• Nie Znaleziono Wyników

Geschichte des Königlichen Gymnasiums zu Brausberg während seines dreihundertjährigen Bestehens. Fest-Programm, womit zu der Dienstag den 4. Juli 1865

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Geschichte des Königlichen Gymnasiums zu Brausberg während seines dreihundertjährigen Bestehens. Fest-Programm, womit zu der Dienstag den 4. Juli 1865"

Copied!
154
0
0

Pełen tekst

(1)

niiiljrniîi feines íreiljuníertjäljrigen ^ejleljens.

womit ju ber

5)ienftag ben 4. Зпіі 1865

ftattfinbenben

im 9lameîi 8e^rer:6ottegiitm8

ergebenft einlabet

4\

(®ie Drbmntg ber geftfeier f. auf ber lebten Seite.)

®rmtn§6etg.

® e b r u d է b e i Ճ. 91. jp e ty n e.

(§cfd)íd)tc Ъсо .^vni(ț(id)cn 6h)iitU(ffïïïiiio

$u fSrttunêberg

л

0

(2)
(3)

Einleitung.

=Bas Kntcrridjtfdiii’ícn im (Liinlanhc հա in hem ЗаІ)іт 1565").

Фіе ©фиіеп fi’nb in unferem Saterlanbe tote fonft überall aus bent ®фоо#е ber ®ігфе harbor»

gegangen2). Sie Serbreitnng beb ßfyriftentljumë unter ben ^eibnifd/en Sßölferfc^aften toäre ohne паф * faltigen Srfolg getoefen, roenn піфі im (befolge beb Sbangeliumb ¡идіеіф geiftige Silbung unb ©ibilifation biefen Söllern überbracht toorben toäre. SaȘer fagt ^ßapft Sugeniub II in einem 826 an ben gefammten Slerub erlaffenen Srebe: „— — ut magistri et doctores constituantur, qui studia litterarum liberaliumque artium habeant, quia in bis maxime divina manifestantur et decla- rantur mandata“ 3), unb fßapft Urban IV fpricfyt fiф 1387 in jener Suite, Ьигф іѵеіфс er bic (irriä)=

tung einer Uniberfität in (Sulin anorbnet, in bemfelben ©inne anb: „ut fides ipsa dilataretur, eru- direntur simplices, aequitas servaretur, judieis vigeret ratio, illuminarentnr mentes et intellectus hominum illustrarentur“4). Saher feȘen toir аиф, baß діеіф ben ben $eiten beb heiligen Soni»

facing unb Sarl’b beb ©roßen ab Ьигф ben (ïlerub gang Seutfd^lanb mit ©фиіеп erfüllt toirb. Siir fittben überall Й1о(іег)фи1еп, ©atpebraU, (Capitular» unb $farrfd?ulen. ßn letzteren tourben bie Knaben in ben einzelnen -рагофіеп bon ben Pfarrern unb ihren ^aplanen im Sefcn, ©cfange unb in ber

^Religion ппіеггіфіеі. ßn bett guerft genannten ©фиіеп fanben biejenigen jungen Sente, теіфе fid) bem деіфіфеп ©tgnbe toibmen toolíten, ihre էօէքքօոքՓսքէԱՓօ Slubbilbung. Ser ßnhalt beb toiffen»

քՓսքէԱՓօո ипіеггіфіь toar bab befannte Sribiunt unb Duabribium. Ser Ипіеггіфі toar für bab Seben Ьегефпеі unb gtoar für bab etoige Seben. Sie ßnaben lernten borgugbtoeife bie lateinifd/e

©ргафе, П)е1фе bie Яігфсп|'ргафе unb gum Зфеіі bie ЗВеІІ|'ргафе toar, gtoar піфі bie tlaffifd;e, aber jeneb mitunter erhabene unb großartige Satein, in іѵеіфет bie uitfterblicben §pmnen, toie Dies irae, dies ilia bon ЗфотаЬ bon ©elano, Stabat mater bon ßacoponc, Veni sánete Spiritus bon Äönig

h ®ie SRadjridjten über biefen SH’fcțnitt finb ifjreut toefentlid;en 3ni;alte nadj entnommen aus jtbei ЗПфапЫипдеп beS fßrcfefforS SecEntaitlt: de rei scholasticae ac litterariae in Varniia origine ac progressa. Ind. Leet. Lye. Hos.

$8inter»<Seinefter 1857—58. @ommer<<Semefter 1861. 2) gr. Ճ. Dtamner ®efdf b. Menft. VI P- 438. 3) Mansii Collect. Concil. XIV. 1008. 4) Programm ber %irgerf(ÿule gu Sním 1855, p. 8.

1

(4)

fRobert, bem Sollte ^)Ugo Eapet’ß, Ut queant laxis resonare libris bon фапіиё ©iaconuß (fßaul SBaruefrieb) unb anbern berfaßt finb: „ein einjigeß |о(феё ЙігфепІіеЬ toiegt aűe bem £>ora; unb anberen alten ©¡etern nac^geäfften ^oematien ber Röteren filologen jufammengenommen auf"5). Eß finb jene Schulen, attß melden bie größten SSaumeifter ber SBelt, große ^itofoß^en unb ©¡eter l)er՛

borgegangen finb. Зіиф in Preußen, nuferem engeren $ at erlaube, toar eß uid)t anberß. @фоп ber erfte 33ifcf>of bon fßreußen, E^riftian (1215—1245), ließ eß fid) bor allem angelegen fein, Schulen anjulegen, um fid) auß ben belehrten Preußen fetbft ißriefter $u er;iel)en unb Ijeranjubilben, bie iȘren Sanbßleuten bann in ilfrer TDîutterfÿrac^e bie ßel)re beß ^eilß berfiinbigen tonnten, 'fJapft ^onoriuß III mad)te eß 1218 burcß ein SSrebe ben SSif^öfen unb ©laubigen ®eutfd)ianbß, ißotenß unb S^toebenß բւր ^fließt, ben ՅՅէքՓօք Eljriftian mit ben nötigen 3)1 itt ein ¿u biefem ^toecte ;u unterftü^en :

„■--- valde necessarium esse constat, scholas Prutenorum instituere puerorum, qui ad gentem

5) Sari Ъ. Зіашпег ißäbag. ՃՀ. I. p. 5. 6) $oigt Cod. dipl. Pruss. I, 4 unb 12. 7) ®rei)er Cod. Pom.

dipl. 58. ®iefe Sißerjienfer, bie fratres beż SBifĄofS ($oigt Cod. dipl. Pruss. I. p. 6), bilbett ba8 ®otncapitel beffetben.

Dr. SBenber geitfćhr. f. b. ®ef$. b. Siitertț>iiniahtnbe SrmianbS, §eft 4, p. 212 n. 7. ®er ®tf,ț feines ®omcafjitelê unb ber Sattyebrale ift (Sarnfee. Dr. Senber ibid. p. 214 seq. 8) ©obrjtjn an ber ® retoen,;, (Straßburg gegenüber.

9) ®usburg Chron. Pruss. ІП. 339 p. 397. 10 * ) Sie fRefibenj be8 Sif^ofS toar ganbir, feine Stabt unb SBurg, int äußerften 9iotbtoeßen feiner Siöcefe gelegen unb bon 3?eiftgen ber fjotnereliif$en £ierjiige betoadjt. SSenber 1. c. p. 216.

®iefer Ort ift frühe ffjurlo« untergegangen. SțcurS über ganbir bon Dr. Senber a. a. O. p. 192 folg. **) ®oigt

®ef$. фг. IL p. 295.

suam Domino convertendam addiscant efficacius quam advenae praedicare ac evangelizare Dominum Jes. Christum“6). "EI)riftian grünbete junäd)ft jtoei Älöfter: eineß bon Eifterjienfer®

'Diöncßen, toelcȘe bie ßnaben unterbieten feilten, unb ein jtoeiteß bon 6ifter;ienfer^@d)toeftent, іоеіфеп ber Unterriet unb bie Erjieljung ber preußifeen 5№äbeen übergeben tourbe7). Slue fe^int bie Schola Dobriensis8) ber æenebittiner, toetóto ber ättefte preitßife^ ©cfeietßfereiber fJetruß be Dußburg ertoä^nt9), feon bor El)riftian gegrünbet ju fein, in toeieer bie künftigen ©eifttteen i^re SSorbilbung erhielten,0). ©iefeß Seftreben beß erften etiftiieen Stfeofß in Preußen Șattc jur gotge, baß fie überall int Euímertanbe Aireen erhoben, unb baß berfelbe bon ben neuen (griffen toie ein SSater ber՛

eȘrt unb geliebt tourbe. ©aß niet bamalß gań; Preußen állmaiig auf biefem frieblieen Söege ber Siebe unb SeleȘrnng für baß ®)riftentl)um getoonnen tourbe, Huberten bie ;roifeen bem Eulmerlanbe unb SUiafobien tootynenben l)eibnifeen «Stämme bure фге feinblieen Einfälle. ©ie ;u il)rer Slbtoelfr t)er6eigerufenen beutfeen Witter, toeiee mit getter unb ©ererbt bie Sebre beß Sreujeß ;ц berbreiten fiteten, erregten nur aß unb Erbitterung, ©ent SSifeof Eßriftian niet freunblie gefinnt, ließen fie eß gefeebeu, baß alle feine SeöMungen fpurtoß bernietet to űrben, ©ie ben bittern bom ^apfte alß

¡Begleiter beigefeilten ©ominifaner (ißrebigerorben) n) nahmen baß bon (S^riftian mit fo erfreutem Erfolge begonnene SBerf toieber auf, unb ißnen ift borjüglie bie EȘriftianifirung ¡ßreußenß ;u bauten,

©iefelben tottrben bon ben ращ'Шфеп Segalen, loeiee bom ра^Шфеп Studie t^eitß um ©iöcefen ;u grünben, tl)eilß unt ben gr ¡eben jtoifeen ben beutfeen bittern unb ben Preußen ;u bermitteln, пае

¡ßreußen gefeidt toaren, auf baß Erfolgreiefte unterftü^t. ©er päpfttiee ßegat Sßtfljelm, ¡Bifeof bon

3Sutina, toeieer in ben gaȘren 1225—42 häufig in Sieflanb unb ^ßreußen bertoeilte unb bie preußifee

Spraee erlernt tratte, getoann niet nur felbft bure fein ©aient unb feine SBeiß^eit biele ber Reiben

für baß EȘrifteut^um, fonbern überfeßte atte bie ©rammatit beß ©onat inß flreußife^ unb fßrberte

(5)

auf biefe 3ßeife beit Unterricht in ben Scpulen12). 9îicȘt minber große gürforge toibmete ber Srricb tung bon «Schuten unb burcp biefelben ber Verbreitung bon Vilbung ber Nachfolger Spriftian’«, ber frühere Begat unb fpätere Srjbifcpof bon Biefíanb unb Preußen Albert, toas barau« ^erborge^t, baß ber Șpapft 3nnocentiu« IV 1246 aile Siebte, priorén unb fonftigen Ä'lofteríeute aufforberte, bon ihrem Vorratpe an Vücpern ber Йігфе Preußen« einen Eh eil, fotoie auch ba« mangelnbe Schreibmaterial jutommen ju laffen,3). 3n feinen Veftrebungen ftanb ihm mit Natp unb Eh at ber päpftlicpe Begat 3acobu«, Slrcpibiatonuê bon Bütticp, %ur Seite14 * ). Sil« Preußen in Diöcefeit getheilt toar unb bie Eerritorien ber beutfcpcn Nitter unb ber einzelnen Vifcpöfe feft begrenzt toaren, fehlen bie Vifcpöfe in ihren Sprengeln ba« bon ben genannten päpftlicpen Legaten unb ^reitßifcbjen Vif chef eit fo rühmlich begonnene Viert mit bem größten Sifer fort, toährenb ber Nitterorben um Vilbung unb Vliffenfcpaft fich toenig bekümmerte ^). — Յո ber Diöcefe Srmíanb toaren bon Slnfang an «ßfarrfcpulen unb eine Satpebralfcpule gegrünbet toorben. Von ber Satpebralfcpule fpricpt ber erfte Vif^of bon Srmlanb Slnfelmu« (1250—64) in bem ¡Diplome bon 1260, bnoch toelcpe« er feinen Sntfcpluß, eine Satpebral»

Шгфе ju grünben, to et ф en er fthon 1251 erwähnt, bei ©rünbung be« Sapitel« 1259 llar bargelegt hatte, jur Slu«führung bringt: „unde ecclesiae parochiales salubrem doctrinam percipere possint“.

