocznym imiona funkcjonują nie tylko w formach pełnych cerkiewnych lecz także w wariantach przekształconych fone
tycznie i strukturalnie. Imiona wyekscerpowane z metryk jednowierców w Po
krowsku (z okresu 1 846-1 902) pokazują, że i w dokumentach nie zawsze prze
strzegano zasady zapisu formy cerkiewno-słowiańskiej imienia. W porównaniu z zapisami imion w metrykach ludności prawosławnej (Abramowicz, 1 993: 384- -477) jest to dosyć duże odstępstwo od tradycji kulturowych prawosławia. Od
zwierciedlone w imionach procesy fonetyczne i morfologiczne prowadziły do du
żej wariantywności. Należy przypuszczać, że złożyło się na to wiele czynników.
Z jednej strony wpływ mogło mieć osiedlenie się ludności rosyjskiej w obcym kul
turowo i językowo środowisku, która nie miała takich samych możliwości rozwo
ju swojego języka i pielęgnowania własnej kultury jak ich współwyznawcy w Rosji.
W takich warunkach utrwalały się w języku staroobrzędowców cechy dialektalne, co i znajdowało odbicie w imionach. Z drugiej strony, utrwalanie cech gwarowych w rejestrach wynikało z niedostatecznego wykształcenia duchownego, który spo
rządzał księgi metrykalne tej grupy etnicznej w parafii i wpisywał w nich formy potoczne, jakimi posługiwała się prosta ludność chłopska, co jest szczególnie wi
doczne w pierwszych latach istnienia parafii w Pokrowsku. Przyjrzyjmy się zatem w tym miejscu sposobom adaptacji imion cerkiewnych do formy gwarowej języka na poziomie fonetyki. Analizie są poddane imiona w wersji rosyjskiej, zapisane grażdanką. Materiał antroponimiczny zapisany w alfabecie łacińskim jest przyta
czany tylko w szczególnych przypadkach, ponieważ wymaga odrębnych badań.
Zapisy imion w metrykach jednowierców z Pokrowska oraz staroobrzędow
ców z Gabowych Grądów i Boru świadczą o niezwykłej różnorodności zmian fo
netycznych w nagłosie, części medialnej oraz wygłosie. Do najczęstszych zmian w nagłosie należy usuwanie samogłosek lub pojawianie się spółgłosek protetycz
nych. Najchętniej stosowano aferezę a, i, e, por. cerk. �uacmacu.a > HacmaCUJl, HacmacM (Pokr. ) , cerk. �Kamepuna > Kamepima ( Pokr. ) , cerk. �Auca6ema >
Au3a(Jema (GG ) ; cerk. l::J.cuiJop > Cuoop ( Pokr. ) . W mowie potocznej zmiany w nagłosie imienia mogą być jeszcze większe, bowiem aferezie głoski (czasami kilku głosek, por. cerk .dlpunnuna > Pumma - GG) towarzyszą również inne zabiegi, jak np. dysymilacja: cerk. �kilina > Kulina, (GG ) ) lub asymilacja samo
głosek w sąsiadujących sylabach: �ę,KCf!HiJpa > J\.a.KC{J:ltdpa (GG ) , cerk.
&apuou > Aapuau > B.apu8ou > /JypY.8ou (GG ) . Ostatni przykład pokazuje jeszcze inny zabieg adaptacyjny: usunięcie w nagłosie obu głosek i wprowadzenie na ich miejsce protetycznego w: U..Aapuou > B.apu8ou.
Zmieniane są również imiona posiadające w nagłosie grupę samogłosek: Io-, Ioa-, Iy-. Stosuje się w tym wypadku różne zabiegi: aferezę samogłoski lub grupy samogłoskowej: cerk. l:1y.Auau > Y..tRH (GG), Y..tMH ( Pokr), cerk. l:1yAuauu.a >
Y.Aumta ( Pokr. ) , cerk. 11.yAumma > Y.Auma (Pokr. ) , cerk. J::tycmuu > Y.cmuH ( Pokr. ) , cerk. U.oaKUM > ,d1<uM ( Pokr. ) itp.; aferezę nagłosowej samogłoski i fa
kultatywne pojawienie się spółgłoski protetycznej: cerk. U.ocup > Ocun > Jlocun ( GG ) , cerk. U.oat<:UM > AKuM > fJ.KuM (Pokr. ) .
Czasem można zaobserwować zjawisko hiperpoprawności, jak w wypadku imienia cerk. Kceuua, które zapewne było powszechnie odbierane jako imię skró
cone, ponieważ do metryki jest wprowadzona forma z dodatkowym a w nagłosie, por. cerk. Kceuua > At<:cuubJl (Pokr. ) . Hiperpoprawnością także należy tłuma
czyć zastępowanie etymologicznego nagłosowego a- grupą ew-, por. cerk.
