Stanisława Staszica koncepcja organizacji szkolnictwa w teorii i praktyce

PL ISSN 0 0 8 0 - 4 7 5 4

ADAM WINIARZ

STANISŁAWA STASZICA

KONCEPCJA ORGANIZACJI SZKOLNICTWA

W TEORII I PRAKTYCE

E p o k a Księstwa W a r s z a w s k i e g o i K r ó l e s t w a P o l s k i e g o d o b y a u t o n o m i c z -nej to o k r e s n a j w i ę k s z e j aktywności Stanisława Staszica na wielu p o l a c h , w tym także w dziedzinie szkolnictwa. Z a i n t e r e s o w a n i e s z k o l n i c t w e m w y p ł y w a ł o z j e -go g ł ę b o k i e g o przekonania, że stanowi ono j e d e n z n a j s k u t e c z n i e j s z y c h instru-m e n t ó w p r z e b u d o w y społeczeństwa. W pełni podzielał poglądy J o h n a L o c k e ' a i E t i e n n e C o n d i l l a c a , że c z ł o w i e k a m o ż n a k s z t a ł t o w a ć w p r o c e s i e n a u c z a n i a i w y c h o w a n i a . N i e c h o d z i ł o mu przy tym o w y c h o w a n i e w s z e c h s t r o n n i e rozwiniętej j e d n o s t k i , ale przede wszystkim o u k s z t a ł t o w a n i e p o ż y t e c z n e g o o b y w a t e -la. U w a ż a ł , że uczeń na p o s z c z e g ó l n y c h szczeblach systemu s z k o l n e g o powi-nien nie tylko p r z y s w o i ć sobie z n a j o m o ś ć określonych rzeczy i z j a w i s k , ale także p o d s t a w o w e pojęcia i kategorie n a u k o w e oraz z d o b y ć u m i e j ę t n o ś ć posłu-g i w a n i a się prostymi m e t o d a m i n a u k o w e posłu-g o poznania, dzięki c z e m u m ó posłu-g ł b y po-p r a w n i e r o z u m o w a ć1.

W y c h o d z ą c z takich założeń Staszic bez w a h a n i a przyjął p r o p o z y c j ę udzia-łu w pracach Izby Edukacji Publicznej j a k o j e d e n z 8 j e j członków. W chwili o b e j m o w a n i a tych o b o w i ą z k ó w miał 52 lata, a w i ę c był c z ł o w i e k i e m d o j r z a ł y m , p o s i a d a j ą c y m d o ś w i a d c z e n i e ż y c i o w e i określone k o m p e t e n c j e . C e c h o w a ł a go wielka pracowitość, ideowe z a a n g a ż o w a n i e w y p ł y w a j ą c e z patriotyzmu oraz wielka p r a w o ś ć charakteru, p r z e j a w i a j ą c a się b e z i n t e r e s o w n o ś c i ą w e w s z e l k i c h p o c z y n a n i a c h w dziedzinie s z k o l n i c t w a i oświaty. N i g d y nie p o d e j m o w a ł dzia-łań z m y ś l ą o o s i ą g n i ę c i u o s o b i s t y c h k o r z y ś c i . W s z y s t k o to s p r a w i ł o , że rola i p o z y c j a Staszica w Izbie, b ę d ą c e j o r g a n e m w ł a d z y kolegialnej, s y s t e m a t y c z n i e rosła. W z w i ą z k u z tym w y w i e r a ł coraz większy w p ł y w na kierunek i t e m p o pro-w a d z o n y c h pro-w niej prac p r o g r a m o pro-w o - o r g a n i z a c y j n y c h . O j e g o z a a n g a ż o pro-w a n i u

' S . S t a s z i c . Pisma i wypowiedzi pedagogiczne. Opracował, wstępem i komentarzem opa-trzył 'Г. N o w a c k i . Wrocław 1956. s. X L - X U I I . 173. 180 i n.

64 ADAM WINIARZ

świadczy między innymi fakt, że na ogólną liczbę 652 sesji Izby opuścił 152 i - jak m o ż n a d o m n i e m y w a ć - z w a ż n y c h p o w o d ó w2. W trosce o j e j s p r a w n e f u n k c j o -n o w a -n i e zgłosił j u ż po d w ó c h miesiącach pracy potrzebę w p r o w a d z e -n i a zmia-n w organizacji wewnętrznej i trybie urzędowania. Uchwalony przez Izbę 15 II 1807 r. Regulamin wewnętrzny okazał się zbyt ogólny. Dlatego też j e m u oraz Karolowi Diehlowi i S a m u e l o w i B o g u m i ł o w i Lindemu Izba zleciła 10 m a j a p r z y g o t o w a -nie projektu s w o j e j organizacji3. P r z e d s t a w i o n y na sesji 9 c z e r w c a projekt,

mi-m o naniesionych p o p r a w e k , nie uzyskał j e d n a k akceptacji Izby4.

N i e m a l r ó w n o c z e ś n i e ze s p r a w ą r e g u l a m i n u Izby E d u k a c y j n e j Staszic był z a a n g a ż o w a n y w prace nad o r g a n i z a c j ą t e r e n o w y c h o r g a n ó w administracji szkolnej. Izba realizowała s w o j e zadania w terenie za p o ś r e d n i c t w e m departa-m e n t o w y c h Izb A d departa-m i n i s t r a c y j n y c h . O d p o w i e d n i o do resortów centralnych ut-w o r z o n e zostały ut-w nich ut-wydziały: ut-weut-wnętrzny, skarbout-wy, ut-w o j e n n y i policji. N i e p o w o ł a n o j e d y n i e w y d z i a ł ó w sprawiedliwości z p o w o d u specyfiki organizacji s ą d o w n i c t w a . J e d n y m z zadań w y d z i a ł ó w w e w n ę t r z n y c h było „[...] z n o s z e n i e się z Izbą E d u k a c y j n ą w z g l ę d e m zakładu, opatrzenia i wszelkich interesów szkół p u b l i c z n y c h , p o d ł u g organizacji o s o b n o przepisanej"5. W z w i ą z k u z tym Izba 12 kwietnia 1807 r. zleciła S. Staszicowi i K. Diehlowi p r z y g o t o w a n i e Projektu

or-ganizacji Wydziału Edukacyjnego w Izbach Administracji Publicznej''. Pięć dni

później Staszic przedstawił na sesji Izby w ł a s n y projekt, który po w p r o w a d z e -niu niewielkich p o p r a w e k został z a t w i e r d z o n y 1 m a j a przez K o m i s j ę Rządzącą7. W ślad za tym u t w o r z o n e zostały w d e p a r t a m e n t o w y c h Izbach Administracji Publicznej Wydziały E d u k a c y j n e , które miały w s w o j e j gestii szeroki wachlarz

2 Z. K u k u l s k i . Udział Staszica w pracach Izby Edukacyjnej (1807-1812). [w:] Stanislaw

Staszic MDCCLV-MDCCCXXV1. Księga zbiorowa. Pod redakcją Z. K u k u l s k i e g o . Lub-lin M C M X X V I , s. 530-531 : Źródła do dziejów wychowania i szkolnictwa w Polsce z doby Iz-by Edukacji Publicznej 1807-1812. Lublin 1931. s. 122.

"Z. K u k u l s k i . Udział.... op. cit., s. 536.

4 11. K o n i c , Kartka z dziejów oświaty w Polsce. Władze oświecenia publicznego i oświata elementarna w Księstwie Warszawskiem. Kraków 1895. s. 6; W. G o r z у с к i . Oświata pub-liczna w Księstwie Warszawskiem. Organizacja władz i funduszów. L w ó w - W a r s z a w a 1921, s. 6. 93. Pełny tekst projektu [w:] Pisma pedagogiczne Stanisława Staszica. Wydal i opracował Z. K u k u l s k i . Przedmową poprzedził 1. C h r z a n o w s k i . Lublin 1926. s. 62-76 i Źródła do dziejów wychowania .... op. cit.. s. 3 8 8 -3 9 6 .

' Materiały do dziejów Komisji Rządzącej z R. 1807. T. 1. Dziennik czynności Komisji Rządzącej. Wydal M. R o s t w o r o w s k i . W Krakowie 1918. s. 592 (paragraf 11. art. 9).

''Z. K u k u l s k i . Udział.... op. cit., s. 535.

7 Zbiór uchwal i ogólnych rozporządzeń Izby Edukacyyney od czasu jey ustanowienia. (Warsza-wa 1809), s. 7-8; Z. K u k u l s k i . Udział.... op. cit.. s. 536; I I. K o n i c . Kartka.... op. cit.. s. 148-149: Materiały do dziejów Komisji Rządzącej .... op. cit.. s. 6 1 7 - 6 1 8 ; Pisma pedago-giczne Stanisława Staszica, op. cit.. s. 307-308.

S. STASZICA KONCEPCJA ORGANIZACJI SZKOLNICTWA W TEORII I PRAKTYCE 65 spraw o ś w i a t o w y c h i f u n k c j o n o w a ł y do czasu z o r g a n i z o w a n i a k o n s t y t u c y j n y c h o r g a n ó w administracji d e p a r t a m e n t o w e j8.

Staszic z d a w a ł sobie s p r a w ę z tego, że nawet n a j l e p s z e projekty e d u k a c y j -ne nie m o g ą być w d r o ż o n e bez ś r o d k ó w f i n a n s o w y c h . Dlatego też od s a m e g o początku w ł ą c z y ł się a k t y w n i e w prace Izby E d u k a c y j n e j z m i e r z a j ą c e do zabez-pieczenia f u n d u s z y na u t r z y m a n i e szkolnictwa. Sytuacja była bardzo t r u d n a , bo-w i e m bo-w r a z z bo-w y j a z d e m pruskiej administracji załamał się d o t y c h c z a s o bo-w y sy-stem j e g o f i n a n s o w a n i a . O b e j m o w a ł on środki z d ó b r pojezuickich (363 555 złp 29 gr) i d o t a c j ę ze skarbu p a ń s t w a (359 817 złp 23 gr). Te ostatnie środki pocho-dziły ze s k o n f i s k o w a n y c h dóbr kościelnych, opłat szkolnych n a ł o ż o n y c h na du-c h o w i e ń s t w o katolidu-ckie i obdu-ciętydu-ch d o du-c h o d ó w a r du-c y b i s k u p s t w a gnieźnieńskiego9. Wobec n i e m o ż l i w o ś c i z w i ę k s z e n i a n a k ł a d ó w z budżetu p a ń s t w a . Izba E d u k a c y j -na p o s t a n o w i ł a przejąć pełną kontrolę -nad d o t y c h c z a s o w y m i f u n d u s z a m i . Pole-ciła w i ę c 13 III 1807 r. Staszicowi, aby w s p ó l n i e z d y r e k t o r e m skarbu Komisji R z ą d z ą c e j T a d e u s z e m D e m b o w s k i m p r z y g o t o w a ł projekt r o z p o r z ą d z e n i a do-t y c z ą c e g o p r z e k a z a n i a wszelkich f u n d u s z y e d u k a c y j n y c h Izbie. Sdo-taszic zajął się s p r a w ą z w ł a ś c i w ą sobie e n e r g i ą i w rezultacie K o m i s j a R z ą d z ą c a u c h w a ł ą z 24 kwietnia przekazała Izbie f u n d u s z e „[...] p u b l i c z n e m u w y c h o w a n i u dotąd n a l e ż ą c e "1 0. W ślad za tym p o l e c i ł a o n a S t a s z i c o w i i D i e h l o w i p r z y g o t o w a ć w j a k n a j k r ó t s z y m czasie projekt budżetu s z k o l n e g o dla 4 d e p a r t a m e n t ó w . Po traktacie tylżyckim i nadaniu Księstwu konstytucji opracowali oni budżet dla 6 de-p a r t a m e n t ó w " .