Unter ben 16 Domherren toirb an bierter Stelle ber Scholasticus genannt, ber Vorfteher ber Satpebralfcpule unb be« gefammten Scpultoefen« ber Diöcefe16). Diefe Schule toar unter bem jtoeiten unb britten Vifchofe bon Srmlanb fchon japlreid; befucpt, toie folche« au« bem Diplome be« jtoeiten Vifcpof« Heinrich Stemming (f 1300), meiner bie Dotnlircpe bon Vrattnêberg nach grauenburg ber»

legte, to eil bie Sathebrale ju Vrattnêberg in golge eine« Slufftanbc« ber Preußen jttgleich mit ber

@tabt niebergebraunt toar ”), unb bem Eeftamente be« Dompropfte« феіпгіср bon 1314 llar perbor»

geht. Յո jenem Diplome bon 1297 1S) toerben unter ben ¿engen mehrere magistri canonici unb ber Scholasticus Volquintt«, in bem Eeftamente Heinrich՛« 19) ber Scholasticus Vartpolb unb bie Scholaren ermähnt. Seit bief er ¿eit 1308—1317, in welcher Vartholb Vorfteher bief er Sepiile toar, Berfcptoinbet ber Name Scholasticus unter ben Nîitgliebern be« Domcapitel«. Յո bem Vucpe, in toelcpem bie alten Slttniberfarien berjeiepnet ftnb20), toirb ber Domperr Scholasticus niept торг mit bief em Namen, fonbern rector scholae genannt. Sluf bent Decfel eine« alten Vucpe«, toelcpe« bie SNatrilel ber Stabt Vrattnêberg entpält unb im Natpëarcpib unter bem Eitel: „hic est liber civitatis“ aufbetoaprt toirb, fiept bermerlt, baß im Vlinter 1346 in ber lateinifepen Scpule ju grauen»

burg Biele Beprer unb japlreicpe Scpüler Borpanben getoefen toaren: „fuit magna sociorum multi­

tude et scholarium in scula latina Varmienși“. 1426 toar Nîattpiaê В. Nebbin Netter ber Satpebralfcpule31). Valb barauf toirb unter ben Domperren ein Nlagifter unb Vrofejfor ber Epeo=

logie Baurentiu« $eil«berger ertoäpnt, toelcper 1443 ftarb, toie au« einem Spitappium in ber Domtircpe peroorgept. Durcp bief e ¿eugniffe toirb betoiefen, baß auf ber Satpebralfcpule ju grauenburg nad;

bem íŇufter ber S (pulen Deutfcplanb«, fei e« nun Bon ben Domperren (fepon 1287 toirb unter ipneit

12) Alberici Cisterciensies Chroń, p. 527. Soigt I. p. 460. 13) Cod. dipl. Pruss. I. 67. ։4) Sreber Cod. Pom. dipl. n. 191. 15) yoigt ®e)d>. ֆ'ր. III. p. 125, 559, 572 u. a. nt. «Stetten. 16) SiefeS Siÿïont ift abgebrutft in ber Slbbmiblimg beS $rofeffor8 SSectmann de primo episcopo Varmiae p. 38 seq. 17) ®u86urg III, 135.

18) S3if$. Sírd), in libro privii, aiitiq. ms. I. c. fol. 4. 19) SDiefeS $eftament ift abgebritrft bei Sedmatm Ind. Lect.

Lyc. Hos. 1827—28 p. 8, 9, 10. *) b. Äapit. L. n. 15. Libr, antiq. annivers. fol. 1. 21) Cap.

Varm. T. 7. 22.

1*

(6)

ein Magister artium ermähnt) ober einem befonberen SeprerColíegium, beftehenb auß einem Rector, einem Succentor unb mehreren socii, bie феогеЩфеп SBiffenfcfyaften unb freien Sänfte gelehrt mürben, unb baß biefe @cßute big jum Augbi-ифе beg Sriegeß mit Wen 1454 fortbeftanben habe. SBä^renb bief eß Sriegeß 1454—1466, in meinem alíe (Surten ber (Domherrn abbrannten, fc^eint аиф bie (ЕафеЬгаЦфиІе eingegangen 51t fein; benn in ben [páteren Dokumenten ift nur bon einer ehemaligen ober einer еіщигіфІепЬеп ©фиіе bie [Rebe22). — So mie nun an bie (ЕафеЬгаІкігфе рф bie (ЕафеЬгаЦфиІе anfehlbß, eben fo maren mit ben entftehenben фагофіеп .^идіеіф ф[агг[фиІсп gegrünbet morben. ®1еіф паф feinem (Einjuge in bie Diöcefe hatte %ifdmf Anfelmuß mit bem beutfthen Őrben über Aufteilung unb Abfe^ung her ©thulmeifter unterhanbelt unb gefleht in einem (Schreiben bon 1251 biefeg [Recht bem Őrben &u in bemjenigen Steile feiner Diöcefe, melier junt Orbengterritorium gehörte23). (Eß

geht hteraug h^bor, baß eg bamalg fchott ®oltgfchulcn gab, alg поф laum bie «Stabte (Elbing unb -->>•

36) @id)Șorn gettf^r. f. ®е|ф. u. SHtertȘ. SrtnlanbS I. p. 113.

23) Sreber Cod. Pom. dipl. ո. 221. Cod. d. Vám.

25) Acta praetor. Brunsb. JYs 84 fol. 22, 6.

27) ©фй)яг$ @efdȘ. ber fSrjiefyung П. p. 179. SBacjfo ®ef$- фг. I. 389.

29) SSifdj. libr. Processuum A. 84 fol. 112. 30) ißifd). Sírd;. Transsumpta 31) æatljeard). Braunsb. Acta praet. 84 fol. 22 В. ȘUiitgetȘeitt tion Sedmann Ind.

92) 9tatȘ8ard). Braunsb. Acta praet. 84 fol. 8, 50, 51. 33) æifd). Ягф. С. I.

м) ЭІгф. episc. Wam. 35) Șetbe Шф. vet. et nov. Heilsberg ms. ad 1497.

Braunßberg erbaut maren; mag man auch baraug folgern lanu, baß bie halb barauf erfolgte 6Jritn=

bung ber ^афеЬгаЦфиІе nietet hätte erfolgen können, rnenn eg nicht fchon früher ВоП^фиІеп gegeben hätte. 9îun 'maren aber (Elbing unb Braunßberg bie erften Вагофіаікігфеп im (Ermlanbe, mo alfo hereiig bor ber (Srünbung ber (ЕафеЬгаЦфиІе tßfarrfdptien beftanben haben muffen, miemoljl in ben borhanbenen Dokumenten bie (ßfarrfdntle in (Elbing erft 1300 24), bie Schule in Braunßberg erft 140325) )um erften ЭЛаІе ermähnt mirb26 * ). Qu ben alten Dokumenten ift überhaupt bon ben Schulen feiten bie [Rebe, meil biefe integrirenbe Dheile ber Йігфе maren, unb bie Seprer nicht alfo mie bie Pfarrer feftftehenben Sanbbefiß hatten, fonbern auf einen beftimmten Bettraum für ein beftimmteg fahr»

litheg Honorar in Selb genommen mürben эт). Qn ben bom íBifthof Hermann (1338—1350) betätigten Statuten einer Stabt heißt eg, bie [Bürger feilten ihre Sinber §ur Frömmigkeit erziehen unb in ihren Sd;ulen biefelben Sefen, Schreiben, Singen unb [Rechnen lehren taffen28). Diefe Statuten mürben bom [Bifdmf fämmtlichen Stabten jur Begutachtung mitgetheilt. — Die Stabt ©uttftabt erhielt 1347 zugleich mit bem (Eollegiatftifte eine ßapitularfchule. Auch bieg mar eine höhere Schule, in госіфсг bie künftigen ®eiftli<hen ihre Bilbung erhielten. (Eß geht folcheß aitß einer Urkunbe29) herb or, burd) теіфе bem bortigen Dombechanten bie Qurißbiktion yger p[e Bikarien, ben Scholasticus, bie Socii beß Scholafticug, ben Cantor, ben Campanator (®lödner, аиф діеіф S^ulmeifter) u. f. т. über * tragen mirb. Der Domherr [Ricolauß ®rottkau hermádat 1379 bem [Rektor biefer Schule unb ben Scholaren ein Segat30). — Qm Qahre 1403 mirb ^mifchen bem SRagiftrat unb Pfarrer ju Braunßberg ein Uebereinkommcn getroffen, baß ber SRagiftrat ben Schulmeifter anftellen, biefer aber unter Aufficht bég Bfarrerg flehen folle31). Die Bormünber merben in ben alten Akten Braunßbergß oft ermahnt, ihre SRünbel jur Schule ju halten33). 1344 gefchiept ber Scholaren in BJormbittæ), 1461 im lefiamente beß Domherrn Arnolb bon Beitrabe ber Scholaren in [Röffel34) (Ermahnung, fpciißberg hatte mie bie übrigen Stäbte (Ermlanbg feine [ßfarrfchule35); aber паф (Erbauung beß Sd;loffeß °°)

« I. 27. p. 50.

26) $oigt æ) 8łatl)8ard).

23) Sírd). Cap. Vann. C. 105.

M) 9іафг. to. (SlbingjĄen (Sprnnaf. 1809 p. 2.

®eț$. фг. Ш. р. 558.

Braunsb. 53 fol. 281 seq.

privii. Capt. Glittst, p. 417.

Leet. L. Hos. 1861 Docum. П.

Lib. ant. priv. fol. 37.

(7)

roar, alß einer SInftatt, bie früher in großer Slüthe geftanben, unb er habe einen Pfarrer in (Gr.