Azapua > E6zanwz (Pokr. ) . W tym wypadku hiperpoprawność wynikała z faktu, że zazwyczaj imiona cerkiewne z ew-w nagłosie w wariantach ludowych utrwala
ły się w wersji z nagłosowym a-, por. cerk. J;ficmapuu > Acmapuił, Acmapeil ( GG ) , cerk. E6pu.11tu11 > ,dpuMbR (Pokr. ) , cerk. E6iJoKUJl > ,dr3ćJoKbJł, ,dr3ćJomz,Jl ( Pokr. ) . Należy podkreślić, że takie nagłosowe a- pojawia się także w imionach mających w formach cerkiewnych nagłosowe e-, np. cerk. .E..11teAuau > dMCAbRH ( GG ) , cerk . .E_Aeua > ,dAeHa (GG ) .
Pojawianie się spółgłosek protetycznych i interwokalicznych w wyrazach zapożyczonych było zjawiskiem dość powszechnym w gwarach wschodniosło
wiańskich poczynając od czasów prasłowiańskich (Xa6ypraeB, 1 974: 97; lJepHbIX, 1 952: 1 6-25 ) , dlatego nie dziwi ich obecność w niektórych imionach. Do naj
częstszych protez należały: j-, h-, w-. W imionach staroobrzędowców wystąpiły protezy: j-, por. cerk. U.oaKUM > A1<uM > flKuM (Pokr. ) ; h-, por. cerk. Auua >
fawz (GG ) . Jeśli mówić o protezie w-, to niewątpliwie jest to cecha czysto dialek
talna, typowa dla gwar ruskich. Przykłady tego typu możemy odnotować także w gwarach ruskich na terenie Podlasia w XVI-XVII ww., por. materiały zgroma
dzone przez L. Dacewicz ( 1 994) i B. Tichoniuka ( 2000) , gdzie mamy takie formy jak np. Wowdia z fewdokija i in. W imionach staroobrzędowców ta spółgłoska pro
tetyczna wystąpiła w imieniu Bocun ( < cerk. U.ocup) i utworzonej od tego imie
nia formie hipokorystycznej -Boc1>1<a obok formy OcbKa (GG ) .
Zmiany w części medialnej imienia były różnorodne, dotyczyły zarówno wokalizmu jak i konsonantyzmu. W sferze wokalizmu odnotować należy takie zjawiska jak:
• akanie (typowe dla rosyjskiego języka ogólnego oraz dialektów środkowo
i południowo-rosyjskich, zob. Kuraszkiewicz, 1 963: 55) może zachodzić w:
a) nagłosie imienia, por. : . cerk. DQPUC > Egpuc (GG ) , cerk. MQKUU >
Mg1<ezl (Pokr. ) , cerk. Ouyppuu > ,dHyppiil (Pokr. ) , cerk. fIQPpupuu >
ngp<}mpu1ł (GG ) , cerk. TpopuM > TpgpuM (Pokr. ) , cerk. CQA0.11touu11
> Cfl.AOMOJLUR ( Pokr. ) .
b) śródgłosie imienia, por. : cerk. BappQAOMeil > Bappfl.AOMe1ł (Pokr. ) , cerk. CQAQMQ1lUJl > CgAfl.Mfl.JLućJa ( Pokr. ) .
c) wygłosie imienia, por.: cerk. Tpuq,Qu > Tpu<jJgu ( Pokr. ) , cerk. TuxQU >
Tuxau (GG ) . Należy podkreślić, że nie tylko o przechodzi w a, często dotyczy to również samogłoski e, por. : cerk. Mę,MlHU.R > MgAaHUJl (GG, Pokr. ) , cerk . .A;ię:KcauiJpa > Aaf<,cauopa (GG ) , cerk. llę,Muua >
llg.Aazwz ( Pokr. ) . W imionach Mg.AaHUJl, llgAalUJl obniżeniu artykula
cji towarzyszy także dyspalatalizacja, co w pewnym stopniu może być także związane z wpływem języka polskiego, bowiem spółgłoski nagło
sowe w tych imionach w języku polskim przed e były twarde: Melania, Pelagia. Hiperpoprawnością, a być może i wpływem języka polskiego można tłumaczyć przekształcenie cerk. imienia llapaC1Ce6a w llpact«J6Wl, ponieważ w okresie państwowości polskiej to imię występuje również w wariancie Proskowia. W gwarach akających -oro- w pozycji nie akcen
towanej wymawiano jak -ara-, dlatego występująca w imieniu etymolo
giczna grupa -ara- utożsamiana była z pełnogłosem rosyjskim, któremu w języku staro-cerkiewno-słowiańskim odpowiada niepełnogłos -ra-, zaś w języku polskim metateza bez wzdłużenia -ro-, stąd warianty llllf!CK06UJl i Pmskowia.
• ikanie (cecha gwar południowo-rosyjskich, zob. tamże: 5.5): cerk.
EAt:.64'epuu > EAY.6<]Jepuu ( Pokr. ) , cerk. Męp'K)lpuu > Ml:!:PKJpuu ( Pokr. ) , cerk. �ncuM > AKY.ncUM.uu (Pokr. ) , cerk. Mc_Aauua > M11.Aa1tUJl ( Pokr. ), cerk. Kcc.uua > AKCJ&.HM ( Pokr. ), cerk. Mc.ą>oiJuu > MY.<ftoiJuzł (GG ) , cerk.<l>c.oneAmm > <Pwmmm (GG ) , cerk. E.Auca6ema > V1Au3a6ema (GG ) , cerk. Kanę_moAuua > KanumaAuua (GG).