Po w p r o w a d z e n i u 5 X 1807 r. w ł a d z k o n s t y t u c y j n y c h Izba E d u k a c y j n a przeszła pod z w i e r z c h n i c t w o ministra spraw w e w n ę t r z n y c h i religijnych. D w a dni p ó ź n i e j j e j c z ł o n k o w i e zwrócili się do p r z e b y w a j ą c e g o w D r e ź n i e prezesa S. K. Potockiego, aby przedłożył Fryderykowi Augustowi potrzebę nadania Izbie statusu o d r ę b n e g o resortu. W o d p o w i e d z i Potocki zapewnił, że s p r a w ę

przedsta-wił monarsze, który obiecał z a j ą ć się nią po przyjeździe do Warszawy1 2. Izba

po-leciła więc S. Staszicowi opracować Projekt ogólnego planu edukacji narodowej.

K Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Krakowie (BPAN Kraków), rkps 143. k. 53: Materiały do dziejów Komisji Rządzącej .... op. cit., s. 617-618: W. G o r z y с к i , op. cit.. s. 56.

4 Sprawa z pięcioletniego urzędowania Izby Edukacyjney, zdana przez Józefa Lipińskiego,

sekre-tarza jeneralnego teyże Izby. Na posiedzeniu publicznem przy uroczystym rozwiązaniu przez ./II ' ministra spraw wewnętrznych Izby Edukacyjney, a wprowadzeniu Dyrekcyi na dniu 7 stycznia 1812 r. (Warszawa 1812), s. 59; Źródła do dziejów wychowastycznia..., op. cit.. s. LVI; 11. R a

-d z i s z e w s k i . Skarb i organizacja wła-dz skarbowych w Królestwie Polskim. T. 1

(1815-1830). Warszawa 1907, s. 122; A. К a r b o w i а к , Szkoła pruska w ziemiach polskich.

Lwów 1904. s. 84. Odbitka z „Muzeum".

10 Zbiór uchwał.... op. cit.. s. 7-8.

11 Pisma pedagogiczne Stanisława Staszica, op. cit.. s. 330.

12 Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Publiczne Potockich (AGAD, APP), sygn. 142. k. 182-183; W. G o r z y c k i . o p . cit.. s. 14.

66

A D A M W I N I A R Z

Przygotowanie takiego projektu zostało zapowiedziane już w Zasadach do urządzenia Komisji Rządzącej i władzjej podległych™. W chwili podejmowania przez Staszica pracy Izba posiadała już kilka projektów i organizacji szkolni-ctwa, które zostały zredagowane na jej prośbę lub z własnej inicjatywy autorów. Wśród nich najbardziej dojrzałymi były: Józefa Lipińskiego Myśli i zasady ogólne projektu edukacji narodowej, S. B. Lindego Zasady projektu ogólnego edukacji narodowej, Józefa Łęskiego Myśli do zasad urządzenia szkół narodo-wych " i Jana Samuela Kaulfussa O edukacji narodowej dla kraju naszegol4.

Sta-szic sięgnął do tych projektów ze względu na inspirujący charakter przedstawio-nych w nich rozwiązań programowo-organizacyjprzedstawio-nych. S w o j ą koncepcję organizacji szkolnictwa w Księstwie Warszawskim, zatytułowaną Plan edukacji publicznej, przedstawił na sesji Izby 15 listopada. Plan ten przewidywał

na-stępujące szczeble szkolnictwa i typy szkół: - szkoły wiejskie elementarne

- szkoły miejskie elementarne (podwydziałowe) - szkoły wydziałowe

- gimnazja - licea

- szkoła główna (uniwersytet) - szkoły kadetów

- szkoła wielka kadecka - seminaria nauczycieli - szkoła nauczycielek

Plan ... był - co zostało zresztą nadmienione we wstępie do niego - kom-pilacją tego co przejęto w dziedzinie szkolnictwa po władzach pruskich z tym, co miało być dopiero utworzone. Staszic był realistą i doskonale orientował się w sytuacji ekonomicznej Księstwa Warszawskiego. Dlatego propozycje dotyczą-ce powołania nowych szkół ograniczył do niezbędnego minimum. Bliższa ana-liza Planu ... uprawnia do stwierdzenia, że w centrum uwagi Staszica, co było także zgodne z kształtującą się polityką oświatową Księstwa, było szkolnictwo elementarne. Ambitnie, ale nie do końca realistycznie, przyjął on, że placówek tego szczebla powinno być około 2000. Nadto Płan przewidywał utworzenie 400 szkół miejskich niższych (podwydziałowych) i 60 miejskich wyższych (wy-działowych). Kadrę dydaktyczną do tych placówek miały przygotowywać semi-naria nauczycielskie. Dwa z nich już istniały (Łowicz, Poznań), trzecie zaś dla „departamentów zawiélaiîskiel'T miało być powołane. Staszic postulował także

Materiały do dziejów Komisji Rządzącej .... op. cit.. s. 505.

14 Wszystkie projekty ogólnie omówił H. J. R y g i e r . Materiały do dziejów oświaty w Polsce. nr 4. Warszawa 1919. s. 4 - 1 7 . szczegółowo przeanalizowała W. В o b к o w s к а . Nowe prądy \i' polskiem szkolnictwie ludowym na początku XIX wieku. Kraków 1928. s. 6 4 - 6 8 . a

z o r g a n i z o w a n i e d w ó c h p o d o b n y c h co do celu działania p l a c ó w e k , a m i a n o w i c i e szkoły dla kształcenia k a n d y d a t ó w na nauczycieli do s z k o l n i c t w a ś r e d n i e g o o g ó l n o k s z t a ł c ą c e g o ( g i m n a z j a , licea) i szkoły g u w e r n a n t e k . W W a r s z a w i e zaś miała p o w s t a ć szkoła g ł ó w n a czyli uniwersytet. Była to w ó w c z a s j e d n a z nielicznych stolic p a ń s t w e u r o p e j s k i c h nie p o s i a d a j ą c y c h szkoły w y ż s z e j . P l a n o w a ny uniwersytet miał posiadać 4 wydziały: p r a w a , lekarski, f i z y k o m a t e m a t y c z -ny oraz historii naturalnej, literatury i e k o n o m i i politycznej. R o z b u d o w i e miało u l e c t a k ż e s z k o l n i c t w o w o j s k o w e . O p r ó c z p r z e j ę t y c h po w ł a d z a c h p r u s k i c h 2 k o r p u s ó w kadeckich ( C h e ł m n o , Kalisz) Plan p r z e w i d y w a ł p o w o ł a n i e Wielkiej Szkoły K a d e c k i e j dla kształcenia k a n d y d a t ó w na oficerów. P o d o b n i e j a k w szkol-nictwie o g ó l n o k s z t a ł c ą c y m , tak i w o j s k o w y m miała o b o w i ą z y w a ć zasada

droż-ności pionowej1 5.

Po z a k o ń c z e n i u prezentacji Planu ... przez Staszica Izba E d u k a c y j n a podj ę ł a u c h w a ł ę w sprawie o d d a n i a go do oceny ks. A d a m o w i M i c h a ł o w i P r a ż m o w -s k i e m u , S a m u e l o w i B o g u m i ł o w i L i n d e m u , k-s. O n u f r e m u K o p c z y ń -s k i e m u i Ka-rolowi Diehlowi. S w o j e opinie przedstawili oni na sesji Izby w dniu 22 listopa-da. W s z y s c y z u z n a n i e m odnieśli się do koncepcji Staszica. Z a p r o p o n o w a l i tyl-ko kilka niewielkich zmian. J e d n ą z najistotniejszych było o p o w i e d z e n i e za ut-w o r z e n i e m 3 liceóut-w i 6 g i m n a z j ó ut-w ut-w m i e j s c e p l a n o ut-w a n y c h przez Staszica 6 li-ceów, po 1 w k a ż d y m departamencie1 6. P r z y c z y n ą tej z m i a n y był o c z y w i ś c i e s k r o m n y budżet e d u k a c y j n y i o g r a n i c z o n a liczba w y k w a l i f i k o w a n y c h n a u c z y -cieli. Po p r z e d y s k u t o w a n i u i w p r o w a d z e n i u p o p r a w e k Plan edukacji narodowej został przyjęty na sesji Izby w dniu 1 XII 1807 r. W t e d y też Izba z a a k c e p t o w a ła raport o stanie edukacji w Księstwie W a r s z a w s k i m i projekt p o w o ł a n i a K o m i -sji E d u k a c y j n e j1 7.

N i e m a l n a t y c h m i a s t po z a m k n i ę c i u sprawy Planu edukacji narodowej Sta-szic z w ł a ś c i w ą sobie e n e r g i ą w ł ą c z y ł się w prace z m i e r z a j ą c e do j e g o realiza-cji. W p i e r w s z e j kolejnsości - ze względu na w s p o m n i a n e p r i o r y t e t o w e traktow a n i e o ś traktow i a t y e l e m e n t a r n e j Izba E d u k a c y j n a p o traktow o ł a ł a 27 XII 1807 r. d e p u

-tację do Ułożenia zasad i prawideł w założeniu szkółek używanych. W jej skład

wszedł właśnie S. Staszic, ks. O . Kopczyński i S. B. Linde1 8. J e s z c z e do k o ń c a

grudnia zredagowali oni projekt Urządzenia szkól miejskich i wiejskich

elementar-nych', który po poprawkach został zatwierdzony przez Izbę na sesji 12 I 1808 r.19 Należy podkreślić, że Urządzenie... nawiązywało bezpośrednio do osiągnięć prus-kich, zwłaszcza zaś wyraźnie do zatwierdzonego 31 VIII 1805 r. przez Fryderyka

ь Pisma pedagogiczne Stanisława Staszica, op. cit.. s. 3 1 2 - 3 2 5 . 328-330. Ibidem, s. 310.