ШеЬегд gekannt, теіфег auf biefer ©фиіе feine Silbung erhalten habe. Sei biefer (Gelegenheit bemerft er, baß bie ՏէքՓօքօ (grmlanbß biel апдеіедепіііфег für Solfßbilbung geforgt hätten, alb ber ЬеиЦ'фе 9titterorben37). Der ՏէքՓօք Joannes Streifrod foli biefe ©фиіе in feinem @Փ1օքքօ ju ^eilßberg 1355 auf Sefehl beß ^apfteß Qnnocentiuß VI еіпдегіфіеі haben, um jmölf ргеиЬіІфе Jünglinge ju

^rieftern außbilben ju taffen æ). Sei bem ЗІиёЬгифе beb ^olenfriegeß 1454 ging biefe ©фиіе ¡идіеіф mit ber Sathebralfd?ule ju granenburg unter. Qn bem Зфеііе ber Diöcefe, теіфег jum Qrbenßgebiet gehörte, Ыіфеіе feit ber älteften Seit bie ©фиіе ju (gibing. Qm Qahre 1381 гойп)феп bie Rönigß, berger eine ©фиіе, in теіфег ebcnfo mie in (gibing bie Іфёпеп $3iffenfd?aften gelehrt mürben39). Der

©фиіе in Wühlhaufen де|'фіеЬі 1338 40), ber in æehlau 1339") Ermahnung. Slttßerbem gab eß in bieleń ©täbten ber Diöcefe (grmlanb Slöfter, mit Гоеіфеи ftetß ©фиіеп berbunben maren. «Sie maren ja in Preußen gegrünbet: „ut neophytas et alios verbo docerent et exemplo“42). Qu (gibing таг 1238 ein Senebiftinerflofter43), in Sraunßberg іфоп bor 1311 ein fоіфеё bon Winoriten 44), fratres minores ordinis S. Francisci, (eß beftanb in ber jmeiten £>älfte beß 13. Qahrhunbertß. 1300 roirb eß піфі ohne ЗфеіІпаЬте einiger Siirger ber Stabt jerftört45). Der ՏէքՓօք ^еіпгіф Sßogenay gab ben ЗЙёпфеп einen anberen ißlah jum SBieberaufbau bcß Slofterß46)), in löffel im Qahre 1347 ein Sluguftinertlofter47) unb in folgenber Seit ßlßfter in SBartenburg, ^eiligenbeil48) u. f. m. gegrünbet roorben. Qu bem granjißfanertlofter ju Srauußberg mürben гоаЬгі'феіпІіф bor ber (Grüubuitg ber

®фІоЬ)фиІе ju ^eilßberg bie jungen Sreußen in ben höheren ÜBiffenfd^aften ииіеггіфіеі. 1318 roar Qoauneß, ein geborener ißreuße, (Guarbiau bief eß ßlofterß49). 1326 mar ein ^ßreuße Gilbert fßfarrer in Sßormbitt 50 ), unb քՓօո feit beit Seiten beß ՏէքՓօքՏ glemming merben unter ben հէքՓօքհՓօո Kämmerern, ^օԽօէքՓօրս, fomie alß Sengen in Sribilegien hänfig Słarnen bon geborenen Sreußen ermähnt, (gß müffen alfo ©фиіеп gemefen fein, in теіфеп fid? biefe Preußen ihre Silbttng angeeignet hatten. — 2Saß bie Sßfarrfфиіеп auf bem 8aube betrifft, fo behauptet Soigt, baß felbft ju ben Seiten beß £)od;meifterß ЗВіпгіф bon Sniprobe рф поф leine Spuren bon Scalen auf ben Dörfern pnben 51).

@ß folgt hieraus aber feineßroegeß, baß eß аиф feine gegeben habe, ©фоп im Qahre 826 hatte Sapft (gugeniuß II eß bem gefammten (gleruß jur ^ріфі детафі52), baß jeber Sifdiof in feiner Stabt, jeber Pfarrer auf feinem Dorfe (in feiner (Gemeinbe) 8 ehr er — magistros litterarum — anftellen fotíte: „qui studia litterarum liberaliumque artium habentes dogmata assidue docerent“, unb eß mar bon ber älteften Seit her bie $flidp ber Pfarrer, menigftenß ben Йаіефитепеп^ііпіеггіфі ju егфеііеп. ՇօոսաՓ ift піфі bentbar, baß ber Unterridp ber Qugenb bon ben Sfarrern gerabe in Sreußen feilte bernadpäßigt morben fein. Daju tommt, baß in ben фгіьііедіеп ber älteften Dörfer bon ben ©фоіагеп ber (Gtöcfner (campanatorum) bie Síebe ift53), unb bon bem „©dpilerlopn",

37) ißreuß. (Sbron. II. p. 122. 38) Append, ad Plastwig. Chroń. Warm. p. 49 seq. 39) ®ebfer, ber

$om ;u Königsberg p. 158. 40) æoigt Cod. d. Pruss. III. 11 p. 21. 41) SJoigt ®е(ф. $r. IV. p. 553 not. 3.

43) Cod. d. Varm. I. 4 p. 5. 43) Cod. d. Varm. I. 1 p. 1. 44) 3$oigt Cod. d. Pruss. II. 66 p. 78.

45) Șenneberger SrfiSnmg ber țjreufț. Sanbtafeí. Sönigsb. 1595. 46) Seo Hist. Pruss. p. 145. SCreter a. a. £>. p. 9.

47) Programm beg ißrogbntnaftumè 311 gîëffel 1841 p. 13. 48) Sreter de ep. Varm. init. Soigt ®е|ф. фг. VI.

p. 760 not. 1. 49) Cod. d. Varm. I. 188 p. 324. «) Cod. d. Varm. I. 224 p. 379. 51) «Borgt ®ef$. фг-

V. p. 386. VI. p. 755. 52) Mansii Collect. Concil. XIV. 1008. 53) «Borgt ®efd;. фг. V. p. 386 not. 1.

(8)

fot^eß nocí) I)eute oft ber gatt ift, ¿идіеіф Serrer, unb atß fotcȘe ermatten fie ben „ՏՓսԽրէօհո".

3m Qalfre 1300 meift baß ©omcapitel bem ©lödner in Zolfßborf eine §ufe Sanbeß ¿u M), unb поф heute, mie ¿u ben 3eiten gromer’ß, ift ber bortige Beßrer atß fotter, піфі atß ©tödner unb Lüfter im Sefi^e feuer ^ufe. 3n bem Sifitationß=Drotof՝oil beß ՏէքՓօքՑ ©romer bom 3<фте 1581 über bie Dfarrfird^e ¿u fßlaßmig Ifeißt eß, baff ber bortige ©tödner քՓօո 16 3<фге baß Stmt beß ®фпІтеі(іегЬ berfelfen Ifabe unb baß feine ©фиіе in georbnetem 3uftanbe քւՓ befinbe56). 3» einem ©obmeňte, теіфев baß те{ірЬаЩфе ©orf Sigge betrifft, bom Зсфге 1270 mirb gefügt: „§irto fall be Lüfter (©tödner) girier maatten berbunben fpn — menu ber fßaftor nit anber berorbnen mirtt, bie ^irßpelß 3ugentt in քՓրօՓօո unit íefen ben fummer morgenß bon fib en, beß minterß bon афіеп biß teen ulfren untt пафтійЬадЗ beß fummerß bon een biß brep ober bir, beß minterß biß brep upreu in eegener perfon ftettß bergeftalt ипіеггіфіеп, baß barüber teene Stag erfolgt"56). ©iefe ©ampanatoren (©tödner) muffen mitunter гефі gebitbete Sente gemefen fein. Յո ©Șiergart mar 1392 ein ©tödner, ber früher in ©eutfd)tanb Slbt gemefen mar 57). Campanator peißt alfo auf ben fßfarr=©örfern ber Seprer ber

@фиІе, mie berfelbe in ber «Stabt Rector ober Magister genannt mürbe s8). — So mar alfo bor ber ^րրքՓսքէ ber fßoten, alfo bor bem traurigen 3eitraume bon 1466 biß Stanißlauß .fp o fiu ß 1565, im ©rmlanb für ©rjiepung unb Ипіеггіфі auf’ß ՏօրէրօքքԱՓքէօ geforgt. ©ie Зйпдііпде, теіфе рф bem деі^ііфеп Staube unb überhaupt ben höheren Stubien mibmen moltten, fanben bie Sefriebigung i^rer ЯВйффе in ber ©афеЬгаЦфиІе ¿u grauenburg, in ber ՏՓէօ^քՓսէօ յս ^eitßberg, in ber ©apitular * Тфиіе ju ©uttftabt ober аиф in ben ճէէօքէօրքՓսէօո ¿u ©thing, Sraunßberg, Stöffel, ©iejenigen aber, теіфе паф einer поф pöperen Sitbung ftrebten, Ьеффіеп außmärtige Uniberfitäten, unb bereu maren eine auffaílenb große ЗаРІ- ©ie Sifd)öfc ©rmlanb ß unb ¿um großen ©peil bie ©опфerren in grau * enburg Ratten meift фге Sitbung auf Uniberfitäten fiep ermorben. ՏՓօո ber erfte Sifd;of Slnfetmuß mürbe megen feiner hoben тііф^фаЗІіфеп Silbung bom рарЩіфеп Stuhle für mürbig егафіеі, mit bem Simte eineß рар^Пфеп Segalen ber ©iöcefe Söhmen, Diahren, Salzburg, Stiga unb ©nefen betraut

¿u m erb en, unb unter ben beiben 91аф)оІдегп beffetben maren fünf Magistri artium im ©apitel außer ben ©omherren Scholastici Solquinuß unb Sartholb59). ©er SifՓօք Hermann, теіфег in fßrag ftubirt hutte unb ¿идіеіф doctor decretorum eximius in curia papae auditor rotae mar, patte mehrere $йфег retigiöfen 3nhalteß berfaßt60). ©ie ¿unäd)ft folgenben Sifdjöfe maren фгег Sorgänger mürbig unb m erb en bon ® ef ф іф tëf фг eib ern mit ber größten Зіиб^еіфиипд ermähnt, ©er Sifd;of ßraneißeuß mar doctor decretorum unb hatte brei Doctores juris utriusque in feinem ©apitei61),

©er ^офтеірег fßautuß be Stußborf bittet baß ©apitel, ipm einen Doctor juris ¿u քՓէձօո, ber für ipn feine ՏէրԱէքսՓօո mit bem Könige bon Dolen führe 62J. ©iefe реггііфеп Seifpiele blieben піфі ohne SBirlung auf bie ermlänbifdje Зи8е«Ь. So ftubirte ¿и фгад ¡фон bor bem Зарге 1355 Dicotauß Serte be Çogenborf, fpäter Kämmerer beß Sifdjofß Streifrod63). 2luß einem ©otument auß bem 3ahre 1367 erfahren mir, baß ijenrieuß ©erboniß auß Sraunßberg mehrere 3ahre in fßuriß ftubirt

M) Cod. d. Varm. I. 109. foi. 191. 55) Stjdj. ålrcfi. В. շ. fol. 99. 56) «Seiber^ llrfanbeitfacȘ ;itr @ef$.

be8 Șerjogtfjums SSeftyljaí. I. p. 579. 57) žBoigt ®еіф. фг. V. p. 579. M) Secfm. Ind. Lect. 1861 p. 6 u. 7.

59) Cod. dipl. Varm. I. ®°) Blas twig. Chroń. Warm. p. 6. 61) Kreter d. episc. Warm. p. 44. Щф. ЗІгсЬІР.