• okanie (typowe dla gwar północnorosyjskich, zob. tamże: 46) tu można też rozpatrywać jako hiperpoprawność pod wpływem języka polskiego: cerk.
Aq,g,uacuu > Atpg;-tac, A<jJQ1tacUu (Pokr. ), cerk. Bgpq,DAO.Mell > BgptjJo.AOMett;
Bappo.AO.Muu ( Pokr. ) , cerk. llauągmuu > llampQ.muu ( Pokr. ) .
• obniżenie lub podwyższenie artykulacji:
i� e : cerk. AiJpuau > Auopę_Ru (GG), cerk. Atpunnuua > Azpa<]Ję_1ta (Pokr. ), cerk. AH.oMuiJ > At:.o.MuiJ (GG ) , cerk. 3uuo6uu > 3@o6uu (GG, Pokr. ) , cerk. EMY:.Auau > E.Mt:.Aba1t ( Pokr. ) , cerk. E6CJJ:.t1leU > E6cc.meu ( Pokr. ) , cerk. MaAaxwz > MaAa<jJę_u ( Pokr. ) , cerk. Mamq,uu > Mam6ę_u (GG ) , cerk. lloAJJ:.Kapn > lloAt:.Kapn ( Pokr. ), cerk. CeptJJ:.U > Cepzę_u (GG ) , cerk.
CJJ:.MeOU > Cc_.Mueu (GG ) ;
i � o: cerk. TPJJ:.q,UAAuU > TpQ<jJuAuzł (Pokr. ) , cerk. EnucmuMU.R >
EnQmUMUJl ( Pokr. ) ;
i � a: cerk. Azpunnuua > Azpgpeua ( Pokr. ) ;
u 7 o: cerk. Fieody.ł > FiodQł (Pokr. ) ; oraz
o 7 i(ja): cerk. MampQHa > MampYJlHa (GG);
o 7 u: cerk. KQc.Ma > KJ?.3l•Ma (GG ) , cerk. Byt<QA. > BUK)!.A, BuK)!.Aa ( GG ) . a 7 e: cerk. AtccgK > AKCCJ'UM ( Pokr. ) .
• zmiana stopnia labializacji:
e 7 o: cerk. IUU.Mę,um > KAuMQHm (Pokr. ) , cerk. llapaetcę_6a >
napaCKQ<Jua, npaCKQ<Jua (Pokr. ) ;
o 7 e: cerk. AQMemuu > Aę_MeHmuu (Pokr. ) , cerk. AQMemuau > Aę_MeH
muaH (Pokr. ) , cerk. Hecmgp > Hee1nęp ( Pokr., GG) , cerk. KceuQ<j>oum >
KceHę_<jJoHm ( Pokr. ) ;
i 7 u: cerk. At<HA.UH.a > AK)!.AUHa, Kj?.AuHa (GG, Pokr. ) , cerk. I'A.Y:.Kepua >
A)!.Kepua ( Pokr. ) .
Jak pokazują przytoczone przykłady, te zabiegi są ściśle związane z jakością samogłosek w sąsiednich sylabach. Obserwuje się procesy doty
czące samogłosek rzędu przedniego i tylnego: a) asymilacyjny: upodobnie
nie przedniej do tylnej (llapgCKę.6a > napac1<Q6ua) oraz tylnej do przed
niej (AQ.Mę.muau > Aę_Mę_mnuaH, Hę_cmQp > Hę_cmęp, Kcę_uQ<j>oum >
Kcę_Hę_poHm) ; b) dysymilacyjny: odpodobnienie jednej spośród dwóch przednich (AKHA.Y:.Ha > AK)!.AY:.1-ta, r A.Y:."Cl'UJl > A.)!.KQJUR ).
• przejście 'e w 'o w pozycji akcentowanej po miękkiej spółgłosce przed twar
dą jest zjawiskiem typowym w rosyjskim języku literackim oraz gwarach środkowo- i południowo-rosyjskich (w gwarach północno-rosyjskich znane jest także w pozycji nie akcentowanej, zob. Kuraszkiewicz, op. cit.: 48 ) znajduje potwierdzenie w polskim zapisie takich imion jak: cerk. Apmę_M >
ArciQm ( Pokr. ) , cerk. <PtI.KA.a > FiQkła (por. polskie Tekla) ( Pokr. ) , cerk.
llę_mp > PiQtr ( Pokr. ) .
• eliminacja grup samogłoskowych poprzez usunięcie jednej z nich, redukcję, ściągnięcie, przestawienie głosek lub wstawienie spółgłoski interwokalicz
nej j lub w, por. : cerk. I'a6puuA. > fa<JpY:.Aa (GG ) , fa6p!l.AO (Pokr. ) , cerk.