17 Z. K u k u l s k i . Udział.... op. cit.. s. 540; W. G o r z y с к i , op. cit.. s. 14. Z. K u k u l s k i . Udział.... op. cit.. s. 542.

68 A D A M W I N I A R Z

Wilhelma III regulaminu urządzającego szkolnictwo niższe w Prusach Nowo-wschodnich20.

Ściśle ze sprawą rozbudowy szkolnictwa elementarnego związana była in-stytucja dozorów szkolnych, przejęta po władzach pruskich. Dostrzegając ko-rzyści z ich funkcjonowania, Izba postanowiła zaadaptować j e do realiów spo-łeczno-politycznych Księstwa Warszawskiego. Zwróciła się więc 14 lipca do E. W. A. Wolframa, rektora gimnazjum w Poznaniu i Józefa Jeziorowskiego, rektora seminarium nauczycielskiego z prośbą aby każdy z nich opracował pro-jekt instrukcji dla dozoru szkolnego. Przygotowane przez nich propro-jekty omawiał

S. Staszic na dwóch sesjach Izby (9 i 16 VIII). Żaden z nich nie uzyskał jej ak-ceptacji21. Ostatecznie Izba, po wielu dyskusjach, zatwierdziła 16 X 1808 r.

pro-jekt Instrukcji dla dozorów szkolnych przygotowany przez S. B. Lindego22.

Równolegle z zajmowaniem się sprawami szkolnictwa elementarnego i śred-niego Staszic poświęcał w 1808 r. wiele uwagi korpusom kadetów w Chełmnie i Kaliszu. Przede wszystkim przeanalizował i zmodyfikował program nauczania oraz przepisy regulujące prawa i obowiązki kadry tych placówek23. Nie udało

mu się zainicjować procesu organizowania - wspomnianej w Planie ... - Wiel-kiej Szkoły KadecWiel-kiej. Wszedł natomiast w skład Rady Dozorczej Szkoły Pra-wa, powołanej przez ministra sprawiedliwości Feliksa Łubieńskiego na mocy dekretu Fryderyka Augusta z 4 VIII 1 808 r.24 O wiele ważniejsze było

wystąpie-nie Staszica z propozycją powołania komisji egzaminacyjnych: departamento-wych i Najwyższej przy Radzie Stanu. Na jego wniosek Rada na sesji 19 kwie-tnia podała wytyczne do opracowania projektu ich ustanowienia. Dziesięć dni później przedłożony projekt został po dyskusji zatwierdzony. Staszic wszedł w skład Najwyższej Komisji Egzaminacyjnej i z zaangażowaniem pracował w niej przez cały okres jej działalności25. Na posiedzeniu w dniu 5 IX 1808 r. podniósł

po raz pierwszy sprawę utworzenia Szkoły Politechnicznej26. Powołanie komisji

egzaminacyjnych było dla niego swego rodzaju zwieńczeniem całej koncepcji organizacji szkolnictwa. Komisje miały bowiem weryfikować efekty pracy szkół poszczególnych szczebli i typów. Każdy bowiem ubiegający się o urząd

20 Treść tego dokumentu omówił .1. W ą s i с к i . Ziemie polskie pod zaborem pruskim. Prusy

Nowowschodnie (Neuostpreussen) 1795 1806. Poznań 1963, s. 253-257.

21 Archiwum Państwowe w Poznaniu. Gimnazjum Marii Magdaleny (APPz, GMM). sygn. 2. k. 23-24: Z. K u k u l s k i . Udział.... op. cit.. s. 538 i przypis 3.

22 Zbiór uchwal.... op. cit.. s. 77: ..Dziennik Departamentu Kaliskiego". 1809, nr 38 i 39; Z. K u

-k u l s -k i . Udział.... op. cit.. s. 548.

- Pisma pedagogiczne Stanisława Staszica, op. cit., s. 332-333,

24 Tekst dekretu podał J. B i e l i ń s k i , Królewski Uniwersytet Warszawski (1816-1831). War-szawa 1911, t. II, s. 188, przypis 1.

25 Materiały do działalności pedagogicznej Stanisława Staszica. Opracował i wstępem opatrzył

T. N o w a c k i . Wroclaw 1957. s. 1 6 0 4 6 1 .

S. STASZICA KONCEPCJA ORGANIZACJI SZKOLNICTWA W TEORII I PRAKTYCE 69 publiczny w Księstwie Warszawskim, nawet o ten najniższy, musiał się w y k a z a ć o k r e ś l o n ą w i e d z ą o g ó l n ą i z a w o d o w ą p o t r z e b n ą na d a n y m stanowisku pracy.

Realizacja założeń Planu edukacji narodowej, z w ł a s z c z a w dziedzinie szkolnictwa średniego, w y m a g a ł a z w i ę k s z e n i a budżetu e d u k a c y j n e g o . Staszic podnosił w Izbie E d u k a c y j n e j sprawę konieczności k o n s e k w e n t n e g o e g z e k w o -w a n i a n a l e ż n o ś c i od d z i e r ż a -w c ó -w d ó b r p o j e z u i c k i c h . T y m c z a s e m -w 1809 r. pojawiła się groźba włączenia funduszy pojezuickich do skarbu państwa. W zwią-zku z r e o r g a n i z a c j ą p r e f e k t u r i administracji s k a r b o w e j stanęło b o w i e m pod zna-kiem z a p y t a n i a dalsze istnienie d e p a r t a m e n t o w y c h kas s z k o l n y c h . Ich likwi-d a c j ą byli zainteresowani przelikwi-de w s z y s t k i m likwi-d z i e r ż a w c y likwi-d ó b r p o j e z u i c k i c h . Zaczęli w i ę c publicznie k w e s t i o n o w a ć p r a w o Izby E d u k a c y j n e j do e g z e k w o w a -nia należności w d r o d z e p o s t ę p o w a n i a a d m i n i s t r a c y j n e g o , t w i e r d z ą c przy t y m , że p o w i n n a ona d o c h o d z i ć należnych sum na wierzycielach t y l k o d r o g ą

sądową2 7. D y s k u s j ę nad losem kas szkolnych i f o r m ą e g z e k u c j i zaległości od

d z i e r ż a w c ó w dóbr pojezuickich przerwało wtargnięcie 15 IV 1809 r. w o j s k au-striackich w granice Księstwa W a r s z a w s k i e g o . Wojna pogłębiła trudności gospodarcze, a n o w y minister skarbu Jan Węgleński nie potrafił sprostać w y z w a -niom2 8. Z a w i e s z o n e zostały zajęcia d y d a k t y c z n e w szkołach, wiele b u d y n k ó w szkolnych uległo zniszczeniu, a wielu u c z n i ó w z w y ż s z y c h klas g i m n a z j a l n y c h z a c i ą g n ę ł o się do w o j s k a . M i m o n i e s p r z y j a j ą c y c h okoliczności Izba E d u k a c y j n a broniła kas szkolnych i odrębnego statusu funduszy pojezuickich. Dzięki energicz-nym działaniom Staszica j e j starania z a k o ń c z y ł y się s u k c e s e m . Z g o d n i e z przy-g o t o w a n y m przez nieprzy-go p r o j e k t e m kasjerzy kas e d u k a c y j n y c h podleprzy-gali prefek-t o m . ale m i a n o w a ł a ich i wypłacała im w y n a g r o d z e n i e Izba E d u k a c y j n a2 9.

N i e d o b ó r kadr m e d y c z n y c h w Księstwie W a r s z a w s k i m , co ze s z c z e g ó l n ą ostrością u j a w n i ł o się podczas w o j n y 1809 г., s p o w o d o w a ł że Staszic w pełni za-a n g za-a ż o w za-a ł się w s p r za-a w ę p o w o ł za-a n i za-a w Wza-arszza-awie szkoły lekza-arskiej. Dzięki t e m u inicjatywa w a r s z a w s k i c h lekarzy szybko została z r e a l i z o w a n a . O t w a r t a 15 XI 1809 r. szkoła miała z g o d n i e z z a t w i e r d z o n y m projektem f u n k c j o n o w a ć j a -ko W y d z i a ł Lekarski. Z a takim m o d e l e m o p o w i e d z i a ł się Staszic z uwagi na ciągle aktualny plan p o w o ł a n i a w stolicy uniwersytetu. O n też w s z e d ł w skład

Kolegium Wydziału, a w grudniu tego roku został m i a n o w a n y j e g o prezesem3 0.

T r u d n a s y t u a c j a e k o n o m i c z n a w K s i ę s t w i e W a r s z a w s k i m s p r a w i ł a , że w 1810 r. p o n o w n i e w y p ł y n ę ł a sprawa d ó b r i f u n d u s z y p o j e z u i c k i c h . S p ó r o nie

27 Stanislaw S t a s z i c . Pisma i wypowiedzi.... op. cit., s. 7 8 - 7 9 .

211 O J. Węgleńskim i kulisach jego nominacji wspomina К К o ź m i a n , Pamiętniki. T. II. Wstęp i komentarz J. W i I 1 a u m e . Wroclaw-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1972. s. 41. 7 7 - 7 9 . W. G o r z у с к i , op. cit.. s. 58.

'" Z. W i o с Ii . Stosunek Stanisława Staszica do medycyny i zasługi jego jako współorganizato-ra i przełożonego pierwszej akademickiej szkoły lekarskiej w IVarszawie, „ A r c h i w u m I listorii i Filozofii M e d y c y n y oraz Historii Nauk Przyrodniczych". M C M X X X I V . t. XIV. z. I II. s. 125.