L. 21 fol. 2. 63) 23edtn. Ind. Leet. 1861 Docum. III. 63) Append, ad Plastw. p. 48 seq.

(9)

гётііфеп Satferë (Sari IV in (Prag getoefen65). ^enrtcuß be ^etißberg, Qoanneß 9Ibe;ier aus ©tyorn unb franciscas aas Stöffel Ratten fitty bie ÎBiirbe eines Doctor decretorum ertoorben w). Sticolans Saner ans %raunßberg tyatte auf Soften beS ^ottymeifterS Subtoig bon Srlittystyaufen (1450—1467) in (Bonn ftubirtm'). — 91аф ben 3eiten (Sari’S IV nämlicty toaren natty bem SDîufter ber Uniberfitäten in Italien unb ^гапігеіф аиф in 2)еиІ(фІапЬ unb (polen ЗИаЬетіеп еггіфіеі toorben. Preußen ent՛

betyrte einer У)оф(фи(е. 311)ar tyatte (Papft Urban IV 1387 ben Sefetyl gegeben, eine Uniberfität ju (Sulm ju еггіфіеп mit ben Софіей ber tyotyen ©фиіе ;u Bologna ** ); allein es lam піфі %սր Ջ1սՏ՛

fütyrung. Sils in folge beS ипдійсіііфеп SriegeS mit (ßolen bie työtyeren SSilbungSanftalten (SrmlanbS eingegangen toaren, faty քէՓ bie ermlänbi|\tye ftubirenbe (^ugenb in ber 3eit bis auf .ßofiuS gelungen, паф 3utücElegung ber Stubienfatyre $u (Sulm, too eine gute @фи(е bon ben ^ierontymianern (fratres communis vitae) gegrünbet toar 1473 * 67 * 69), ¡tyre toeitere Slusbilbung für деіЩіфе unb іоеШіфе Slemter auf aus toär tig en Uniberfitäten ;u і'ифеп. 5) er ©omtyerr îtyomaS SBerner, іьеіфег bas .(Brauneberger

«Stipenbium ftiftete, tyatte in Seidig ftubirt70 ); anbere in Srafau, фаЬиа, (Bonn 71), anbere in frânt՛

furt unb (Erfurt72). (ՏսքէսՓէսՏ b. SnobelSborf aus «ßeilsberg ffubirte піфі nur in frantfurt, 8eip$ig unb SBittenberg, fonbern аиф in ßoetoen, (ßaris unb Stom 73). ЗФ glaube es ber (Pietät gegen unfere SSorfatyren і’фиІЬід ju fein, tyier im Slußjuge 1. aus bem „Album seu Matricula Facultatis Juri- dicae Universitatis Pragensis ab anno Christi 1372 usque ad annum 1418“. (prag Spurní;

1834. bie Stamen aller berjenigen mitjuttyeilen, теіфе in bem Ье;еіфпеІеп 3eitraum aus ber (Probing (ßreußen erfennbar tyerftammenb in (Prag grabuirt finb ober ftubirt tyaben, um ЬаЬигф паф$тоеі{еп, теіф ein über alle ßrtoartung reges Streben паф työtyerer Silbung in jener Յ^է bie man fo geneigt ift als eine obfcure ju Ье§еіфпеп, in unferem æaterlanbe getyerrptyt tyabe: Matricula Universitatis Pragensis graduatorum Pectoris Juristarum. In primo isto folio institulentur solum doctores, in sequentibus vero tribus baccalarii. p. 3 a. 1387 nobilis vir D. Smylo de Wiców, rector universitatis juristarum studii Pragensis institulavit infra scriptos: D. Joannes de domo th eut.

canonicus Pomezaniensis ecclesiae, doctor decretorum. Hic baccalarii institulentur : p. 9 bor 1379 Mag. Nicolaus Haylgenbayl. p. 10. 1379 D. Joannes de Essen, baccalarius, nec non mag. in artibus mentis Pessolani. p. 13. 1382 Fr. Joannes Rymanni, ordinis b. Mariae de domo theut. canonicus Pomesaniensis ecclesiae. Ibid. Henricus Heilsbeck alias Wichardi de Voghelsang, rector ecclae parochialis in Santop (jetynter ՋէքՓօք bon ßrmlanb, getoätylt 1401.

©ie 9lotig, baß er (Pfarrer in ©antoppen getoefen, ift neu), p. 18. 1397 Joannes Brenner de Wormedyt. p. 20. 1401 honorabil. vir D. Hoyke (supra Hewko, Denko) de Konyád, ple- banus in Strosberg, vicarius perpetuus ecclesiae Warms, rector universitatis canonistarum studii Pragensis fíenlo be ЙопраЬ toar 1399 alb plebanus in Stroëberg in ber Națio Polonorum bei ber Qutiften^facultät inferibirt p. 110). Ibid. 1402 Nicolaus Meynhardi de Marienburg. Ibid. 1403 Wulfardus Ysermenger de Danczk. p. 22. 1408 Mag. Petrus

M) Slug. Witter Vet. Monum. Polon. Bom. 1860. I. p. 647. 65) ^tafttoig p. 12. “) Ibid. p. 17. 18.

67) Sßoigt Sefdj. ШіагіепЬ. p. 387. <») фгодгашт b. S3urg>@d>uíe ju ճսէա 1855 p. 2. 69) Programm be«

®t?mnafium« ju Sulm 1856—57 p. 3. 70) 5Ratŕ>Sard). j. SBraunSb. Acta de stĺp. Werner. V. 1. 71) Gastendi

■víta Coperniei p. 292 seq. та) @6фег, ®e(eí)rt.Vepfoit s. v. SBilltd). 73) Șip (er Job. Dantiscus 1857 p. XL.

(10)

Garimensis dioeces.

D. Theodoricus Ulssen. Joannes Petri de Reddin. Girhardus de Mag. Joan.

1384 Nicolaus Rymanni de Arnoldus de Ryzenburk.

1385 Nicol. Wulsak, mag. in artibus, de Nicol. Werneri de Pusilya. Petrus Stanghenberg.

1388 Franciscus de Culmine, Nicol. Srame de Joan. Koyaw de Marienwerder. Jacob. Arnold!

, Nicol. Tincz de Mergenburg, Nicol. Joan, de Petrus Echardi de Wormditt, Henricus Edo de Nicolaus Crossin. 1392 Petrus Theteneni, ple- Brunsberg, Paulus Lenkkerer de Schippenpiln, Nicol. Schippenpiln, Canon. War- 1382 D. Joannes de Dulmen, canonicus Aboensis, mag. artium et baccalareus in 1393 Jacobus Tremitten de Partenstein, mag. in artibus.

de Dansk. David Langeruelt de Danczk. Anno 1372 in lesto S. Georgii de beneplácito D.

noștri Imperatoris facta specialis est Universitas juristarum in studio Pragensi; et congregația D. D. doctoribus, baccalariis, singulisque studentibus juris canonici elegerunt in rectorem suum nobilem — virum D. Joannem de Pernstcyn, qui subsequentes ad universitatem ante- dictam assumit et huic registro novo inscripsit: p. 85 Nicolaus Grudens. p. 86. 1372 Petrus de Resenburgha. 1373 Mag. Wernerus de Kruceborch, Martin de Resenburg, Mag. Nicolaus de Heylegenbeyl. 1374 D. Feodoricus, plebanus de Melsack. Petrus, plebanus de Mer- genuelt (ȘDîarienfetb gtüifdjen j3r. ^otianb unb Gibing). 1375 Wernherus Dulmen de Elbingo.

Mag. Joannes de Elbingen. 1375 Joannes Beülteti, Canon. Budissinens. Dominions dictus Nicolai Pellificis de Thorun. 1376 D. Botho de Ylenburg (Gulenburg). 1378 Mathias plebanus de Hohensteyn. Merunus, plebanus de Kirsperg, Nicol. Ralisa, canonicus War- miens. 1379 Joannes Unrue. 1381 Nicolaus de Kunsberg. 1382 Michael Longi de Elbingo, Heinricus Wicardi, plebanus ad S. Jodocum (eg ift .£>еіпгіф ^eilsberg non æogelfcmg, jeljnter ՋՅէքՓօք Don Grmlanb : ad S. Jodocum — @ an toppén). Joannes Wigil de Toron.

Philippi de Welow., Joann. Rimanni, Canon. Pomesaniensis.

Cristpurk. Feodricus Krause de Kunsberk, mag. in artibus.

Christanus Vroczkow, plebanus Rezembergens.

Danczik. 1386 Paulus Vigilis de Thorn.

1387 Henric. Plastwig,

Frawinburg. 1389 Helmicus de Brunsperg.

de Margenburk, Nicol. Glinkę de Lessen, Elsingo? Jac. Wey gl de Marienburk. 1391 Brunsberg. Joannes, plebanus de Plastwig, banus in

miens.

decretis Parisiens, hic receptus.

Henricus Grube de Prawnsberg. Nicolaus Bedeke de Prussia. 1395 Petrus Mergewerdir.

Balthazar Rawe de Heylsberg. 1396 Joannes Stange, plebanus in Christpurg. Mag. Lau­

rentius Reynikonis.

Orłowo. Nobilis D. Joannes Sorbom et nob. D. Henricus Sorbom, fratres, canonici ecclesiae Warmions. Laurentius Tabernatoris de Lemkendorf. Mag. Joannes Hildebrand! de Crucze- burg. p. 107. 1397 D. Henricus, plebanus in Loms, dictus de Lockow. Fridericus, ple­

banus de Rosinberg. Michael Fredelant, presbyter de Prussia. Valentinus Fabri de Reddin.

Jordanus Elye de Wormedyth. 1398 Joannes Kalle de Elbingo. Joannes Abeczyer (elfter sßtfdjof tion Grmlanb 1415). Henricus Crapecz de Marienburg. 1399 Peregrinus de Swecza.

Petrus Renczyn, plebanus de Mewa. Hayko de Konyát, plebanus de Strosberg. Michael de Resynkirche. 1400 Wolfardus Isirmenger, Nicolaus Meinharde de Marienburg. Nicolaus Schirmer de Danczik. Michael Rebeck de Elbingo. Marcus Stolczfuss de Guthenstat.

1401 Gogzolkus Dalman de Thorun. Michael Junge de Gdanczk. David Hube de Danczk.

Nicolaus Ostrwicz de Torn. 1402 honorabilis vir D. Haiko de Konyát, plebanus de Stras-

berg, et Vicarius ecclesiae Warm., rector universitatis canonistarum studii Pragensis institu-

lavit sequentes: D. Fridericus de Salondorff (©alenborf) canonicus ecclesiarum Wratislauiensis

(11)

et Warmiens. et plebanus in Prust. Petrus Radulfi de Stargardia. Jacobus Rymer de Thorun. Petrus Swansfeldt. Maternus Rosenberg. Conradus Kessilhudt de Culmine.

D. Christanus Sapientis de Danczik. Nicolaus Sturmer de Elbingo. Michael Vigil de Marienburg. D. Joannes Tannenberg de Thoren. Joannes Kalbsknecht de Rosenberg.

Joan. Cicho de Cunczendorf. D. Nicolaus Monczer de Thoren. David Langirfeldt de Danczik. 1403 Germanns Brunonis de Wormedith. Michael Krapicz de Marienburg.

Henricus Stange, pleb. in Colmenze. Joannes Hamel, pleb. de Friedlant. 1405 Mag.