I'eoptuu > Ezopuił (GG ) , cerk. AauuuA. > AaH!{A ( Pokr. ) , cerk.
A!Hluucuu > Aę_J-tuc ( Pokr. ) , cerk. E.MUA.!1.1111. > EMeA'!!J!H (Pokr. ) , cerk.
U.cgatc > V1.cgK (Pokr. ) , cerk. U.A.apuou > Bap'llfiQH (GG ) , Aap'llfiQH (Pokr. ) , cerk. U.oauu > U.6aH (GG, Pokr. ) , cerk. U.yA.uauu11 > YAURHa (Pokr. ) , cerk. Kunp!l.l!H. > Kunpl:IJl.H (Pokr. ) , cerk. AiJpuau > Aopl:IJl.1-t, AHopuaJ-t (GG, Pokr. ) , A1-t0pęa_1-t (GG ) , cerk. Kup!l.l!K > Kupl:IJl.K (Pokr. ) i Kup11.1< (GG ) , cerk. Kupuou > KupbRH (Pokr. ), cerk. AtI.Qu > Ae6oH
(Pokr.), cerk. A_yK!filu > A.)lK1!RH (Pokr. ), cerk. Mapmuuuau > MapmuHbRH.
( Pokr. ) , cerk. MuxauA > MuxauAa (GG ) , MuxgA ( Pokr. ) , cerk. PoiJuou >
Poou6oH ( Pokr. ) , cerk. CuM.eou > Ce.Mf1-t, Ce.MQ1-t, Cu.MQH. ( Pokr. ) , cerk.
CnupuiJuou > CnupuiJQJ-t ( Pokr. ), cerk. Tamuaua > Tamb.RH.a ( Pokr. ) , tl>ę.QiJop > Q>ę_oop (GG, Pokr. ) , cerk. tl>eoiJocua > Q>ę_oocbJZ (Pokr. ) , cerk.
tl>eoiJom > Q>ę_oom ( Pokr. ) , cerk. tl>eoiJyA > Q>ę_oyA (pokr. ) , cerk. tl>eoKAum
> (/>ę_1owcm (Po kr. ) , cerk. tl>e01cmucm > FiQktist ( Pokr. ) , cerk. tl>eoneM.nm
> <l>Jl!J.ne1-tm (GG ) . Natrafić też można na formy hiperpoprawne, jak w wy
padku imienia CeAU01-t, gdzie etymologiczne w występujące w formie cer
kiewno-słowiańskiej CeAu6au zostało potraktowane jak niepoprawne in
terwokaliczne, w związku z czym dążąc do poprawności w formie potocznej imienia usunięto tę głoskę.
• synkopa: cerk. BQuuą>amuu > BH.u<jJamuii (GG ) , cerk. I' aAaKmuou >
faAmuoH (GG), cerk. AY:.Mumpuu > AMumpuzl (GG, Pokr. ) , cerk.
XapgAaMnuu > XapAa.Mnuu ( Pokr. ) . Zdarza się, że usuwana jest cała syla
ba w części medialnej lub grupa głosek, co można zaobserwować przy ze
stawieniu starej formy imienia kalendarzowego Mw-tucezl z wyjściową po
stacią cerkiewną imienia Muucuą>eu I Muucuą>eu, która została zmieniona przez mieszkańców Pokrowska w Muceu, chociaż w wypadku tego imienia może być dopuszczona także inna interpretacja, por. : cerk MQuceu >
Mucezł lub cerk. Miąeu > Mufezł (eh 11 s).
Nie mniej różnorodne zabiegi stosowano w sferze konsonantyzmu. Naj
częstsze zmiany dotyczyły uproszczenia grup spółgłoskowych oraz likwidacji ge
minat, ale też można odnotować procesy odwrotne: pojawianie się spółgłosek epentetycznych oraz geminację. Zachodziły też procesy asymilacyjne, dysymila
cyjne oraz ekwiwalencja spółgłosek. Upraszczano grupy spółgłoskowe, które były nietypowe dla języków słowiańskich, i co za tym idzie, sprawiały określone pro
blemy artykulacyjne. Do takich niewątpliwie należały grupy spółgłoskowe wf, wfr, wg, wks, mps, mpt, mwr, nt, st, nkł, nk i in. Stosowano różne zabiegi:
• usuwanie jednej ze spółgłosek:
wf, wfr -7 f, frlwr, por. : cerk. ED.d!.uMuu > E!Jł.u.M (GG, Pokr. ) , cerk.
ED.d!.uMua > Ef/l.u.MUJZ, A!Jł.u.Mwz, l1!Jł.u.Mwz (GG,Pokr. ) , cerk. EAeD.d!.epuu >
EAC!Jł.epuzl ( Pokr. ) , cerk. E�ocuuua > EWJ_ocuHuJZ (GG), EfblocuHUJl (Pokr. );
wg -7 w , por. : cerk. E6zeuua > EO.u11Mz ( Pokr. ) ;
wks -7 ks, por.: cerk. AfJKf.eumuu > AKceHmuzl (GG), AKCcHuii (GG, Pokr. ) ; mps -7 ms, por. : cerk. CaM.ncou > Ca.MCOH ( Pokr. ) ;
mpt 7 nt, por . : cerk. C/JeoneMnm > <Peoneum, <Pwmeum (GG ) ; mwr 7 mbr, br, por. cerk. A.M6pocuu > AM6poculi, A6pocuM (GG);
st 7 t , por. cerk. Enuf111.UMUJl > EnomuMwl ( Pokr. ) ; nt 7 n, por. cerk. A61ece11.muu > AKceuuu (GG ) .