70 ADAM WINIARZ

r o z g o r z a ł w z w i ą z k u z d y s k u s j ą w Radzie Stanu nad p r o j e k t e m utworzenia Dy-rekcji E d u k a c j i N a r o d o w e j i określeniem w y s o k o ś c i budżetu oświaty3 1. Oficjal-nie m ó w i ł o się o włączeniu ich do skarbu p u b l i c z n e g o , w rzeczywistości zaś c h o d z i ł o o ich z a w ł a s z c z e n i e . Zainteresowani byli tym niektórzy c z ł o n k o w i e w ł a d z c e n t r a l n y c h , ich krewni oraz wielu posłów. W toku dyskusji podniesiona została r ó w n i e ż s p r a w a e g z e k w o w a n i a d ł u g ó w od d z i e r ż a w c ó w . Minister spra-w i e d l i spra-w o ś c i Feliks Ł u b i e ń s k i był p r z e c i spra-w n y ściąganiu należności d r o g ą admi-nistracyjną. Jego s t a n o w i s k a nie podzielał Staszic. Popierany przez prezesa Izby E d u k a c y j n e j S. K. Potockiego, z d e c y d o w a n i e o p o w i a d a ł się za u t r z y m a n i e m do-t y c h c z a s o w e g o charakdo-teru d ó b r pojezuickich i sposobu e g z e k w o w a n i a należ-ności od dłużników. Z d e n e r w o w a n y p r z e c i ą g a j ą c ą się d y s k u s j ą nad t ą kwestią, zabrał j e s z c z e raz głos, m ó w i ą c z goryczą: „ C ó ż to j a widzę, w Radzie Stanu K s i ę s t w a W a r s z a w s k i e g o targających się na świętość f u n d u s z u , który cnotliwi o b y w a t e l e w roku 1775 r. z d r a j c o m i ł u p i e ż c o m o j c z y z n y wydarli. Ci sami zdrajcy i łupieżzdrajcy, co śmieli kraj zaprzedać, odstąpili części swoich ł u p ó w na w y c h o -w a n i e s-woich dzieci. Źli o b y -w a t e l e nie śmieli być złymi o j c a m i . A tu -w i d z ę o j c ó w familii p o ś w i ę c a j ą c y c h los i dolę s w o j e g o p l e m i e n i a dla k o g o ? Dla mar-n o t r a w c ó w i z ł o c z y ń c ó w , dla w y k r ę t a c z ó w p r a w mar-n y c h , c o w i e d z ą c , j a k a j e s t mar- na-tura tych dóbr, podstępnie powciskali się do hipoteki, g d y ż znali p r a w a wyraź-ne. S ą o n e w Voluminach legum i n i e w i a d o m o ś c i ą zasłaniać się nie mogą. C i e m n i o j c o w i e zgubili kraj, my go d ź w i g n ą ć chcemy, a sposoby o ś w i e c e n i a na-szym p o t o m k o m o d e j m u j e m y . N i e c h w i ę c Polska nie s p o d z i e w a się p o w s t a ć , a g d y b y n a w e t j a k i m c u d e m powstała, zgubi j ą m ł o d e , a z naszej w i n y ociem-niałe p l e m i ę " '2. Wystąpienie Staszica s p o w o d o w a ł o , że f u n d u s z e pojezuickie pozostały pod b e z p o ś r e d n i m zarządem Izby E d u k a c y j n e j . Potrafił on także do-strzec potrzeby szkół b e z p o ś r e d n i o j e j nie p o d l e g a j ą c y c h . Z m a g a j ą c y się z trud-nościami Księża Pijarzy zwrócili się na początku 1810 r. z p r o ś b ą o p o m o c do Rady Stanu. Po z a p o z n a n i u się ze s p r a w ą poparł ich prośbę na sesji Rady 13 marca. W rezultacie poleciła ona ministrowi spraw w e w n ę t r z n y c h i religijnych p o w o ł a n i e komisji d o p r z y g o t o w a n i a projektu dekretu. Z a t w i e r d z o n y 30 wrześ-nia n a s t ę p n e g o roku przez Fryderyka A u g u s t a projekt stwierdzał, że długi szkół pijarskich z o s t a n ą p o k r y t e ze skarbu publicznego, a Z a k o n będzie o t r z y m y w a ł p o m o c w w y s o k o ś c i 5 0 0 0 złp rocznie3 3.

Przejęcie z w i e r z c h n i c t w a nad o ś w i a t ą przez Izbę E d u k a c y j n ą w 4 n o w y c h d e p a r t a m e n t a c h ( u t w o r z o n y c h na terenach p r z y ł ą c z o n y c h do Księstwa War-s z a w War-s k i e g o po w o j n i e 1809 r. z AuWar-strią) War-skłoniło j ą d o przyWar-spieWar-szenia prac nad

31 A G A D , R a d a M i n i s t r ó w ( R M ) , sygn. 68sz, k. 75.

32 Cyt. za: К . К. o ź m i a n , Pamiętniki, op. cit., t. II, s. 1 8 4 - 1 8 5 .

33 A G A D , R M , s y g n . 70. k. 50: sygn. 11.96. k. 2 6 - 3 1 : Protokoły Rady Stanu Księstwa

Warszaw-skiego. t. 111. cz. 1. O p r a c o w a l i T. M e n c e l i M. K a l l a s . W a r s z a w a 1995. s. 8 0 - 1 1 6 : Materiały do działalności pedagogicznej Stanisława Staszica, op. cit., s. 33.

S. STASZICA KONCEPCJA ORGANIZACJI SZKOLNICTWA W TEORII I PRAKTYCE 71 p r o j e k t e m ustroju szkolnego. N a j e j polecenie S. Staszic i ks. A. M. P r a ż m o w

-ski opracowali Plan edukacji publicznej w Księstwie Warszaw-skim. Przedłożony

na sesji 6 V 1810 r. Pian ... p r z e w i d y w a ł :

- szkoły p o c z ą t k o w e - szkoły w y d z i a ł o w e

- szkoły niższe d e p a r t a m e n t o w e

- szkoły w y ż s z e d e p a r t a m e n t o w e czyli licea - szkoła g ł ó w n a

Plan ten w stosunku do t e g o z 1807 r. był skromniejszy. O b e j m o w a ł bo-w i e m t y l k o s z k o l n i c t bo-w o o g ó l n o k s z t a ł c ą c e . N i e u bo-w z g l ę d n i a ł - j a k p o p r z e d n i - szkół w o j s k o w y c h o r a z p l a c ó w e k k s z t a ł c ą c y c h k a n d y d a t ó w na n a u c z y c i e l i i nauczycielki. W p r o w a d z a ł natomiast z m i a n y w nazwie i strukturze szkół p i e r w s z e g o oraz n a z w i e i organizacji p l a c ó w e k d r u g i e g o szczebla. Z a m i a s t ofi-cjalnie o b o w i ą z u j ą c e j od 1808 r. n a z w y „szkoła e l e m e n t a r n a " użyte zostało określenie „szkoła p o c z ą t k o w a " . N i e p r z e w i d y w a ł szkół m i e j s k i c h e l e m e n t a r nych czyli p o d w y d z i a ł o w y c h , z a ś d o t y c h c z a s o w e g i m n a z j a i licea p r z e m i a n o -w a n e zostały o d p o -w i e d n i o na szkoły d e p a r t a m e n t o -w e niższe i -w y ż s z e . Szkoły w y d z i a ł o w e , p o d o b n i e j a k w Planie ... z 1807 г., miały być p l a c ó w k a m i 2 k l a -sowynii ( I - I I ) z p o p r z e d z a j ą c ą j e klasą e l e m e n t a r n ą , s ł u ż ą c ą w y r ó w n a n i u pozio-m u w i e d z y p r z y j pozio-m o w a n y c h uczniów. M a j ą c e zastąpić 4 - k l a s o w e g i pozio-m n a z j a szko-ły d e p a r t a m e n t o w e niższe miaszko-ły być p l a c ó w k a m i 5 - k l a s o w y m i . N a t o m i a s t d o t y c h c z a s o w e 6 - k l a s o w e licea miały być przekształcone w 7 - k l a s o w e szkoły w y ż s z e d e p a r t a m e n t o w e . N i e c o inną o r g a n i z a c j ę od p r z e w i d z i a n e j w Planie ... z 1807 r. miała posiadać szkoła g ł ó w n a . Miała składać się nie z 4, ale z 5 na-s t ę p u j ą c y c h w y d z i a ł ó w : prawa, adminina-stracji, filozofii, literatury i lekarna-skiego. P o d o b n i e j a k p o p r z e d n i o nie było wśród nich wydziału t e o l o g i c z n e g o . Pełny

cykl kształcenia na wszystkich wydziałach miał trwać 3 lata'4. O p r ó c z t e g o

w z m o c n i o n a została zasada drożności p i o n o w e j p o p r z e z lepszą k o r e l a c j ę pro-g r a m ó w n a u c z a n i a szkół poszczepro-gólnych szczebli i stopni o r pro-g a n i z a c y j n y c h . P r z y k ł a d e m t e g o m o ż e być chociażby to, że p i e r w s z e 5 klas w niższych i w y ższych szkołach d e p a r t a m e n t o w y c h miało p o s i a d a ć identyczny p r o g r a m n a u c z a -nia35. W s p o m i n a j ą c po latach ten okres pracy nad kształtem p r o g r a m o w o o r g a n i z a c y j n y m s z k o l n i c t w a o g ó l n o k s z t a ł c ą c e g o , Staszic pisał: „Zastała m a g i s t r a -ture po rządzie pruskim i austriackim rozmaite g i m n a z j a bez p o r z ą d k u , bez sto-sunku między sobą, bez ustopniowania ich klas i między nimi nauk i umiejętności.

34 Pisma pedagogiczne Stanisława Staszica, op. cit.. s. 3 3 7 - 3 4 3 .

72 ADAM WINIARZ

N i e c h c ą c p r z e c i e ż z a r a z n i s z c z y ć , p r z e d s i ę w z i ę ł a j e z d o ś w i a d c z e n i e m p o p r a -w i a ć , r o z -w i j a ć , z -w o l n a u d o s k o n a l a ć