Petrus de Gdanck. Nicolaus, pleb. in Hoensteen. Joan. Tanenberg de Thoron. Mag.

Thymodeus de Mergenow. Conradus de Salueldia. 1406 Arnoldus Kro, presbyter de Brunsberg. Henricus Mercatoris vicar, in Marienburg. 1407 Joan. Tronczemann. Augustinus Symonis de Stoblaw. 1408 Petrus Hofen de Rosenberg. Joan. Piperis de Strosberg.

Conrad. Wertheim, canon. Warmiens. 1410 D. Jacobus Schonenberk de Elbyngo. 1412 Franciscus de Reszel (jtoölfter Sifdjof tien (írmíanb, getoäí)(է 1424). 1413 honorabilis vir D.

Conradus Wertheym, Warmiensis ас Sanctae Cruciș Wratislauiens. ecclesiarum canonicus, rector canonistarum studii Prag, institulavit. 1413 Mag. Joannes Zeburg.

3luë bem „Liber Decanorum facultatis philosophicae Universitatis Prag, ab anno 1367 usque ad ann. 1585“. Prag Gerzabek 1830.

Pag. 18. Decani Universitatis Prag. 1370 Wernerus Cruczeburg. Joannes Marien­

werder. 1376 Gregorius Kelre de Stargardia. 1390 Jacob. Tromiten alias Bartynstein.

1405 Laurentius de Heilsberg. p. 133: Nunc sequitur Registrum ordinis graduatorum in artibus tarn magistrorum quam etiam licentiatorum et baccalariorum promotorum secundum eum ordinem, quem in antiquo libro facultatis habuerunt. 1367 Wernerus de Cruczeburg Baccal. 1370 pag. 143 Mag. Tydericus de Kunigsberch Baccal. Joannes de Marienwerder Bacc. 1371 p. 147 Mag. 1368 Thomas de Pusyliie Mag. Joan, de Colonia baccal. ((Sin Joan, de Colonia toirb unter ben Erbauern ¿реіШегдё genannt.) Joan, de Bisteruelt Mag.

1369 Joan, de Torun. Mag. Nicol. Ztertil de Heyligenbiel Mag. 1371 Joan, de Welaw Bacc. Nicol, de Hollant, Prutenus Bacc. Henricus Brutenus Bacc. Petrus Unrowe Bacc.

Nicol, de Kolberth (Kolberch) Colberg (einer biefeë Эіатепё toar 1361 poenit. Epp. Warm.).

1372 Heinricus Langerbeyn Bacc. Petrus de Wormedit Bacc. 1373 N. Dyrssowe Mag.

Georg. Kelre de Stargardia Mag. Joan, de Elbingo Bacc. Cracouiens. N. de Prussia Bacc.

Mag. Nicol. Kirspurg Bacc. Mag. Nicol. Heyligenbil Mag. Stephanus de Prussia Bacc.

Albertus Stangenberch Bacc. Tyllmannus de Brunsberg Bacc. 1374 Tylmannus Willeri de Brunsberg Bacc. Joan, de Elbingen Bacc. Mag. 1374 N. Prutenus Bacc. Mag. Item licentiati fuerunt recommendati Joan, de Ellwingo Mag. 1375 Andreas de Bruscia Bacc. M.

Merchenborch Bacc. H. Wartberch Bacc. Tylemannus de Brunsberg licentiat. N. Dyrssow Mag. Tylemannus de Brunsberg Mag. Henricus de Bruscia Bacc. Petrus Merinborg Bacc.

1376 Joan. Danczko Bacc. 1377 Paulus de Bruscia Bacc. Martinus Schibeipein Bacc.

Joan, de Colonia Bacc. 1378 Joan. Wormenit Bacc. Petrus de Reddin Bacc. 1379 Joan, de Curia Bacc. Joan, de Mysna Bacc. Mag. Joan, de Curia de Toron Bacc. Mag. Nico­

laus Volquini Bacc. Mag. Nicol. Tolgemit Bacc. Mag. 1380 Paul. Prutenus Bacc. Nicol.

Danczk Bacc. Mag. Joan. Cruczeburk B. M. Nicol. Institoris B. M. Nicol. Grudencz.

2

(12)

Paulus Prutenus de Vischusen M. Herm. Bruten us de Elbingo Bace. Jacobus Bartenstein B. M. 1381 Bartholom, de Bruscia licentiat. M. Jacob. Bartenstein M. Nicol. Wollsak de Danczk B. M. 1381 Theod. Cruse de Konigesperch M. Joan. Paderborn de Sosaco B.

Nicol. Marienwerder B. Nicol. Werneri lanificis de Pusy lia B. M. 1382 Nicol. Danczk Licent. M. Henricus Krapicz B. Henr, de Kemnata B. Theodoricus de Heylberg Вас.

Gotfridus Bedeke de Elbingo B. 1383 Conrados de Meelsac B. Joan. Piastowicz M.

Nicol. Stargard B. Joan, de Curia В. Peregrinus de Wartenberg B. Petr. Kolberg В.

Herm. Paderborn Mag. Вас. 1384 Henr. Kusuelt Lic. Jacob. Bartenstein Lic. M. Michael Vredelant B. Joan, de Stargardia В. Joan. Danczk В. Christianos Rysenberg В. Joan, de Lewsa В. Henr. Masl de Danczk B. 1385 Andr. Nicol. Danczk B. M. Joan. Tolkamyt B. Nicol. Kurowe В. Joan, de Lessen B. Theodor Cruceborch M. Liborius de Brunsperg В. Petrus Danczk В. Henricus Stange B. Franciscus Sculteti Bace, de Turaw. 1386 Examinator Petr, de Reddin M. Jacob de Russen. 1387 Jacob. Vigil de Mergenborch B.

Nicol. Lang de Heylgenwit B. M. Paul. Strick de Dyrsovia B. Gerard de Dyrssouia B.

Tylemannus de Gylgenburg M. Elias de Reysemburg. Nicol. Sculteti B. Joan. Risenwalt Jac. Heylgembil B. 1388 Henr. Vredenlant M. Henr. Brunsperg B. Nicol. Bischopfwerder B. Henr. Stang B. Joan, de Mewa В. Nicol. Kuppneri de Saluelt. B. Nicol, de Curowe M. 1388 Joan, de Rossen B. Petr. Reymerswalde B. 1389 Arnold, de Stargardia B.

Joan. Tolkemit B. Nicol. Krapicz B. Joan, de Crewczeburg B. Andr. de Wischow B.

1390 Petrus Reddin Examinator. Herrn. Essin B. Jac. de Konigesberch B. 1391 Andr.

de Merginborg B. 1392 Conrad. Scharfenort B. Joan. Kalle de Konighesberch B. Ioan.

Schencze de Kunisborg B. 1393 M. Hieronymus de Zidenberg ((Seibeitierg). M. Jacob.

Bartinstein. Franc. Panczenaw B. Joan, de Essenberg B. Nicol. Dytmari B. Andr.

Marienborh B. Joan. Abeczyer (Somprobft unb Ո)eitert)in 1415 SSifdjof öon (Srmianb). 1394 M. Joan. Helye. Burchardus Kalis B. M. 1395 Mattheus de Wormedyth B. Stanisl.

Kalyss B. M. Joan. Walkemberg B. Laurent. Rysemborg B. Wenceslaus de Castro B.

Jacob de Marienburg B. Thomas Mas de Elbingo B. M. 1396 Nicol. Resel B. M. Nicol, de Grunenberg B. M. Bernardus Ylgenburg B. M. Petr, de Grunenberg B. M. Petr, de Danczk B. Joan, de Seburg B. M. Laurentius Heylsberg. Nicol. Sculteti de Conradswald B. M. 1397 Joan, de Cruczenburg M. Nicol, de Lubavia B. Petr. Stange M. Franc, de Lubavia M. Petr. Fridelant B. Petr. Steynbut B. Jacob Stella B. 1398 Nicol. Thoren B.

Nicol. Hogenberg B. Bernard Tyrgard B. Joan, de Crossen B. 1399 Andreas Marienbork.

Joan. Huntman de Elbingo M. Michael Junge de Gdanczk B. Michael de Resenkirche B.

M. Henr, de Stargardia B. 1400 Joan. Kall de Elbyngo M. D. Henr. Foyczdorf B. M.

Henr. Zegeberg B. M. Andr. de Mariemberg. Joan. Dethmari B. Herm. Polan de Gdanczk M. Laurent, de Heylsberg M. Joan. Zagre de Gdanczk M. Nicol, de Gdanczk. Gerard Roener de Elbingo B. M. Georg. Emike de Resel B. M. 1401 Joan. Abecyer Mag. Doctor (Stfctyof bou Srmianb). Christanus de Elbingo B. M. Joan. Klecz Вас. Michael Wygel de Marienborg B. Nicol, de Elbingo B. Lie. Michael de Krapicz B. Tymotheus de Mergenow B. 1402 Joan. Ysermengher B. Jacob, de Stargardia B. Nicol. Bruckmann de Stargardia B. Joan. Tirgart B. Caesarius Warsenrode de Thor an B. 1403 Thidericus W redelant B.

Nicol. Stracoyo de Stargardia B. Nicol. Kulmense B. Nicol. Sculteti de Heinrichsdorf B.

(13)

Stargardia B. Nicol, de Stargardia B. Nicol. Creuczeburg B. 1405 Caesarius de Thoran Lic. Jacob, de Stargardia B. Hartwicus de Elbingo B. Joan, de Pusilia B. Timotheus de Mergenaw M. 1406 Joan. Snabel de Danez B. M. Joan. Seburg M. Martin Stambott de Seburg B. Martin Drossow de Stargardia B. Gerard de Lupczyn de Stargardia B.

Caspar Menhardi de Mergenburg B. Petrus Glonin de Rezenburgli B. Tydericus de Vredland M. 1407 Theodoricus Colpin de Fredeland B. Nicol, de Dirsaw B. Henr, de Fredeland B.

Jacob. Martini de Danczk B. Nicol. Thoron B. Georg Zeborg В. Jacob Kluge de Marienburg B.

Peregrinus de Cryzenburg M. Caspar Magni de Wormdyt B. Arnold, de Brunczperg B.

1408 Bernard Nebraw de Torn В. Petrus Bikke de Brunsperg M. Andr. Strube de Danczk B. Franc, de Eylemburk B. Nicol, de Fridland B. 1409 Petrus de Thoren В. M. 1415 Martinus de Kalyss B. M.73).

73) Vorftefyenbe SSerjeicȘniffe uerbanle іф ber gütigen Vermittelung be8 bifcȘKfiidȘcn ©efretärè $erru ®aage, eines um bie SlitertfmmStunbe (Srmlanbs ijodjuerbienten 3)iamte8. 74) Vifd?. Sírd). Ď. 106. 76) Vif$. Streb. D. 65.

fol. 24. 76) зЗЦф. ЭІГA. Memoriale ep. Lucae fol. 200. Slbgebrmft: Vedmann Ind. Leet 1861 Doc. .AS V.