Zdarzają się również zmiany wywołane hiperpoprawnością:
t 7 nt, por. : cerk. Ao.Memuu > AeMe1:J111uzł ( Pokr. ) .
• wymianę jednej ze spółgłosek, czasem przy jednoczesnej redukcji głoski:
nkr 7 gkr, por. : cerk. lla1:1KJlamuu > nałKl!.amuzł ( Pokr. ) , chociaż w tym przypadku trudno dopatrywać się uproszczenia wymowy grupy spółgło
skowej, jest to raczej próba przybliżenia utrwalonej już na gruncie rosyj
skim formy imienia do jego starogreckiej pisowni (CycAoBa, 1978: 98);
sk 7 szk, por. cerk. C/JpaH.f!,UfKtl > <Ppam�uH!]fa ( Pokr. ) - ta zmiana, jak należy przypuszczać, na tym terenie powstała pod wpływem języka pol
skiego;
nkl 7 gl, por. Cu11.KAumuKU11 > CulJ,..umwcwz ( Pokr. ) .
• uproszczenie geminat: Il, nn, pp, ss, tt, zarówno w części medialnej, jak i finalnej imion, por. cerk. Kupuu > Kupua, (GG, Pokr. ), cerk. Tpuq,uuuu
> Tpupuauu, Tpupua ( Pokr. ) ; cerk. U.oaHH. > i1.oau. ( Pokr. ) , i1.t3au. (GG);
cerk. Atpul111.UH.a > Aipu11w-ta (GG, Pokr. ) , cerk. C/JuAUl111 > <PuAul!
( Pokr. ) ; cerk. BacuAuffa > BacuAufa ( Pokr. ) , cerk. U.yAumma > i1.yAuma/ YAuma ( Pokr. ) .
• geminację, która związana jest zazwyczaj z hiperpoprawnością, tu jednak w niektórych wypadkach mogła zachodzić pod wpływem polskich form imion, zwłaszcza przy zapisie imion łacinką, por. :
n 7 nn: cerk.Tamuaua > Tatianna, Tacianna ( Pokr. ) , cerk . U.yA.uauua >
lOAuaH.Ha ( Pokr. ) ;
1 7 ll: cerk. Ep.Mu,& > EpMUAA ( Pokr. ) , cerk. Ca6e,& > Cat3ea,auu ( Pokr. ) .
• ekwiwalencję spółgłosek:
w 7b: cerk. A.MDpocuu > AMQi1ocmł, AQi10cuM (GG);
n 7 m: cerk. HuKUma > Mwwma (GG), cerk. Hu1euq,op > Mwcupop (Pokr. ) , cerk. HUKOAaU > MuKOAaU (Pokr. ) , cerk. napq,euuu > nappeMUU, flappeM_UU ( Pokr. ) ;
m 7 n: por. męskie cerk. U.oaKUM. ( > ATatM) i pochodne od niego żeńskie AKttM.bR.// AKU'!l:.l>Jl ( Pokr. ) , cerk. EnucmuM.UR > EnucmuuuR, EnucmuH,M ( Pokr. ) , cerk. llaM.4'UA > flaH.pttA ( Pokr. ) ;
r � I: cerk. I'eo.acuM > feaacuM ( Pokr. ) , cerk. MeP1')'o.uu > Meptcya (Pokr. ) , cerk. <1.>AOl.l. > <l>poa ( Pokr. ) ;
f � p, w: cerk. Aia!AuR > E62anua ( Pokr. ) , cerk. 11ocu!A > Bocuu, Ocun (GG ) , Vlocuu, Ocun ( Pokr. ) , cerk. Cme!Aa11. > Cmenau (GG, Pokr. ) , cerk.
Cme!Aa11.uiJa > Cmenauuoa (GG, Pokr. ) ; cerk. Mam!Aeii., Mam!Auu >
Mam6.eu (GG, Pokr. );
p � f: cerk. Atpunnu11.a > Azpa!Ae11a ( Pokr. ) ;
eh � f, s : cerk. Ma.Mi�ua > MaAa!Aezi (GG, Pokr. ) , MaAaff.u ( Pokr. ) , i być może cerk. M�eii. > Mufeti ( Pokr. ) ;
k , g � s : cerk. E6iJOlf,UR > A6oof_ba ( Pokr. ) , cerk. lleAal,UR > ile.Aaf.U.Jl ( Pokr. ) ;
t � c : Bo11.u4>amuu > Bmtupauuzi (GG ) .