Z a r ó w n o Plan ..., j a k i d o ł ą c z o n y d o n i e g o Etat ogólny edukacji publicznej, t a k ż e a u t o r s t w a S t a s z i c a i P r a ż m o w s k i e g o , Izba E d u k a c y j n a p o l e c i ł a p r z e a n a l i -z o w a ć T o w a r -z y s t w u d o K s i ą g E l e m e n t a r n y c h , k t ó r e p o w o ł a ł a 2 6 IV 1810 r. Wy-w i ą z u j ą c się z t e g o z a d a n i a . T o Wy-w a r z y s t Wy-w o p r z e d ł o ż y ł o j e j 3 c z e r Wy-w c a t e g o roku s w o j e u w a g i o Planie ... W o d n i e s i e n i u d o n i ż s z e j i w y ż s z e j s z k o ł y d e p a r t a m e n -t o w e j o p o w i e d z i a ł o się za ich p o ł ą c z e n i e m i u -t w o r z e n i e m j e d n o l i -t e j p l a c ó w k i s t o p n i a d e p a r t a m e n t o w e g o . S w o j e s t a n o w i s k o u z a s a d n i ł o i d e n t y c z n o ś c i ą pro-g r a m u n a u c z a n i a o b u s z k ó ł w z a k r e s i e klas I - V '7. U z n a j ą c tę a r g u m e n t a c j ę za l o g i c z n ą . Izba p o l e c i ł a T o w a r z y s t w u 2 2 m a j a o p r a c o w a ć „[...] p l a n y i t a b e l e na w s z y s t k i e s t o p n i e s z k ó ł " . W p i e r w s z e j k o l e j n o ś c i z o s t a ł p r z y g o t o w a n y Plan na-uk przez klasy na szkoły departamentowe ( 6 - k l a s o w e ) i p r o j e k t ich b u d ż e t u . W w y j a ś n i e n i u T o w a r z y s t w o p o d a ł o , ż e t a k ą k o l e j n o ś ć p o d y k t o w a ł y r e l a c j e za-c h o d z ą za-c e m i ę d z y s z k o ł a m i d e p a r t a m e n t o w y m i , w y d z i a ł o w y m i i S z k o ł ą G ł ó w n ą , k t ó r ą od 1809 r. był U n i w e r s y t e t K r a k o w s k i . P o d k r e ś l i ł o p r z y t y m , że o s t a t n i a klasa ( V I ) p o w i n n a być 2 - l e t n i a , „[...] tak dla w i e l o ś c i o b i e k t ó w , j a k o też dla o b s z e r n o ś c i o n y c h ż e , a o r a z w p r a w y w styl r o z m a i t y c h j ę z y k ó w i o b z n a -j o m i e n i a się z m n o g o ś c i ą a u t o r ó w c o d o l i t e r a t u r y " '8. Izba z a a p r o b o w a ł a p o s t u -lat T o w a r z y s t w a o d n o ś n i e p o ł ą c z e n i a w s p o m n i a n y c h s z k ó ł ( n i ż s z e j i w y ż s z e j d e p a r t a m e n t o w e j ) i p r z y j ę ł a , że s z k o ł a d e p a r t a m e n t o w a b ę d z i e n a j w y ż e j z o r g a n i z o w a n ą p l a c ó w k ą w s t r u k t u r z e s z k o l n i c t w a ś r e d n i e g o K s i ę s t w a W a r s z a w s k i e -go. J e d y n i e j e j a b s o l w e n c i b ę d ą mogli u b i e g a ć się o p r z y j ę c i e d o S z k o ł y G ł ó w n e j . Izba nie p r z y c h y l i ł a się n a t o m i a s t d o sugestii, a b y k l a s a V I była d w u -letnia. W ślad z a t y m Izba na sesji 14 VI 1810 r. p o s t a n o w i ł a , ż e sieć s z k ó ł de-p a r t a m e n t o w y c h b ę d z i e o b e j m o w a ł a 12 de-p l a c ó w e k . D e de-p a r t a m e n t y de-p o z n a ń s k i i w a r s z a w s k i m i a ł y p o s i a d a ć ich p o 2, n a t o m i a s t p o z o s t a ł e 8 p o l '9.

W s w o i c h u w a g a c h nad Planem ... T o w a r z y s t w o d o K s i ą g E l e m e n t a r n y c h z a p r o p o n o w a ł o t a k ż e z m i a n y w o r g a n i z a c j i s z k ó ł w y d z i a ł o w y c h . P o s t u l o w a ł o p o d n i e ś ć stopień o r g a n i z a c y j n y t y c h p l a c ó w e k , z w i ę k s z a j ą c liczbę klas w ł a ś c i -w y c h z 2 ( I - I I ) d o 3 ( I - I I I ) . P o d k r e ś l i ł o przy t y m , ż e „[...] d o b r z e b y ł o b y przy-dać i j ę z y k a ł a c i ń s k i e g o p o c z ą t k i , a b y się s z l a c h t a od s z k ó ł w y d z i a ł o w y c h nie o d s t r ę c z a ł a , b o i n a c z e j w y p a d a ł o b y liczbę szkół d e p a r t a m e n t o w y c h p o m n a -żać"4 0. Przy w y r a ź n y m p o d k r e ś l e n i u p r a k t y c z n e g o celu k s z t a ł c e n i a p l a c ó w k a w y d z i a ł o w a nie m i a ł a z a m y k a ć z d o l n e m u u c z n i o w i d a l s z e j k a r i e r y s z k o l n e j . N a

Stanisław S t a s z i c . Pisma i wypowiedzi.... op. cit., s. 122. 37 Źródła do dziejów wychowania .... op. cit.. s. 531.

3X Ibidem, s. 553.

34 Z. K u k u l s k i , Udział.... op. cit.. s. 561 : Źródła do dziejów wychowania.... op. cit., s. XLIX. 562.

sesji 14 czerwca Izba uznała racjonalność postulatów Towarzystwa i

postanowi-ła wprowadzić proponowane zmiany. Przyjępostanowi-ła również, że w każdym

departa-mencie b ę d ą 2 szkoły wydziałowe, czyli łącznie miało ich być 20

41

.

Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych odniosło się także do kwestii szkół

podwydziałowych, których - przypomnijmy - Staszic i Prażmowski w ogóle nie

uwzględnili w Planie ... Występowały one natomiast w Planie ... Staszica z 1807 r.

Towarzystwo opowiedziało się za powołaniem takich placówek, wskazując że są

one potrzebne ze względu na konieczność zachowania drożności między

szko-łami elementarnymi i wydziałowymi. „[...] Szkoła początkowa - stwierdziło

To-warzystwo - zbyt jest ograniczona, aby napełniała przedział, który zachodzi

między nią, a szkołą wydziałową. [...] Wypadałoby zatem napełnić tę przerwę

między początkową i wydziałową szkołą wprowadzeniem szkół

podwydziało-wych, złożonych z klasy początkowej i dwóch innych, które by w większej

licz-bie założone, formowały dobrych gospodarzy, różnego gatunku rzemieślników,

ekonomów, kopistów, pisarzów, strażników, celników i cały niższy stan miejski

w nich by się kształcił"

42

. Na wspomnianej już sesji 14 VI 1810 r. Izba przyjęła,

że w każdym departamencie b ę d ą 4 szkoły podwydziałowe, czyli łącznie miało

ich być 40

43

.

W następstwie zmian wprowadzonych przez Towarzystwo do Ksiąg

Ele-mentarnych Plan edukacji publicznej autorstwa S. Staszica i ks. A. M.

Prażmow-skiego uległ istotnym zmianom. W wyniku tych modyfikacji system szkolnictwa

ogólnokształcącego Księstwa Warszawskiego miał docelowo obejmować:

- szkoły elementarne

- szkoły podwydziałowe

- szkoły wydziałowe

- szkoły departamentowe

- szkołę główną

Zorganizowanie takiego systemu szkolnego nie było zadaniem łatwym.

Oprócz konieczności dalszej rozbudowy szkolnictwa elementarnego, zwłaszcza

w 4 nowych departamentach, trzeba było zorganizować sieć placówek

podwy-działowych, zreorganizować szkoły wydziałowe i departamentowe oraz

zrefor-mować szkołę główną czyli Uniwersytet Krakowski. Do realizacji tego

trudne-go przedsięwzięcia Izba Edukacyjna przystąpiła od początku roku szkolnetrudne-go

1810/1811. Staszic najbardziej interesował się programami i planami nauczania

oraz organizacją szkół, zwłaszcza departamentowych

44

. Roczna pilotażowa

re-alizacja nowych Planów nauk w wybranych placówkach departamentowych,

41 /.. K u k u l s k i . Udział.... op. cit.. s. 561.

4- Źródła do dziejów wychowania .... op. cit.. s. 529-530. 4Î Ibidem, s. 575-582.

74 ADAM WINIARZ

w y d z i a ł o w y c h i p o d w y d z i a ł o w y c h umożliwiła Izbie E d u k a c y j n e j z w e r y f i k o w a -nie teoretycznych założeń. J e d n o c z e ś n i e w ciągu t e g o roku s z k o l n e g o Izba do-konała o c e n y w s z y s t k i c h f u n k c j o n u j ą c y c h p l a c ó w e k p o n a d e l e m e n t a r n y c h , po czym z a k w a l i f i k o w a ł a j e do j e d n e g o z trzech stopni o r g a n i z a c y j n y c h . W ślad za tym przesłała 16 VII 1811 r. do p r e f e k t u r „plany nauk na szkoły d e p a r t a m e n t o -we, w y d z i a ł o w e i p o d w y d z i a ł o w e " . Zaleciła przy tym, aby w s z y s t k i e placówki o d p o w i e d n i o do s w o j e g o stopnia o r g a n i z a c y j n e g o „ t a k o w e g o się t r z y m a ł y " . N a początku sierpnia takie s a m o polecenie otrzymały szkoły pijarskie za pośredni-c t w e m p r o w i n pośredni-c j a ł a ks. Patrypośredni-cego Przepośredni-czytańskiego4 5.

M i m o trudności finansowych Izba E d u k a c y j n a w d r a ż a ł a r e f o r m ę szkolną. Staszic ze s w o j ą n i e w y c z e r p a n ą e n e r g i ą n a d a w a ł t e m p o i kierunek pracom. Przedstawiał różne s p r a w y z zakresu organizacji szkół, p r o g r a m ó w i planów na-uczania, f u n d u s z y e d u k a c y j n y c h . T y m c z a s e m nad r e f o r m ą z a w i s ł o realne nie-b e z p i e c z e ń s t w o j e j z a h a m o w a n i a lunie-b nawet z n i w e c z e n i a . Z j e d n e j strony atak na Izbę E d u k a c y j n ą i j e j prezesa rozpoczął H u g o Kołłątaj, z drugiej zaś strony mi-nister s p r a w i e d l i w o ś c i Feliks Lubieński starał się z d y s k r e d y t o w a ć S. K. Potoc-kiego w s e j m i e i poza nim. W p e w n y m m o m e n c i e w y d a w a ł o się, że Potocki zo-stanie z d y m i s j o n o w a n y . O s t a t e c z n i e w y s z e d ł j e d n a k z tej p r ó b y sił z w y c i ę s k o i to przesądziło s p r a w ę r e f o r m y s z k o l n e j i organizacji centralnej w ł a d z y oświa-t o w e j . Fryderyk A u g u s oświa-t podpisał 2 7 XII 1811 r. dekreoświa-t p o w o ł u j ą c y Dyrekcję Edukacji N a r o d o w e j oraz drugi o k r e ś l a j ą c y w y s o k o ś ć w y n a g r o d z e n i a j e j członków. D y r e k t o r e m został S. K. Potocki, zaś Staszic c z ł o n k i e m c z y n n y m Dy-rekcji, a więc m a j ą c y m bezpośredni w p ł y w na kierunek prac o ś w i a t o w y c h .

Za-r ó w n o oni, j a k i c z ł o n k o w i e honoZa-rowi DyZa-rekcji nie pobieZa-rali wynagZa-rodzenia4 6.