Sie SBifdföfe traten aud? nad? 1466 nod? Sülles, mas fie tonnten, jur ^Befriedigung ber geiftigen

%ebürfniffe ber ®iôcefe. 9licolauS be Smngen bermad?te 1489 für bie Söiebererrid?tung ber GathebraP fd?ule unb յոր Sefíeibung armer (Saciaren bie (Summe bon 120 ïOîarf74). Sucas SBa^eïrcbe moitié nid?t nur eine Sd?ule ber ýieronfymianer im Grmlanbe gründen unb unterhandelte deshalb 1501 mit bem Gavitel, fondera auch eine Աս ib er fit ät in Gibing. Stíléin jur (Gründung ber Schule fehlte eS dem

®omcaf)itel an allen Mitteln75), unb ber fKagiftrat ju Gibing toieS bas mol?lgemeinte Anerbieten beS Sifchofs jurüct76). 9îad? erfolgter gßieberauflebung ber fdfönen fünfte unb SBiffenfchaftcn in Italien machten fid? diele SOtänner um ihre $erf) flau jung nach Preußen unb Grmlanb in I?oí?e։n ®rabe der՛

bient: mie Nicolaus GopernicuS, QoanneS ©antiScuS, ZibemannuS ®ife; allein ihre ebelen unb heib famen %eftrebungen für bie (Gründung don Sdfiilen nnb einer Uniderfität mürben burd? die betlageuS՛

merthen Stürme bereitelt, me(d?e in golge ber ©laubenStrennung aud? bas Grmlanb beunruhigten, bis

endlich ber Garbinal ^ofiuS durch (Gründung beS Qefuiten^GollegiumS ju SraunSberg dein bringenden

Ißebürfniffe in nachhaltiger UBeife abhalf.

(14)

K r ft e r £ t) e i Լ

^e|

*

d)id)te ben nom 21, Диди|1 1565 bifr pir

íkcupdtimi ճրաԽոծտ beit 13. September 1772 ober

Kollegium lier 3efuiteit bou 1565 6i§ 1772.

@tantglaug ^ofiitS toar ben 5. SDiat 1504 in Srafau, ber Çaupt» unb SRefibenjftabt polené, geboren,

©ein SSater Ulrtdj Çofiuê toar in (Dienften beg Königs Stgtgmunb I unb toar Bon bief em als (ßro»

curator паф ЗВіІпа չսր Slbminiftration ber íönigí. (Güter gefdjidt toorben. £>ter erhielt ber junge

©taniglaug feine erfte Stlbung unb ^eicȘnete fi¡h fdjon in ben früljeften fahren burdj rafdjeg begreifen, fchnelíe (Snttoidelung unb große grömmigfeit bor feinen SMitfdjüíern aug. hierauf ftubirte er in feiner æaterftabt, bann in ißabua unb ^Bologna, roo er Doctor utriusque juris tourbe. 9іаф feiner 9iü(f=

lehr tourbe er alg ®eȘeimfd;reiber, bann alg Sangler bon ©igiSmunb I unb bon Stgtgmunb II Sluguft in triftigen ©taatggefdjäften bertoanbt 59ei bief er (Gelegenheit befudjte er feinen achtzigjährigen (Bater in ЗВіІпа, tourbe bann (Domherr in tratau, bemnächft (Btfdjof bon Sulm, halb barauf 1551 Sifdjof bon (Grmlanb. (Groß toar ber 9îuhm, Гоеіфеп er fdjon frühe in ber fatholtfdjen äßelt errungen hatte. (Sr toar ein heftiger (Gegner ßuther'g, ber ihn feinerfeitg in feinen Schriften Antichrist!

Legatum, Episcopum Helspergensem nennt, toährenb ber milbere ЗЛеІапффоп )U fagen pflegte:

„Qui si Papista non esset, primus omnium Doctorum hoc saeculo esset.“ ЗЗаІЬ nach Eintritt fetneg bifdjßflidjen Slmteg ging er паф 9tom unb tourbe bon фіи0 IV toegen SBiebereröffnung ber Sirchenberfammlung չս Orient an gerbínanb I gefchidt. (Der (ßapft ernannte ihn 1561 zum (Sarbinal unb präfibtrenben Segalen auf bem (Soncil. $ier roar er auf bag Sleußerfte tljätig, unb toohl erfen=

nenb, baß ber ІафоОДеп ^ігфе toefentlich nur burd) Gilbung tüchtiger ®eiftlid;en geholfen toerben tűnne, totrite er baljin, baß in ber 28. Strung: de Reformatione Cap. XVIII beg tribentinifdjen ßoncilg befchloffen tourbe, in jebem Sßigthume geiftliche (Bilbungganftalten, Semination, չս errichten, in ГОеІфеп ®naben namentlich armer (Sltern (ohne SReidje augzufchließen), toenn fie talentboll roären, bom zwölften ßebengjahre ab für ben geift(id>en Stanb erzogen unb nach SBollenbung ber SSorftubien аиф bie höhere toiffenfdjaftliche Silbung erhalten füllten: „cum adolescentium aetas, nisi recte in- stituatur, prona sit ad mundi voluptates sequendas et nisi a teneris annis ad pietatem et religionem informetur, antequam vitiorum habitus totos homines possideat, nunquam perfecte ac sine maximo et singulari propemodum Dei omnipotentis auxilio in disciplina ecclesiastica perseverei, Sancta Synodus statuit, ut singulae Cathédrales, Metropolitanae et his majores Ecclesiae pro modo facultatum et Dioecesis amplitudine certum puerorum ipsius civitatis et Dioecesis vel ejus Provinciáé, si ibi non reperiantur, numerum in Coliegio ad hoc prope

Ւ

(15)

ipsas Ecclesias vel alio loco convenient!, ab Episcopo eligendo, alere ac religiöse educare et ecclesiasticis disciplinis instituere teneantur. In hoc vero Collegio recipiantur, qui ad minimum duodecim annos et ex legitimo Matrimonio nati sunt ac legere et scribere competenter nove- rint et quorum indoles et voluntas spem afferat, eos ecclesiasticis ministeriis perpetuo inser- vituros. Pauperum autem filios praecipue eligi vuit, nec tarnen ditiorum excludit, modo suo sumptu alantur et studium prae se ferant Deo et Ecclesiae serviendi. Hos pueros Episcopus in tot classes quoi ei videbitur divisos juxta eorum annum, aetatem et in disciplina eccle- siastica progressum partim, quum ei opportunum videbitur, Ecclesiarum ministerio addicet, partim in Collegio erudiendos retinebit, aliosque in locum eductorum sufficiet, ita ut hoc Collegium Dei ministrorum perpetuum seminarium sit1). ІУІафЬет ber Carb inai bon bem (Sonett in fein Sisť&unt jurütfgeíe^rt toar unb bemfelben biete Setoeife feiner unauSgefe^ten ÎȘâtigteit unb Sorgfalt gegeben batte, begab er fief) toieber паф Italien, too фп ©regor XIII junt Poenitentiarius ernannte. @r ftarb am 5. Stuguft 1579 in Capranica bei 9iom2). — ©er Carbinal Stanislaus

^ofins, bon іоеіфет іф geglaubt %abe einen tarjen SebenSabriß օօրօսՏքՓ1(էօո ju muffen, toeií er ¡іф um bas ЗЗіёфит Crmlanb bon allen ՉէքՓօքօո bie größten unb inSbefonbere als „Instaurator artium liberalium“ ипрегЬІіфе Serbienfte ertoorben i>at, fmbte паф feiner dîüdtebr in bie ©töcefe bie %օքՓէոքքօ ber Sirфепьerfammtung, toie überbauet, fo аиф in Setreff ber ©ггіфіиид bon bbberen Sehranftalten in Ausführung ju bringen. 3U biefem 3tt>e<ie berief er յսոՏՓքէ 1564 eine Spnobe паф ^eitsberg, an іоеіфег аиф ber jufättig in ^eitsberg bei feinem greunbe $ofiuS antoefenbe Carbittal QoanneS granciScuS CommenbonuS, ра^Ніфег Segat bei Sünig SigtSntunb Auguft3), einen фаіідеп Апфеіі nabot unb Ьигф feine bobe Нгфііфе SBürbe unb feine ре^ВпІіфеп ausgejeitýneten @ідепГфа#еп auf ben bereinigten CleruS einen тафіідеп Cinfluß übte. @S tourbe ՏօքՓ^ gefaßt, eine bébete Sebranftalt im Crmlanb ju еггіфіеп unb bie Bettung berfeiben ben Sötern ber ©efel^aft Qefu ju übergeben, іоеіфе ber Carbinal auf bem Concil ju Orient 4) botte fennen lernen, unb »еіфе քՓօո bamalS halb паф ber ©rünbung ihres DrbenS als ßugenberjteber ՍՓ einen toeitberbreiteten 9îuf ertoorben batteo- Ջ er Carbinal bat ben DrbenSgeneral in 9îom ^acob Solnej3), фт ju biefem 3toede eine Anjahl ^efuiten ju fфісЕеп, unb biefer fe&te tein §tnberniß entgegen. Cr ¡фіеве einige aus 9îom, anbere birigirte er aus 9íieber=eutfфІапЬ unter bem (Superior Chriftoph StrombeliuS паф Crmlanb. Anfangs D'lob ember 1564 tarnen fie in Ap eilst erg an unb jtoar 11 an ber 3abl6). @S toar Ьигф bie Spnobe feftgefe^t to őrben, baß bas Collegium in SraunSberg7) gegrünbet unb ben 3>efuiten bas granjistanertlofter, іѵсіфеё feit mehreren fahren beröbet toar, mit ber Йігфе unb allen Sertinentien übergeben »erben feilte. Յոր Unterhaltung bon 20 Witgliebern ber ©efe^aft 3efit unb 24 Snaben im Seminar tourben 1200 Wlart, bie Dllarf ju 6 Sgr. 8 Sf. дегефпеі, als ¡а^гИфеЗ Cinfommen bon bem ՏէքՓօքօ unb bem ©omcapitel auSgefe^t, fo baß jtoei ©rittet bon ber mensa

i) Sifdf. Игф. a. ո. 89. 2) Sarbinal <Stani8lau§ §ofiue tton ÿrof. Dr. Sínt. ©idffyorn, SJontcafutular $u grauenburg 1854. ®. g. saïerleïer, «ßreufj. фго». Slätter 1836. Dłotoember^eft. (Serial, Programm be8 Sraun8berger

©tytnnafhxmb 1830. З) В. M. 1 а. fol. 252. 4) Hist. Coll. Brunsb. ms. 1675. 5) 3acob 8aine$ ftarb ben 29. 3anuar 1565. Sie ©riinbung be8 SottegtumS fällt alfo unter feinem ȘRadjfolger unb britten ¡Őrben*«

©eneral grane. Sargia, ©orlad; фгодг. 1830. 6) ®tani8lau8 9łoftoto8li Provin. Lithuanae S. J. Históriáé pag. 11

JVs 2. 7) Sacchini hist. S. J. p. ц p. 435; sedes destinata Collegio Brunsberga est. Urbs est Prussiae modica,

verum ncc ignobilis пес inelegans et coelo salubri prope Frauenburgum seu Varmiam.