Stosunkowo niewielkie zmiany fonetyczne wprowadzano w części finalnej imienia. Poza likwidacją geminat (zob. wyżej) do najczęstszych należą:
• ekwiwalencja wygłosowych spółgłosek: -j, -r > -m, -n: cerk. AM6pocuił >
A6pocuM, (GG), cerk. Cucofł > Cuco11 ( Pokr. ), cerk. HuKU4>oo. > Hutcuą>o11 ( Pokr. ) ;
• zmiany artykulacyjne w charakterystycznym dla języka staro-cerkiewno
słowiańskiego wygłosie -ij, -ija5 zachodziły w związku z procesem wokali
zacji jerów w języku staroruskim: w pozycji nieakcentowanej staro
cerkiewno-słowiańskie jery napięte ulegały redukcji, zaś pod akcentem za
chowywały się tak jak jery mocne, tzn. przechodziły w e lub o (llepH1>IX, op.
cit. : 1 09- 1 1 0) . Ten proces znalazł odbicie także w imionach staroobrzę
dowców, zarówno w części finalnej imienia, jak i w jego części medialnej, por. :
-ija � -'ja, por.: cerk. E6iJ01qp1 > A6JOK11.fl, A6ooCJ!.R, A6oom11.a (Pokr. ) , cerk.
Aza4>HR > Azaą>!l.a ( Pokr. ) , cerk. KceHHR > Atccuu11.a (Pokr. ) , cerk.
r AUKepuR > fautcep12a, A ytcep12a ( Pokr. ) ' cerk. Aapll.R > Aap11.a ( Pokr. ) , cerk. E6ze11.u11 > E62e11!l,R, E6uu11.a (Pokr. ) , cerk. E64>UMHR > E6pUM1!R, ApUMl!R, VlpUMl!R ( Pokr. ) , cerk. E64>pocuHllJI > E6ppocuu12a ( Pokr. ) , cerk.
EnucmUMllJI > EnucmuH]lJl, cerk. 11yA!YlHHR > YAl!RHl!R ( Pokr. ) , cerk.
MapY.R > Map11.a ( Pokr. ) , cerk. MeAaHY.R > Me.Aau11.a, Ma.AaH!l.R ( Pokr. ) , cerk. HamaAllJI > Hama.A.Jl.a ( Pokr. ) , cerk. Co4>11.R > Copl!.R. ( Pokr. ) , cerk.
<Pe6po11.u11 > <l>e6pou11.a ( Pokr. ) , cerk. <PeoiJocllJI > <l>eooCJ!.a ( Pokr. ) , cerk.
<PomUHY.R > <l>omuu11.a (Pokr. ) ;
5 wygłos -ij, -ija powstał w scs w następstwie sąsiedztwa b oraz j (tzw. napięty b w połączeniach hj oraz j h W języku scs > i) ( zob. Xa6ypracB, 1 974: 90)
-ija � -eja: cerk. fAuKepJYI > I'AuKepc_a (Pokr. ) , cerk. E{J4'UMJYI > ApuMf.Jl (Pokr. ) , cerk. IleAatHR > ITeAazc_a (Pokr. ) .
Należy podkreślić, że w męskich imionach ten proces również się odzwier
ciedla w finalnych -ija, -ij > -ej, -'i, por. : cerk. A6iJH.u > A8oc_ii (Pokr. ) , cerk.
AAet<:CHU > AMKCC.ii (GG, Pokr. ) , cerk. BacuAH.U > BacttA:ll,ll (Pokr. ) , cerk.
fpuwpuu > fpuzopll,u (Pokr. ) , cerk AoMemuu > AeMewnc_ii (Pokr. ) , cerk.
E6cum.1J.u > E8cumc_ii, E8cemc_ii (Pokr. ) , cerk. E6cma<)uu > Acmapę_ii ( GG ) , cerk. U.epeMH.R > EpeMęfi (Pokr. ) , cerk. U.oaHHUKH.U > Al-lltKC.lt (Pokr. ) , cerk.
3uuo6uu > 3euo8c_ii, 3uHo8c_li (Pokr. ) , cerk. MaAaxua > MaAapę_zl (GG, Pokr. ) , cerk. Mam<)H.u > Mampc_ii, Mam8c_1ł ( GG ) , cerk. MoKH.u > MoKc_tł, MaKc_zł
( Pokr. ) , cerk. CeptHu > Cepzę_ii (GG, Pokr. ) .
Należy zwrócić uwagę, że zmiany tego typu zachodziły również w imio
nach na: -ian > -ijan, -iak > -ijak, przy czym najpierw pojawiała się w imieniu interwokaliczna j, następnie i przechodziło w e lub następowała jego redukcja, por. cerk. AiJpuau > AopHJl1t > Aopę_aH (GG ) , cerk. EM.UAH.aH > EMeAYlJ.H, AMeA:ll,JlH ( GG ) i EMeA:ll,JlH, AMeA:ll,Jl1-t (Pokr. ) , cerk. U.yAH.aH > YA:ll.JlH (Pokr. ) , cerk. Kupuau > Kupll,RH ( Pokr. ) , cerk. KupuaK > Kupll,RK ( Pokr. ) , cerk. AYKH.aH
> A J!1C1l.1lH ( Pokr. ) , cerk. Mapmuuuau > MapmuH:ll,JlH ( Pokr. ) .