W dniu 3 stycznia 1812 r. minister spraw w e w n ę t r z n y c h i religijnych J. P. Łuszczewski p o i n f o r m o w a ł Izbę E d u k a c y j n ą o dekretach królewskich z 27 grud-nia, a cztery dni później, z g o d n i e z o p u b l i k o w a n y m p r o g r a m e m , o d b y ł a się

uro-czysta inauguracja działalności Dyrekcji Edukacji N a r o d o w e j4 7. Miesiąc

póź-niej, w z w i ą z k u z licznymi o b o w i ą z k a m i S. K. Potockiego p o d n i e s i o n a została s p r a w a u s t a n o w i e n i a zastępcy Dyrektora Edukacji N a r o d o w e j . W o b e c tego, że takiego s t a n o w i s k a nie p r z e w i d y w a ł dekret p o w o ł u j ą c y D y r e k c j ę minister spraw w e w n ę t r z n y c h i religijnych na prośbę Potockiego zwrócił się z t ą s p r a w ą do Fry-d e r y k a A u g u s t a . W rezultacie Fry-d e k r e t e m z 4 m a r c a t e g o roku m o n a r c h a posta-nowił, że d y r e k t o r a p o d c z a s j e g o nieobecności będzie z a s t ę p o w a ł ten członek

^ Źródła do dziejów wychowania ..., op. cit., s. L.

46 AG AD. APP. sygn. 143, k. 127; sygn. 154, k. 441: W. G o r z y с к i , op. cit.. s. 51; Ustawo-dawstwo Księstwa Warszawskiego. Akty normatywne władzy najwyższej. T. III. 1811-1812,

op-racowali W. В a r t с I . .1. К o s i m , W. R o s t o c k i . Warszawa 1967, s. 231-232. 47 AGAD, APP. sygn. 143. k. 125: BPAN Kraków, rkps 1179. k. 170. Program uroczystego

roz-wiązania Izby Edukacyjnej, a wprowadzenia Dyrekcji nad Edukacją Publiczną przełożonej

Dyrekcji, który na d a n y m posiedzeniu b ę d z i e „ w y ż s z y z urzędu d o s t o j n o ś c i lub urzędu przez niego posiadanego"4 8. W p r a k t y c e p r z e w a ż n i e czynił to Staszic. N a nim też s p o c z ą ł g ł ó w n y ciężar w d r a ż a n i a reformy, b o w i e m S. K. Potocki j a k o prezes R a d y Stanu i Rady M i n i s t r ó w nie miał wiele czasu, aby z a j m o w a ć się s p r a w a m i s z k o l n y m i w z w i ą z k u z w o j n ą z Rosją.

W n a s t ę p s t w i e zebranych w roku s z k o l n y m 1811/12 d o ś w i a d c z e ń z f u n k c j o n o w a n i a placówek na n o w y c h zasadach D y r e k c j a Edukacji N a r o d o w e j w p r o -w a d z i ł a nie-wielkie popra-wki do d o t y c h c z a s o -w y c h We-wnętrznych urządzeń szkół d e p a r t a m e n t o w y c h , w y d z i a ł o w y c h i p o d w y d z i a ł o w y c h , po c z y m z a t w i e r

-dziła je na sesji 16 XI 1812 r. Paragraf 1 Wewnętrznego urządzenia szkół

depar-tamentowych stwierdzał, że „[...] w ł a ś c i w y m k a ż d e j s z k o ł y d e p a r t a m e n t o w e j celem jest, dać uczniom swoim tak g r u n t o w n e zasady w s z y s t k i c h nauk i umiejęt-ności, kształcących rozum i n a p a w a j ą c y c h serce szlachetnymi u c z u c i a m i , a ż e b y m ł o d z i e n i e c u k o ń c z y w s z y c h w a l e b n i e w s z y s t k i e tej szkoły klasy, był u s p o s o -biony do s ł u c h a n i a w Szkole G ł ó w n e j tej umiejętności, w której się s z c z e g ó l n i e j w y d o s k o n a l i ć zechce, k o ń c e m użycia j e j za g ł ó w n y p r z e d m i o t p r z e z n a c z e n i a s w o j e g o do w a ż n i e j s z y c h w kraju posług; przestający zaś na e d u k a c j i w t e j ż e szkole w z i ę t e j , aby m ó g ł z pożytkiem dzieła u c z o n e czytać i one r o z u m i e ć , a j a -ko światły obywatel i sam się dobrze rządzić i radami s w y m i w s p ó ł o b y w a t e l i wspierać, i urzędy o g ó l n e g o t y l k o o b e z n a n i a się ze w s z y s t k i m i g a t u n k a m i n a u k i u m i e j ę t n o ś c i użytecznych potrzebujące, z d o b r e m narodu s p r a w o w a ć "4 9. N a j -w a ż n i e j s z y m -więc z a d a n i e m szkół d e p a r t a m e n t o -w y c h było p r z y g o t o -w a n i e mło-dzieży d o s t u d i ó w uniwersyteckich oraz p o ż y t e c z n e j pracy dla siebie i kraju. Tak o k r e ś l o n e cele działalności tych placówek w pełni o d z w i e r c i e d l a ł y p o g l ą d y spo-łeczne i p e d a g o g i c z n e Staszica.

W p o d o b n y m d u c h u zostały s f o r m u ł o w a n e zadania szkół w y d z i a ł o w y c h . Z g o d n i e z p a r a g r a f e m 1 Wewnętrznego urządzenia ... celem tej szkoły było „[...] dać d o b r z e p o z n a ć m ł o d z i e ż y treść w s z y s t k i c h tych nauk i u m i e j ę t n o ś c i , które w y k s z t a ł c a j ą o b y c z a j e i o ś w i e c a j ą rozum p o w s z e c h n i e potrzebnemi i użyteczne-mi w i a d o m o ś c i a m i , z a o s t r z a j ą szczególniej p r z e m y s ł i w s k a z u j ą mu obfite źródła tak p r y w a t n e j zamożności, j a k bogactw k r a j o w y c h i p o d a j ą n i e z a w o d n i e prak-tyczne sposoby nabycia i p o m n o ż e n i a o b o j g a . C e c h ą więc, z a s ł u g ą i z a l e t ą będzie dobrze u r z ą d z o n e j szkoły w y d z i a ł o w e j , kiedy każdy uczeń, który w s z y s t k i e j e j klasy c h w a l e b n i e ukończy, mieć będzie g r u n t o w n e zasady wszystkich tych wia-domości, umiejętności i talentów, za p o m o c ą których rolnictwo, rękodzieła, handel i piękne kunszta do tak wysokiego, j a k widzimy, doskonałości stopnia w krajach obcych doszły, a nie przestający na edukacji w tej szkole ukończonej, z d o l n y m

48 AGAD. APP, sygn. 109. k. 365-366: sygn. 154. k. 71; RM. sygn. II. 95, k. 11; Ustawodawstwo Księstwa Warszawskiego .... op. cit.. t. III, s. 219-220.

76

ADAM WINIARZ

prócz tego będzie do łatwego i prędkiego objęcia dokładniejszej teorii nauk i umiejętności w wyższych klasach szkół departamentowych"50.

Z kolei w paragrafie 1 Wewnętrznego urządzenia szkół podwydziałowych określającym czytamy, że „[...] celem jest szkoły podwydziałowej dać dobrze poznać młodzieży treść wszystkich tych nauk i umiejętności, które wykształ-cając obyczaje i oświewykształ-cając rozum powszechnie potrzebnymi i użytecznymi wiadomościami szczególnie zaostrzają przemysł, wskazując mu obfite źródła tak prywatnej zamożności jak bogactw krajowych, podają niezawodne praktycz-ne sposoby nabycia i pomnożenia obojga. Cechą więc, zasługą i zaletą będzie dobrze urządzonej i utrzymywanej szkoły podwydziałowej, kiedy każdy uczeń, któiy wszystkie jej klasy chwalebnie ukończy, mieć będzie gruntowne zasady wszystkich tych wiadomości, umiejętności i talentów, za pomocą których rolni-ctwo, i rękodzieła, handel i kunszta do tak wysokiego, jak widzimy, doskonałoś-ci stopnia w krajach obcych doszły; a nie przestający na edukacji w tej szkole ukończonej, zdatnym prócz tego będzie do łatwego i prędkiego objęcia dokład-niejszej teorii nauk i umiejętności w wyższych szkołach"51. Przy wyraźnym

pod-kreśleniu praktycznego celu edukacji szkoła podwydziałowa, składająca się z dwóch klas właściwych (I-ll) oraz klasy elementarnej, nie miała zamykać zdolnemu i pilnemu uczniowi drogi dalszego kształcenia się. Wspomniana zasa-da drożności umożliwiała kontynuowanie nauki w placówkach wydziałowych i departamentowych. Określone w Wewnętrznych urządzeniach szkół departa-mentowych, wydziałowych i podwydziałowych cele i zadania tych placówek nie zostały bezpośrednio sformułowane przez Staszica. Miał on jednak pewien wpływ na ostateczną ich redakcję, dzięki czemu dobrze korespondowały one z j e -go poglądami peda-gogicznymi i społeczno-ekonomicznymi.

Klęska Napoleona i w jej następstwie zajęcie Księstwa Warszawskiego przez wojska rosyjskie postawiły pod znakiem zapytania dalsze wdrażanie refor-my szkolnej. Na początku lutego 1813 r. S. K. Potocki i S. Staszic opuścili War-szawę. Ten ostatni zatrzymał się u Marcina Badeniego w Bejscach. Tymczasem w stolicy od marca funkcjonowała, powołana przez Aleksandra 1, Rada Najwyż-sza Tymczasowa Księstwa WarNajwyż-szawskiego na czele z Wasilijem Łanskojem5 2.

4' Wewnętrzne urządzenie szkól wydziałowych (1812 г.), [w:J Zbiór Przepisów Administracyjnych Królestwa Polskiego. Wydział Oświecenia. Warszawa 1867. t. II, s. 333. 335.

51 Wewnętrzne urządzenie szkól podwydziałowych 1812 roku. (Warszawa 1812). s. 3-4.

52 AGAD. RM. sygn. 1.54. k. 19: sygn. 72. k. 316-318; sygn. 73. k. 46. 57: ..Gazeta Krakowska". 1813. nr 11 (dodatek), s. 130; nr 20. s. 226; M. G l ü c k s b e r g . Stanislaw Staszic. ..Niwa", 1875. t. VII. s. 729: W. N a g ó r s к а - R u d z к а . Opinia publiczna w Księstwie

Warszaw-skim w 1813 roku, ..Przegląd Historyczny", 1928. t. 27. s. 77: К. К o ź m i a n , Pamiętniki, op. cit.. t. Il, s. 219; W. G o r z y с к i. op. cit.. s. 103 (dokument nr 17): S. A s к e n a z y . Dwa stulecia XVIII i XIX. Badania i przyczynki. Warszawa 1910, t. Il, s. 335: J. В o j a s i ń

-s k i . liządy Tymcza-sowe w Króle-stwie Pol-skiem. Maj-grudzień 1815. War-szawa 1902, -s. 8 - 9 ; k . B a r t o s z e w i c z , Utworzenie Królestwa Kongresowego. Kraków 1916, s. 28-29.