(16)

Episcopales, ein 'Drittel eon ber m. Capitularle entrichtet to erb en fotíte. Dag goííegiatftift ©uttftabt tourbe berpflidjtet, für’ë ©entinar jährlich eine Saft {Roggen $u liefern; aüe Pfarreien, toeldje über fünf Saft an Decent bezogen, feilten bon feber Saft eine SRari, unb bie über jehn Saft hatten, außer biefent

©elbbetrage поф eine Saft betreibe beitragen. Diefe Seiftungen feilten toegfallen, fobalb bas Solle»

ginnt mit ber Beit beffer funbirt fein toürbe. Die erfte unb §aupt»Srettioné<Urlunbe ift unter bem 21. Siuguft 1565 ՝3tt ^eilSberg ausgefertigt unb bon Sommenbonus, §ofii։S unb im flamen beé Dom»

SapitelS bon beffen Ŕanjler ©amp főtt a ЗВ őrein boldogén, ©ie lautet: In nomine sanctae et in- dividuae Trinitatis. Cum sacrosancta Oecumenica Synodus Tridentina, ut adolescentium aetas (quae prona est ad mundi voluptates sequendas et nisi a teneris annis ad pietatem et reli- gionem informetur, antequam vitiorum habitus totos homines possideat nunquam perfecte et sine maximo et singulari propemodum dei omnipotentis auxilio in disciplina ecclesiastica perseverei) recte instituatur ad honorem Dei et profectum utilitatemque ecclesiae: statuerit sánete et praecepit, ut singulae Cathédrales ecclesiae pro modo facultatum et Dioecesis am­

plitudine certum puerorum dioecesanorum numerum in Collegio ad hoc prope ipsas ecclesias vel alio in loco convenient! alere et religiose educare et in ecclesiasticis disciplinis instituere teneantur: Illustrissimus et Reverendissimus D. Stanislaus Hosius tti S. Pancratii S. R. E.

Presbyter Cardinalis Eppus Warmiensis, qui et ipse tunc eidem S. Synodo Oecumenicae non solum interfuit, sed et praefuit Sm D. N. P. et S. Sedis Apóst, amplíssimo legationis fungens muñere : in Synodo Dioecesana Varmiensi habita Helsbergae ad VII Idus Augusti inter alia pleraque retulit ad Venerabiles fratres suos Canonices Varmienses Nuncios Capitulares cum pleno et generali mandato ad earn Synodom abligatos et totam Synodom, de ejusmodi decreto S. Concilii Tridentini execution! in hac dioecesi sua mandando. Quod quidem decretum universalis Synod! quum omnibus maxime probaretur, suscepta fuit deliberatio, quibus ratio­

nib us fieri posset, ut Seminarium hujusmodi clericorum et ministrorum ecclesiae esset et bene inštitútom et stabile perpetuumqoe. Post longas vero et multíplices habitas consoltationes in hac tanta penoria sacerdotum et ministrorum Dei, praesente ibidem authoritatemque et robur hisce rebus praestante Illustr. et Reverend, domino D. Joanne Francisco Commendono S. R. E. Cardinale Smi D. N. P. et S. Sedis Apostolicae ad Serenissimum Regem Poloniae et omnia dominia Altitudini ejus subjecta legato de latere, erectum est commun! et unanimi omnium sententia Seminarium hujusmodi in nomine Domini, ad profectum et communem utilitatem Ecclesiae, visumque est curam, operam et diligentiam Societatis Jesu propter ejus ordinis hominum pietatem, sanctitatem vitae et insignem eruditionem cum singulari erudiendae juventutis tam ad pietatem quam ad lifteras capessendas dexteritate conjunctam — quorum aliquot idem Illmus et Revmus D. Cardinalis Varmiensis ante aliquot menses curavit ex diversis et longinquis partibus evocandos : — magno ad earn rem usui et ornamento fore.

Primo igitur constitutum est, ut Monasterium Franciscanorum in oppido Braunsbergk de- sertum et jam ab aliquot annis Monachis vacuum una cum Ecclesia lilis applicaretur. Simul et illa, quae ruinosa sunt, repararentur, aedificarentur etiam ea, quae necessaria et opportuna forent tam illorum de Societate quam ipsius Seminarij usibus. Delude ut pro 20 personis collegii Jesuitar um et 24 pueris in Seminario pro nune al endis ab Ill. Rev. D. Cardinali et Venerab. Capitulo provideatur de rebus ad vietum, amietum, disciplinam, supellectilem et fabricam necessariis et honesta sustentatione Collegii et Seminarii supradictorum. Proinde

i

(17)

omni meliori modo et forma ad hune finem et effectum praefatus Illmus et Revmus Cardi- nalis ac V. Capitulum pro se suisque successoribus et eo nomine obligarunt se suasque mensas Episcopalem et Caplarem bac ratione: ut in primis et ante omnia deductis Mareis 200, quas Illmus D. Cardinalis ejusque suecessores Eppi Varm. vigore certae concordiae et transactionis anno superiore initae et firmatae ex Cameratu Brunsbergensi commun! nomine usque ad praescriptum tempus in eum usum absque omni recusatione conferre atque suppe- ditare tenentur. Ipse idem Illmus Dominus ejusque successoris duas partes et V. Capitulum tertiam partem debeant realiter et eum effectu contribuere et persolvere usque ad summám mille Mar car um. Et hoc ex bonis mensae tam Eppolis quam Captaris seu alia ratione, quae magis Illmo D. pro sua parte videbitur expedire, ita ut mille ducentae Marcae huj us monetae annuae et perpetuae, in conservationem Collegii et Seminári! supradictorum collatae repe- riantur. Verum elapso dicto tempore solution! 200 Marcarum praefinito, si alia ratio reperta non fuerit, secundam supradictam ratam portionom Eppus et Caplum praedictam summám 200 Marcarum in toto vel in parte, prout necessitas postulaverit, ex suis bonis et proventibus supplere teneantur. Super quorum omnium et singulorum praemissorum firma observatione se suosque suecessores atque suas mensas Eppalem et Caplarem, ut praemittitur, valide et efficaciter obligaverunt et hypothecarunt. Assignantes et constituentes dictas pecuniarum summas in et super dictis mensis suis respective. Quia vero nonnulla sunt, quae Illmus Car­

dinalis et V. Caplum noverunt esse ejusmodi, ut in hune usum possint converti commode et

secure : qualia sunt: Tria millia Marcarum circiter, quae ex legatis Ecclesiae Varm. ad

scholam Culmensem, quae nunc pestiferis haereticorum disciplinis et dogmatibus infecta est,

pervenerunt. Si quidem ea legata tanquam non in eos usus, quos oportuit et praeter inten-

tationem Testatoris conversa omnino repetenda veniunt. Praeterea quidquid ex beneficiis

ecclesiasticis, simplicibus in Ecclesia Cathedral! et Dioecesi Varmiensi consistentibus, quae

juxta praescriptum S. Concilii universalis application! et incorporation! ad hoc Collegium

obnoxia sunt, provenire potest. Insuper aliquot stipendia in Universitate Lipsiensi pro pau-

peribus scholaribus ex oppido Brunsberg et Allenstein olim fundata ac erecta: ut divenditis

censibus, qui ibidem super certis bonis stabilibus comparați existunt scholaribusque cedunt,

pecuniae capitales recuperentur, omni meliore ratione, qua id fieri poterii. Ad haec quidquid

ex Elbinga et Dirsovia ac aliunde tam in fundis illorum taxisque seu pretio quam paratis

summis accrescere poterit. Et praeterea fortasse alia, quae pro tempore usu venire possunt

et nunc in mentem non veniunt: constitutum est, ut quandocunque horum aliquid applicatum

fuerit accesseritque ad hune usum, detrahatur secundum proportionera praedictam tam

de parte Ulmi seu Eppi quam de parte V. Capii, prout ratio tunc praesentium pecuniarum

et sumptuum tulerit, ut eo minus ipsi soli graventur et stips ut praefertur in eum usum

collata eis pro certa rata restituatur. Porro Collegiata Ecclesia in Guttstadt ad hune usum

Seminar!! lastam unam siliginis conferet atque ita, quod ad ipsum Collegium ejusque decimas

ex parochial! Guttstadiensi provenientes et alios reditus seu ipsam mensam Caplarem attinet,

ab omni alia contribution immune erit. Verum ut nihilominus, quandoquidem ob defectum

Sacerdotum eidem Coliegio aliquot parochiales ecclesiae ad tempus commendatae fortassis

existunt, interea durantibus Commendis hujusmodi ad earn rationem, quae de aliis parochia-

libus infra ponitur, contribuât seque hoc casu cum aliis parochialibus conforme reddat.

(18)

Tametsi in Synodo Tridentina nihil constitutum est de contributione parochialium in hune usum Seminarii, tarnen quia in hac dioecesi nulla fere sunt alia beneficia ecclesiastica, de quibus ex praescripto Concilii Tridentini possit applicari : visum supplicandum Smo Dno Nro, ut concédât et ratum habeat, ut ex parochialibus ecclesiis fiat infra scripta contributio, quam minima jactura et damno ipsorum parochorum. Liberando primum omnes parochias, quae non excedunt quinque lastas in decimas, ab omni tali contributione: illis, quae ultra quinque lastas hab ent ad decern inclusive, imponatur contributio annua singularum Marcarum in singulas lastas numerum quinarum excedentes: illis vero, quae ultra decern habent, impo­

natur contributio dimidiae lastae siliginis et avenae, ita ut hac undécima lasta non computata de reliquis omnibus, quae superant undecim, solvant nihilominus in singulas lastas Marcam unam. Et quia in hac dioecesi propter inopiam sacerdotum, ut supra dictum, contingat ali- quando, ut duae aut tres parochiae uni commendentur, ex quibus omnibus fructus percipiuntur ab uno eodemque Parocho ; constitutum est, ut quoad ista necessitas duraverit, quod plures sacerdotes, quibus singulae commendentur, haberi non possint, is Parochus de his fructibus, quos nunc ita percipit ex pluribus ecclesiis teneatur conferre, quasi ex una et non ex pluribus fructus caperet secundum praedictam proportionem et ratam. Successu vero temporis si Seminarium hoc quocunque casu et quacunque tandem ratione in totum vel in parte dotatum reperiatur, tunc portio in singulis beneficiis ut supra detracta seu contributa, prout res ipsa exegerit, in totum vel in partem remittetur. Quod vero attinet ad reparationem aedificiorum et fabricam, quae nunc debet fieri, visum est, ut mille Marcae, quae Brunsbergae in certis beneficiis simplicibus per quondam Thomam Wernerum in parochiali Brunsbergensi fundatis penes Magistratum vel alibi exstant et trecentae Marcae circiter, quae apud Yblem Dnum Eggerdum a Kempen Decanum et Cancum Varmiensem ex residuo legatorum per quondam Leonhardum Niderhof Decanum Varmiensem in usum Scholae Culmensis testamento relictorum supersunt, in hunc usum convertantur : ita tarnen, ut si quid inde restiterit, in emptionem censuum ex- ponatur. Quod vero specialiter ad restitutionem testudinis tempi! spectat, visum est, pecuniam tertio sacculo per magistratum Brunsbergensem pro usu (ut asseritur) coemeterii S. Joannis extra muros Brunsbergenses ante aliquot annos erecto collectum, ultra id, quod largitionibus piorum hominum ad hoc colligetur, huic negotio deputari. Et quod authoritate Illmi Dni Cardinalis confirmetur, idem tertius sacculus fabricae tempi! et Collegii perpetuo applicandus.