Należy odnotować również proces odwrotny: etymologicznie inny wygłos jest zamieniany na -ij, por. cerk. At<:encu,M > AKuncuMH:fl. ( Pokr. ) , cerk. Aumunn.
> AH1nunuu ( Pokr. ) , cerk. Bap<)oAoMl:fl. > BoppoAOMJ:di. ( Pokr. ) , cerk. Ca6eA >
Ca8eAuu (Pokr. ) ; w imionach żeńskich -ija, por. : cerk. Euun. > EAeHua (Pokr. ) , cerk. U.ycmuug > VlycmuHUR (Pokr. ), I1apaCKe6g > ITpaCKo8ua ( Pokr. ) .
Podsumowując należy stwierdzić, że większość zmian fonetycznych zacho
dziła w okresie staroruskim. W wielu imionach zostały one utrwalone. Prze
kształcone fonetycznie formy weszły do zasobu imion rosyjskich, np. Aa8blo, AaHuA, Ezop, V18aH, Ky3bMa, Cepzeii, IOpu1ł; AKyAima, AapbJl, MapbJl, ITpaCKo8bJl, YAMHa itp. (zob. CyrrepattcIGUI, 1998) . Inne nie są odnotowywane w słowniku Superanskiej jako formy powszechnie używane, pozostając w sferze użyć gwaro
wych. W materiale antroponimicznym polskich staroobrzędowców do takich można zaliczyć następujące: AKencttMUlt, AKceKuM, Awnunuzl, ApmuMOH, ApoHac, ApoHacuii, BoppoAOMUlt, BoppoAoMu, BappaAOMe1i, BacuA1>u, Bocun, BJ!1COA1l, feAaettM, fpuzopbu, AuoMa, AopuMmtm, AopuMemn, AopuMoHm, EAepepuii, EAupeplllt, EpMUAA, EpMo.A, Vlocun, Aapu8mt, Ae8oH, MaAacat, Mupt<:ypuzl, Mucezl, Mo8wa, nazKpomutl, ITo.AeKapn, npoKOll, Poou8ou, CeAUOJ-t, CeMOH, TpapuM, TpupuAl>u, TpupuAAu; im. ż.: AKuMM, AKUHbJl, AAutjJbJl, Baccea, faw<epen, E8zanuJl, EnomUMllJl, VltjJUMbJl, VlyAbJl1tllJl, napacKo8ua, ITeAacwz, CaAOMO/illJl, CuzAumuKuJl, YAbJlHM, <PoMllltbJl, <Ppam�uwKa, I0.AbJlH1ta. Formy przekształcone fonetycznie stanowią jednak tylko pewien procent w zasobie im iem użytych do
nominacji w badanym czasie. Większość imion występuje w metrykach w popraw
nych formach cerkiewnych lub utrwalonych w języku rosyjskim oficjalnych wa
riantach imion narodowych. Przytoczone wyżej przykłady wprowadzania do me
tryk form przekształconych fonetycznie świadczą o tym, że diaspora staroobrzę
dowców posługiwała się w kontaktach między sobą językiem rosyjskim w jego gwarowych odmianach. W okresie pałlstwowości rosyjskiej wpływ języka otacza
jącej ludności nie był duży. Nie mniej jednak nawet w tamtym okresie można od
notować pewne kontakty z ludnością miejscową, na co wskazują niektóre prze
kształcenia imion cerkiewnych, np. hiperpoprawność imion pod wpływem języka polskiego, a także występowanie w niektórych wypadkach takich zjawisk jak:
okanie, dyspalatalizacja, geminacja, ekwiwalencja spółgłosek. Wprowadzenie do metryk takich form imion jak A.M6pocuzi (por. pol . Ambroży), BacuAbU (por. pol.
Bazyli) , Bop<jJoAo.Mu, fpu2op1>u, Ma.Aaccu, Tpu<jJuAbU, Tpu<jJuA.Au (por. pol. imiona typu Jerzy, Antoni) , MuKO.Aaii (por. poi. Mikołaj) , MuxaA (por. pol. Michał) czy 10.Aumma (por. poi. Julianna) jest świadectwem oddziaływania polszczyzny na język tej grupy etnicznej także w okresie przynależności tych ziem do Cesarstwa Rosyjskiego. W wypadku mieszkańców Pokrowska można stwierdzić, że na ich kontakty z innymi grupami etnicznymi wskazują też imiona będące poza reje
strem imion należących do systemu cerkiewnego, które weszły do kalendarza ro
syjskiego w latach 30. XX wieku, a więc w tamtym czasie obcych dla oficjalnego systemu prawosławnego, jak np. : Eo20a1t, BAaiJuc.Aa6, AecmAwł, AH.n�uar1, <Ppm-a!n fe11puemma, AoMut�e.AAa, Kapo.AuHa, A1006uKa, K0Hcma1-1�1uz, Ma.A1>6u1-1a, Cme<jJanwl,
<Ppanz�uwKa. Imiona Illezłua Poxa i Mo6wa Xau.M wskazują na żydowskie pocho
dzenie ich nosicieli, zaś angielskie imię ojca chrzestnego Aecm.Auu -na kontakty wykraczające poza zamieszkałe terytorium.