S. STASZICA KONCEPCJA ORGANIZACJI SZKOLNICTWA W TEORII I PRAKTYCE 77

W jesieni Staszic wrócił do Warszawy i do ponownego objęcia obowiązków przez Potockiego 15 IX 1814 r. był faktycznym kierownikiem Dyrekcji Edukacji Narodowej53. W kontekście prowadzonych wówczas prac nad projektem

organi-zacji szkolnictwa Staszic przygotował Krótki zbiór główniejszych zasad wycho-wania publicznego vi' Polsce, Francji, w Austrii, w Prusiech, w Rosji i w Księ-stwie Warszawskim54. Chciał zapoznać mniej zorientowanych członków

Dyrekcji z organizacją szkolnictwa w wymienionych krajach. Było to pierwsze polskie opracowanie z zakresu komparatystyki pedagogicznej. Oprócz tego w sfe-rze zainteresowania Staszica znajdowała się wówczas także sprawa statusu za-wodowego nauczycieli i ustanowienia dla nich emerytur. Przygotował on wstęp-ny projekt zatytułowawstęp-ny Myśli do ułożenia stanu nauczycielskiego czyli akademickiego. Dyrekcja dołączyła go do swojego pisma z 6 VI 11 1814 г., w któ-rym poleciła Towarzystwu do Ksiąg Elementarnych przygotować Projekt Hie-rarchii Stanu Akademickiego. Towarzystwo - jak samo przyznało - wykorzysta-ło Myśli ... podczas prac nad projektem organizacji „hierarchii nauczycielskiej". W toku dyskusji zrodził się drugi projekt, a następnie trzeci, zredagowany przez J. Lipińskiego. Ten ostatni zatytułowany Projekt do urządzenia hierarchii akade-micznej w krajach Księstwa Warszawskiego Dyrekcja zaakceptowała na plenar-nym posiedzeniu 26 IV 1815 r.55 Jednak nadchodzące zmiany polityczne

unie-możliwiły wprowadzenie go w życie. Dwa miesiące później (20 VI) nastąpiło bowiem uroczyste wprowadzenie Rządu Tymczasowego Królestwa Polskiego, w ramach którego powołany został Wydział Oświecenia Narodowego56. Na

mo-cy demo-cyzji rządu rozwiązana została 6 lipca Dyrekcja Edukacji Narodowej, a na-stępnego dnia odbyło się pierwsze posiedzenie Wydziału57. Staszic otrzymał

no-minację na członka sekcji drugiej, załatwiającej bieżące sprawy szkolne58.

Podpisana 27 XI 1815 r. przez Aleksandra I Konstytucja Królestwa Polskie-go została zaprzysiężona 24 grudnia przez namiestnika gen. Józefa Zajączka. Trzy dni później odbyło się wprowadzenie władz rządowych i tym samym do-biegł końca okres organizacyjny Królestwa59. Zgodnie z Konstytucją sprawami

'-' /.. В о г e к - R y 11 o w a . Działalność Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych za czasów

Dy-rekcji Edukacji Narodowej (1812 1815). [w:] Prace Naukowe Oddziału Warszawskiego Komisji do Badania Dziejów Wychowania i Szkolnictwa w Polsce. Biuletyn za lata 1925 i 1926. s. 12-23. Pisma pedagogiczne Stanisława Staszica, op. cit.. s. 166-188.

" Projekt do urządzenia hierarchii akademicznej u' krajach Księstwa Warszawskiego. Warszawa

1815. przedruk [vv:| ..Pamiętnik Warszawski". 1815. t. II. s. 308323. 429^442; A. K a r b o -w i а к . Z działalności Stanisła-wa Staszica jako członka Dyrekcji Edukacji Narodo-wej, ..Muzeum". 1904. z. II. s. 329-330.

.1. В o j a s i ń s к i , op. cit.. s. 19; К. В a r t о s z с w i с z , op. cit.. s. 159-165. я В PAN Kraków. rkps'l59. к. I.

511 AGAD. Archiwum Zamoyskich (AZ), sygn. 87. k. 16-18; BPAN Kraków, rkps 159. k. 24. 5" AGAD. I Rada Stanu Królestwa Polskiego (I RSKP). sygn. 122. k. 87; Dziennik Praw

admi-78 A D A M W 1 N I A R Z

oświaty, szkolnictwa i w y c h o w a n i a miała z a j m o w a ć się K o m i s j a Wyznań Reli-gijnych i O ś w i e c e n i a Publicznego. N a s t ę p n e g o dnia (28 XII) namiestnik J. Za-j ą c z e k na posiedzeniu Rady A d m i n i s t r a c y Za-j n e Za-j Królestwa Polskiego postanowił,

że do chwili o p r a c o w a n i a i zatwierdzenia statutu K o m i s j a R z ą d o w a Wyznań Re-ligijnych ( K R W R i O P ) będzie p r a c o w a ł a w składzie takim, j a k dotąd Wydział O ś w i e c e n i a N a r o d o w e g o6" . Tego s a m e g o dnia odbyło się pierwsze posiedzenie Komisji, na którym wyłoniono 4 o s o b o w ą deputację, w której także znalazł się S. Staszic, dla opracowania projektu j e j statutu. Przygotowana przez nią propozycja nie uzyskała jednak aprobaty namiestnika. W ślad za tym przygotowany został no-wy projekt statutu, do którego jednak bez wiedzy członków Komisji naniósł swoje poprawki S. K. Potocki. M i m o nalegań namiestnika O g ó l n e Zgromadzenie Rady Stanu odrzuciło ten projekt z d e c y d o w a n ą większością głosów. Powołał on więc 19 IV 1816 r. deputację z udziałem Staszica, polecając j e j z m o d y f i k o w a ć projekt61. Po-prawiony projekt statutu stał się przedmiotem dyskusji na kolejnych sesjach Ogólnego Zgromadzenia (6, 13, 20 i 24 maja). Przyjęta na tej ostatniej sesji wersja

projektu została 17 X 1816 r. podpisana przez Aleksandra I62. Pięć dni później

na-miestnik J. Zajączek, m i m o braku oficjalnej nominacji członków, wezwał Komisję do rozpoczęcia urzędowania. Na pierwsze posiedzenie zebrała się ona 5 listopada w takim składzie, jak dotąd pracowała. Podjęto na nim uchwałę, że t y m c z a s o w o obowiązki referenta do spraw szkolnych będzie pełnił J. Lipiński, w y z n a ń - ks. A. M. Prażmowski, f u n d u s z ó w edukacyjnych - S. Staszic i cenzury - J. U. Niem-cewicz. Staszicowi, ze względu na j e g o liczne obowiązki i złożoność

problematy-ki finansowej, dodano do pomocy Karola Lelewela i Wawrzyńca Surowiecproblematy-kiego6 3.

M i a n o w a n i e 7 1 1817 r. przez A l e k s a n d r a I składu o s o b o w e g o K R W R i O P z a m k n ę ł o prace nad j e j organizacją. O p r ó c z ministra (prezesa) S. K. Potockiego ( n o m i n a c j a 1 XII 1815 r.) większość c z ł o n k ó w Komisji, w tym także S. Staszic, p r a c o w a ł a uprzednio w Izbie E d u k a c y j n e j , Dyrekcji Edukacji N a r o d o w e j i Wy-d z i a l e O ś w i e c e n i a N a r o Wy-d o w e g o . Był to w i ę c z e s p ó ł o Wy-d u ż y m Wy-d o ś w i a Wy-d c z e n i u w zakresie planowania i kierowania szkolnictwem, których łączyła idea pracy dla dobra publicznego. Dzięki temu dorobek poprzedniego okresu mógł być twórczo w y k o r z y s t a n y w n o w y c h warunkach6 4.

lustracyjnego oraz prawa administracyjnego obowiązującego w Królestwie Polskim.

Warszawa 1880, t. I, s. 6465: S. A s k e n a z y , DWarszawa stulecia .... op. cit.. s. 343; К. B a r t o s z e -w i c z , op. cit., 239-242: II. I z d e b s k i . Racla Administracyjna Królest-wa Polskiego -w

la-lach 1815-1830. Warszawa 1978. s. 19. 149-150.

AGAD. Archiwum Ordynacji Zamoyskich (AOZ). sygn. 87. k. 98.

61 Ibidem. 1 RS KP. sygn. 122. k. 109: sygn. 162. k. 1.

62 Ibidem, sygn. 97. k. 30-33; APP. sygn. 155. k. 213; Biblioteka Czartoryskich w Krakowie

(BCz). rkps 5222. t. 9. k. 211-217: rkps 5233 IV. k. 34-35; rkps 5236 IV. k. 592-594. 619-621. AGAD. APP. sygn. 196. t. 2. k. 228-234. 558-559.

64 ..Gazeta Warszawska". 1817. nr 6 (dodatek), s. 123; Zapiski i dokumenta do dziejów

W z w i ą z k u z p o w o ł a n i e m na s t a n o w i s k o referenta do spraw f u n d u s z y szkolnych oraz k o r z y s t a j ą c z d o ś w i a d c z e n i a z d o b y t e g o w okresie K s i ę s t w a Wars z a w Wars k i e g o , StaWarszic Warsprzeciwił Warsię decyzji namieWarstnika z 14 XII 1816 r. z n o Wars z ą cej o d r ę b n e kasy e d u k a c y j n e . Kilkakrotne j e g o w y s t ą p i e n i a , w którycli w s k a z y -wał na n e g a t y w n e dla szkolnictwa skutki tej decyzji d o p r o w a d z i ł y d o przy-w r ó c e n i a kas e d u k a c y j n y c h . Przetrprzy-wały o n e j e d n a k t y l k o do 1820 г., k i e d y to w związku z głębokim kryzysem ekonomicznym w Królestwie (deficyt budżetowy sięgnął 10%) namiestnik J. Z a j ą c z e k w y d a ł 2 7 listopada p o s t a n o w i e n i e o znie-sieniu G e n e r a l n e j Kasy E d u k a c y j n e j o r a z włączeniu 1 I 1821 r. w o j e w ó d z k i c h kas e d u k a c y j n y c h do s k a r b o w y c h p o d l e g ł y c h K o m i s j i R z ą d o w e j P r z y c h o d ó w i Skarbu. Tym razem Staszic, z d a j ą c sobie s p r a w ę z p o w a g i sytuacji ( A l e k s a n -der I z a g r o z i ł z l i k w i d o w a n i e m autonomii Królestwa), nie p o d j ą ł starań w spra-w i e u t r z y m a n i a kas e d u k a c y j n y c h , m i m o że K R W R i O P z spra-w r ó c i ł a się spra-w 1821 r.

z p r o ś b ą do namiestnika o ich przywrócenie6 5.

R ó w n o l e g l e ze staraniami w sprawie u t r z y m a n i a kas e d u k a c y j n y c h Staszic energicznie bronił statusu p r a w n e g o f u n d u s z y pojezuickich. C h ę t n y c h d o ich za-w ł a s z c z e n i a nie b r a k o za-w a ł o naza-wet za-wśród c z ł o n k ó za-w centralnych u r z ę d ó za-w pań-s t w o w y c h . Z m a g a n i a o ich charakter toczyły pań-się g ł ó w n i e w Radzie Stanu Króle-stwa Polskiego. W 1819 r. p r y n c y p i a l n e s t a n o w i s k o Staszica poparł minister spraw w e w n ę t r z n y c h i policji Tadeusz M o s t o w s k i . Trzy lata później, kiedy wal-ka o f u n d u s z e pojezuickie w e s z ł a w f a z ę k u l m i n a c y j n ą skutecznie w s p i e r a ł Sta-szica prokurator generalny Ignacy Potocki. W następnych latach Staszic j e s z c z e kilkakrotnie w y s t ę p o w a ł w obronie f u n d u s z u e d u k a c y j n e g o . Po raz ostatni

za-brał głos w tej sprawie półtora roku przed śmiercią6 6. Kilkunastoletnie z m a g a n i a

Staszica o z a c h o w a n i e p i e r w o t n e g o statusu f u n d u s z y pojezuickich s t a n o w i ą j e d n ą z n a j p i ę k n i e j s z y c h kart j e g o działalności publicznej.

O p r ó c z troski o f u n d u s z e edukacyjne Staszic od chwili utworzenia Królestwa Polskiego starał się w dziedzinie szkolnictwa w d r o ż y ć swoje pomysły z okresu p o p r z e d n i e g o . N a l e ż y przy tym z w r ó c i ć u w a g ę na f a k t , że do s w o j e j śmierci w 1826 г., a więc przez 10 lat nie o p r a c o w a ł ż a d n e j k o n c e p c j i systemu s z k o l n e -go. Z a j m o w a ł się natomiast o r g a n i z o w a n i e m p o j e d y n c z y c h szkół w y ż s z y c h , z w ł a s z c z a z a w o d o w y c h . Z a n i m j e d n a k p o d j ą ł w tym zakresie działania p o s t a n o -wił - podobnie j a k w Księstwie Warszawskim - powołać komisje egzaminacyjne. Uważał j e za swego rodzaju zwieńczenie systemu edukacyjnego. Stosowny p r o j e k t p r z e d s t a w i ł j u ż na sesji Rady Stanu 2 0 IX 1816 r. Po niewielkich p o p r a w k a c h

i Oświaty iv Polsce. W Krakowie 1878. t. I. s. 2 1 5 - 2 1 6 : T. M a n t e u Г Г с 1. Centralne wła-dze oświatowe na terenie b.(yłego) Królestwa Kongresowego (1807-1915). Warszawa 1929. s. 53-54.

f,s A G A D , 1 RSKP. sygn. 99. k. 343; Ibidem. Biblioteka Ordynacji Zamoyskich, sygn. 90. k. 255. Pismo ministra sekretarza stanu do namiestnika z 13 V 1821 r.

80 ADAM WINIAR/.

stylistycznych namiestnik zatwierdził go 12 listopada tego roku. W ślad za tym zostały utworzone wojewódzkie komisje egzaminacyjne i Najwyższa Ko-misja Egzaminacyjna przy Radzie Stanu. Staszic wszedł w skład tej ostatniej i aktywnie uczestniczył w j e j pracach67.

Niemal równocześnie z organizowaniem komisji egzaminacyjnych Staszic włączył się w prace zmierzające do realizacji, podniesionej już w okresie Księ-stwa Warszawskiego68, idei powołania w Warszawie uniwersytetu. Sprawę tę

przedstawił S. K. Potocki Aleksandrowi I, który odniósł się do niej przychylnie. W następstwie uzyskania aprobaty monarchy powołano specjalną komisję w celu przygotowania projektu dyplomu fundacyjnego. Pracująca pod bezpośrednim nadzorem Potockiego deputacja przedstawiła stosowny projekt 27 IX 1816 г., który 19 listopada uzyskał, po naniesieniu niewielkich poprawek stylistycznych, akceptację Aleksandra l69.

Zgodnie z dyplomem fundacyjnym zorganizowanie uniwersytetu i dozór nad nim powierzony został KRWRiOP. Chcąc przyśpieszyć prace organizacyj-ne, Komisja powołała 31 XII 1816 r. Radę Ogólną Uniwersytetu pod kierowni-ctwem S. Staszica70. Posiadała ona wszelkie kompetencje rektora, a głównym jej

zadaniem było zorganizowanie wydziałów uczelni i opracowanie projektu statu-tu. Prace te prowadzone były równolegle. Początkowo uniwersytet opierał swoją działalność na regulaminach Szkoły Prawa i Administracji, Szkoły Lekarskiej oraz na doraźnych instrukcjach Rady Ogólnej. Przygotowanie ostatecznej wer-sji projektu statutu nie było rzeczą łatwą. W dyskuwer-sji ścierały się różne poglądy i S. Staszic musiał niejednokrotnie forsować swoje stanowisko wbrew zdaniu pozostałych członków Rady Ogólnej. Szczególnie silny nacisk kładł on na za-sadę związku nauki z jej zastosowaniem praktycznym. We Wstępie opracowane-go pod jeopracowane-go kierunkiem Tymczasoweopracowane-go urządzenia wewnętrzneopracowane-go Uniwersytetu

Warszawskiego czytamy, że uczelnia ma „[...] nie tylko utrzymywać w narodzie nauki i umiejętności w takim stopniu, na jakim już w świecie uczonym stanęły, ale nadto doskonalić je, rozkrzewiać i teorię ich do użytku społeczności zas-tosowywać"7 1.

W lutym 1818 r. dobiegły końca prace nad organizacją Uniwersytetu War-szawskiego. W dniu 21 lutego S. Staszic zakomunikował KRWRiOP o wyborze dziekanów w trzech nowych wydziałach, posiadających dotychczas tylko za-stępców: na Wydziale Teologicznym - ks. Wojciecha Anzelma Szweykowskiego,

"7 Ibidem, s. 161.

<•* AGAD. RM i RS. sygn. Ii. 141. k. 36.

DP K.P. t. 111. s. 91: Zbiór Przepisów Administracyjnych .... op. cit. Warszawa 1868. t. VI. s. 83. 7(1 .1. B i e l i ń s k i . Królewski Królewski Uniwersytet Warszawski (1816-1831). Warszawa

1907. t. I. s. 240: Księga protokołów Rady Ogólnej Uniwersytetu Warszawskiego 1817-1819. Wydal i objaśnieniami opatrzył R. G e r b e r . Warszawa 1958, s. 5.

81

na Wydziale Filozoficznym - Michała Szuberta, zaś na Wydziale Nauk i Sztuk Pięknych Feliksa Bentkowskiego. Funkcje dziekanów dwóch „dawnych" Wy-działów, mianowicie Prawa i Administracji oraz Lekarskiego, pełnili Jan Wincen-ty Bandtkie i Hiacynt Dziarkowski72. W ślad za tym zorganizowane zostały

wybo-ry rektora. Mimo starań S. K. Potockiego aby stanowisko to otrzymał S. B. Linde, Rada Ogólna Uniwersytetu, w skład której wchodzili dziekani i profesorowie radni, wybrała 2 III 181 8 r. ks. W. A. Szweykowskiego większością 16 głosów na ogólną liczbę 21 głosujących73.

Z chwilą dokonania wyboru rektora dobiegła końca działalność Rady Ogólnej pod przewodnictwem S. Staszica. Kierowanie uczelnią przejęła Rada Uniwersytetu, składająca się z rektora i dziekanów. Zgodnie z Tymczasowym urządzeniem wewnętrznym... rektor miał szerokie uprawnienia w sprawach nau-kowo-dydaktycznych, administracyjno-gospodarczych, porządkowo-dyscypli-narnych i reprezentacyjnych74.

Powołanie Uniwersytetu Warszawskiego było dla Staszica spełnieniem je-go pomysłu wyartykułowaneje-go już Planie edukacji publicznej w 1807 r. Od tej pory głównym przedmiotem zainteresowania stało się szkolnictwo zawodowe. Warto przy tym podkreślić, że jego zamiarem było zbudowanie swego rodzaju systemu takiego szkolnictwa. Składać się on miał ze szkół zawodowych „ele-mentarnych", w tym także dokształcających, szkół średnich i wyższych. Wobec tego, że brakowało na to dostatecznych środków, starał się swój plan realizować wtedy, kiedy tylko było to możliwe. Taki sposób jego działania widzimy już przy powoływaniu szkół rzemieślniczo-niedzielnych. Interesował się inicjaty-wami osób prywatnych zmierzającymi do zorganizowania takich placówek za-wodowych, jak szkoły parobków, szkoły budownictwa wiejskiego czy szkoły budownictwa stoczniowego (śródlądowego)75. Wierząc, że siła i tym samym

nie-podległość państw będzie w niedalekiej przyszłości determinowana głównie stopniem ich industrializacji, konsekwentnie dążył do zorganizowania w pierw-szej kolejności wyższych szkół zawodowych, mogących dostarczyć różnym działom gospodarki narodowej kadrę inżynieryjno-techniczną. Dzięki jego bez-pośredniemu zaangażowaniu otwierane były kolejne placówki, począwszy od Szkoły Akademiczno-Górniczej w Kielcach (1816 r.)76, Szkoły Inżynierii

7: Księga protokołów Rady Ogólnej... op. cit.. s. 8; M. W a w г у к o w а , Uniwersytet Warszaw-ski w latach 1816 1831. [w:] Dzieje Uniwersytetu WarszawWarszaw-skiego 1807-1831. Pod redakcją

S. К i с n i e w i с z a . Warszawa 1981. s. 91, 96. 105. 108.

73 AGAD, I RSKP, sygn. 99. k. 201: .1. B i e l i ń s k i , Królewski.... op. cit.. t. I, s. 746-747; Ibidem, t. III. Warszawa 1913. s. 754-757; F. B e n t k o w s k i , Obraz piśmiennictwa z okre-su Uniwersytetu Warszawskiego 1808 1830. Opublikował A. K r a u s h a r , „Gazeta Sądowa

Warszawska"', 1923. nr 4. s. 28.

74 J. B i e l i ń s k i . Królewski.... op. cit.. t. I. s. 402-403.

7' Materiały do działalności pedagogicznej Stanisława Staszica, op. cit.. s. XCIII.