Literatura:
Abramowicz Z . , 1 993, Imiona chrzestne białostoczan w aspekcie socjolingwistycznym (lata 1885-1985 ), Białystok.
Dacewicz L., 1 994, Nazewnictwo kobiet w dawnym powiecie mit'lnickim (XVI-XVJI), Białystok.
Iwaniec E . , 1 977, Z dziejów staroobrzędowców na ziemiach polskich XVII-XX w., Warszawa.
Kuraszkiewicz W. , 1 96 3 , Zarys dialektologii wschodniosłowiaiiskiej, Warszawa.
Skulina T. , 1 97 3 , 1 974, Staromskie iniennictwo osobowe, cz. I i Il, Wrocław - Warszawa - Kraków - Gdańsk.
Tichoniuk B . , 2000, Imiona słowiaiiskie i ich formy na pograniczu polsko-białomskim od XVI wieku do roku 1839, Zielona Góra.
ÓOHAMeTOB B. A. , 1 970, OHoMacmuKa u c01�110.A1111z6uon11Ka, (w: ) AHTponoHMMttKa, Moc1ma.
ÓOHAMŁ"TOB B.A., 1 983, PyccKa>Z 01t0AwcmuKa, MoCKBa .
raqiypoa A. ' 1 987 ' l1MJI u 11cmopuJ1, Moc1rna.
HHKOHOB B. A . , 1 969, PyccKaJl aćJa1111za1_iuR 111toJ13WtliblX A U'{}{blX UMt'll, (w: ) 0HoMaCTttKa,
Moc1rna.
HHKOHOB B. A., 1 97 1 , >KmcKuc uMe11a (J Poccuu XVIII 61'Ka, (w: ) '3m11.ozpap1m 11Me11, M<x:K&'l.
HttKOHOB B .A . , 1 988, l1Mma pyccKux cezod!lil, Onomastica XXXII.
CynepaHcKa>I A. B., 1 977, l1MJ1 u Jnoxa, (w: ) l1cmop1111t?CKaJ1 01wMacmw<a, Mornaa.
CynepattcKa>I A. B. , 1 998, CAo6apb pycc1<Ux AWtliblX UMCfl, Moc Kaa.
CynepaHCI«rn A. B. , CyeAoaa A . B. , 1 978, O pyccKux UMt'liax, Aettttmpa11.
Xa6ypraeB r.A. ' 1 9 7 4, CmapocAa6>111CKllzl >13blK, MocK&'l.
lJepHbIX n.51., 1 952, l1cmopu11ccKaJl Z]JllMMillllllKil pyccK020 >l3blKil, Moc1rna . Rozwiązanie skrótów:
GG - tym symbolem są oznaczone imiona zgromadzone w pracy magisterskiej Ewy Mali
nowskiej: Imiona i przezwiska staroobrzędowców wsi Gabowe Grądy i Bór, Biały
stok 2003.
Pokr. - ten skrót dotyczy materiału antroponimicznego zgromadzonego w pracy magister
skiej Beaty Radziwonowicz: Imiona chrzestne mieszkańców parafii jednowierców w Pokrowsku ( 1 846- 1 902 ) , Białystok 2004.
CHRISTIAN NAMES OF POLISH OLD BELIEVERS (PHONETIC CHARACTERISTICS)
S u m m a r y
The artide is devoted to phonetic characteristics of the names of Polish old believ
ers inhabiting Sudovia ( Suwalszczyzna ) in the l 9th ( Pokrowsk ) and the 20th centuries ( Gabowe Grądy i Bór) . The research comprised the names that have been written in graż
danka (Cyrillic alphabet) in the sources. Most phonetic changes occurre<l in the Old Ruthenian Period. They have been preserved in their national forms in many naines.
However, the researche<l materiał revealed a lot of names that had not been found in Rus
sian dictionaries of names ( e.g. by A. Superanska ) as commonly use<l forms but those which had rather belonged to a sphere of Iocal dialectal uses, which confirms the fact that Old Believers used Russian in its dialectal varieties. In the analyzed anthroponomical ma
teriał, some transformations of Church Slavonic names imply contacts with local popula
tion. The introduction of hybrid name forms, such as AM6pocuii ( comp. Polish Ambroży) , Bacu.AbU ( comp. Polish Bazyli ) , Boppo.AOMU, fpuzopbu, Ma.Aaccu, Tpup1t.AbU, Tpupu.AAU (comp. Polish names like Jerzy, Antoni ) , MuKo.Aazł (comp. Polish Mikołaj ) , Muxa.A ( comp. Polish Michał) or lO.Alllllillil (comp. Polish Julianna) into birth certificates proves that Polish language had impact upon the language of that ethnic group also at the time when these lands belonge<l to the Russian Empire.