Caeterum quod de electione personarum, quarum consilio et opera omnia et singula supradicta recte administrar! debeant, a sacro Concilio praescriptum est, suo tempore et loco id obser- vabitur. Hoc insuper adj ecto, quod Oeconomus aliquis dispensandarum pecuniarum peritus con­

stitui debebit; cui in quadrantes anni aut prout visum fuerit vel necessitas postulaverit, pecuniae ad sumptum suppeditentur : quique singulis annis eo tempore, quo et quoties magis oppor- tunum videbitur, exactam et absolutam de omnibus perceptis et expositis Uimo Dno Cardinali seu Epp o Varmiensi in praesentia duorum de Caplo et duorum de Clero Dioecesis rationem reddere teneatur. Acta sunt haec in synodo Dioecesana Helsbergae ad VII Idus Augusti et XII Calendas Septembres convocata. In quorum omnium et singulorum praemissorum fidem, robur et testimonium praesente instrumento praefati Illmi et Revmi Cardinalis cum manuum suarum subscriptione nec non Vblis Capii cum infra script! Cancellarii sui sub­

scripție ne sigilla sua append! curaverunt et fecerunt. Datum in Castro Helsbergk sub anno

(19)

Dni MDLXV, Indictione VIII, die vero XXI menais Augusti, Pontificates Stmi in Christo Patris D. N. Pii, divina providentia Papae IV anno VI.

Joannes Franks Presbyter Cardinalis Commendonus.

Stanislaus Cardinalis Varmiens. Episcopus.

Samson a Worein Caucus et Cancellus.8).

8) 3(гф. B. JVs 1 a. fol. 249. А. N. 89. fol. 1. 9) Hist. ms. 1675. 10) ©tantól. 9łoftow8fi Lit.

hist. p. 11. Not. 2. angeorbnet Ьпгф bie ¿weite (Srettioni^Uríunbe. ®і)'ф. ЭІгф. В. N. 1 а. fol. 258. А. 89. fol. 8.

ii) ЭД. Ягф- А. 89. fal. 24. 12) Щф. Зігф. В. N. 1 а. fol. 255. А. 89. fol. 8. ») ®er Sif$of unb bai Som capitel Ratten ftd> be8 Эіефіеб ber Sifitation begeben tnüffen. Später entftanb bariiber Streit. Stuf einen Seritpt bei sfteftori entfReibet ber CrbenSgeneral unter bent 20. Secember 1640: Sie Sefuiten foïïten lieber bie Sertvaltung bei Seminars aufgeben, behor fie fid) ber æifitation ber Sonferbatoren unterwerfen, unb ber Sßrotiincial fügt pin¿u: ®a8 Зіефі, welkes fie einem Sarbina! Șoftus unb bem bauiaíigen Somcapiteí, bem fie ifyre Sfiftenj berbanften, фгег DrbenSregel gemäß nidȘt flatten einräumen lönnen, bürften fie um fo Weniger in fpäteren geiten abtreten. Memoriale 1642, 1.

i*) 3m gebruar 1576 würben bem Sottegium außer bief en ifytn funbationimäßig ¿ufteßenben 30 Cuartă fpol¿ поф 12 Cuarta unb ¿war bon ben (Gütern bes S8ifdf>ofá 8 Си. unb bon ben (Gütern bei SomcapitetS 4 Cit- angewiefen unb ¿War mit freier älnfufir. W- %гф. А. 3. fol. 257.

£шгф biefe Urfunbe tear nunmehr bas Collegium S. J. gegriinbet tm 25. паф ber «Stiftung ber Societal unter bem britten QrbenSgeneral ȘranciScuS Sorgia9). 2)er 21. Յէսցսքէ tourbe fpäter als dies natalis Collegii jâȘriid) Ьигф eine Іігфііфе geier begangen 10 ii) ). ®ie Qefuiten toaren aber inftitutionSmäßig піфі befugt, bie Leitung eines ßnabenfeminarS ju übernehmen. Canon 13. Secund.

Congrega!. Patrum S. J. heißt eS: Seminaria Episeopalia gubernanda ne admittantur. Si tarnen fundatio perpetua et insignis eorum ita fieret, ut simul et conjunctim Collegium nostrum valde promoveretur vel de novo institueretur et abundare! Societas operariis idoneis et libera eidem gubernatio committeretur, possent ex dispensatione Prop. Generalis et non aliter admitti. Non dentar tarnen hujusmodi Seminariis separați Praeceptores ab iis, qui in scholis nostris pro Soc. nostrae instituto praelegerint H). — 3)ie gtoeite CreftionSJlrtunbe ift Don феііё«

berg unter bem 16. December 1566 Don ^ofiuë unb bem Capitel ausgeftellt13 * ). 5)er ißater ^ranciscus Sunper S. J. toar alë æifitator Dom £)rbenë==(Sencral nach Sraunsberg gefcQicr’t. Cs tourbe nun Ьигф bie ;toeite gunbationS-Urfunbe feftgefept, baß nunmehr, пафЬеш bie Qispenfation Dom Prop. Gene­

ralis eingegangen toar, bem Collegium bie сига Seminári! in Spiritualibus b. h- «n Ііиіеггіфі unb QiSciplin übertragen to erbe13) unb bas Seminar im Collegiatsgebäube Aufnahme fittben fotíte, bis ein befottbereS .ßauS befd)afft to erb en tonnte. 3Die 3aG ber 33äter fotíte auf 20 gebradtt toerben:

„quod Jesuitae non ita pridem exorti praeclaram in eo genere instituenda et ad pietatem et ad doctrinam j и ven tute non solum in Europa verum etiam in externis et antiquitus incognitis, nuper autem repertis orbis terrarum regionibus et insulis Christo et sponsae ejus ecclesiae operam navant“. 5luS ber îDiittc ber Societal tritt einer als Moderator tnS Seminar, ber mit ben Alumnen Zag unb Эіафі jufammen ift, mit ihnen fpeift unb ihnen Einleitung im Stubiren unb ben Hebungen ber grömmigteit unb guter ©efittung паф Slnorbnung beS Olef tors ertheilt. ®ie ßonbë to erb en geteilt ; 400 3)rarf erhält bas Seminar nebft ben Olaturallieferungen ber Pfarrer, 800 3)1art, tooju 200 SDÎarf Dom Carbinol jugelegt toerben, alfo 1000 33íart, bas Collegium. Zemfelben toerben 30 Quarta §ol$ nebft freier Anfuhr betoilligt M). ®aS Seminar foil поф befonberS аиёгеіфепЬ mit

3

(20)

^ot; bergen to erb en. gür baS Collegium unb «Seminar gemetnfc^afilt^ führen bie äluffiiýt in Ex­

ternis (in rebus temporalibus) {toei Gonferbatoren: Domherren, bie bam ©¡քՓօք {u ernennen finb, fürë Seminar allein {toei ißrobiforen: ein (SeiftlicȘer unb ein 8aie, юеіфе ex consilio ber Gonferbatoren {u berfahren haben, unb ein DiSpenfator, Юеіфег bom ißrobincial in Dienft genommen toirb. — Die britte Urfunbe ift auSgeftellt ßrauenburg ben 6. Diobcmber 1568 15 * ). @0 toerben поф einzelne bie äußeren Slngelegen^eiten beS (Kollegiums betreffenbe %eftimmungen getroffen. . DaS Domcapitel ber»

pf^tet |іф поф 3 8aft Яогп unb 3 8aft Wal{ pi liefern: „quia animorum dispositio, quae ad virtutes et litteras amandas et capessendas est necessaria, magna ex parte ex Oeconomiae tranquillitate et suavitate dependet “ . Die Seftimmung, bie (Кгіеіфіегппд ber Mensae beS ՋԱքՓօքՏ unb DomcapitelS bei fteigenben Ginfünften beS Collegiums betreffenb, finbct (іф апф (fier діеіфіаиіепь mit ber {Weiten Urfunbe: „declaramus, quod, quidquid et undecunque in commodum eorumdem Collegii et Seminarii pervenerint, ad relevationem mensaruin nostrarum pertinere debebit nobisque cedet“. Die ЗІифеЬипд beS britten ÄlingbeutelS, toie fie քՓօո in ber {Weiten Urfunbe auS=

де^гофеп toar, toirb апф (fier b er fügt: es folle für bie ^Bauten anbertoeitig geforgt toerben. GS toerben 4 bis 5 klaffen in ՅէսՏքէՓէ genommen, „in quibus publice (ohne ©фиідеіь), quae ad grammaticam et litteras humaniores Graecas et latinas et Rhetoricam pertinent, profiteantur“.

Ппіег^еіфпеі ift biefe Urfunbe bom fßrobincial Dr. 8aurentius WagiuS, bem æiceprobincial fȘranc.

Sunder unb bem Sieftor QoanneS Qacobi SlftenfiS S. theologiae Doctor, bon bem Garbinal unb bem Mangler bes DomcapitelS ißetr. ßatoacfi unb bem Capitel» Sefretair WatthiaS ^)eim. — Die in ber erften CreftiouS»Urfunbe ertoäßnten Stipenbien für Culm unb 8eip{ig tourbeu Ьигф eine հէքՓօքսՓօ Verfügung bon JpeilSberg ben 22. Sluguft 1565 pt (fünften beS Collegiums {u SraunSberg einge^ogen.

Das Stipenbium für Culm beftanb aus ben ßinfen bou 3000 Wart, Stiftung beS DecanS Seonarb Weberl/off, unb bon 300 Warf, Stiftung bes DecanS Cggert b. Ä'empen. ^n 8eip{ig toaren mehrere Stipenbien für Stubirenbe aus 33raunSberg unb 3lllenftein. Die Capitalien toaren in Seippg felbft untergebrad;t unb tourben bon ber bortigen Uniberfität піфі ßerauSgegeben 10). — Bür baS {идіеіф mit bent Collegium еггіфіеіе unb ber Settling beffelben übergebene ßnaben»Seminar (Sem. dioecesanum) würben in bem Oaßre паф ber Gr Öffnung, alfo 1566, beftimmte Conftitutionen bom ՋՅէքՓօք unb Domcapitel mit bem ißrobincial unb Diettor beS Collegiums bereinbart. Der Qnßalt berfelben ift fol»

genber 17): Die äußere SSerroaltung Ratten {toci bout %էքՓօք ernannte Gonferbatoren aus ber ber Domherren bon Grmlanb. Unter itjnen ftanbeu {toei fßrobiforen, duo bonae famae viri, bom Sijcßof auf ՋՏօրքՓէսց ber Gonferbatoren ernannt, ein tßriefter unb ein 8aie. Diefe hatten unter рф ben DiSpenfator; er ßcißt аиф Oeconomus18), JpauSmeifter, юеіфсп ber Ißrobincial ernannte. Der Moderator Seminarii ift aus ber 3aßl ber geiftlidpn SSäter beS Collegiums unb toirb bom Diettor mit (Genehmigung beS fßrobinciais ernannt; er heißt in ber Diegel Praefectus, fpäter Regens. 3^3՞

linge feilten anfangs nur oierunbpoanpg aufgenommen toerben. Sed;S{eȘn empfiehlt ber ՋէքՓօք, афі baS Capitel. Sie haben іеЬоф nur bas 33ог|ф1ад6геф1. Der Diettor unb Woberator prüfen fie unb nehmen fie auf ober weifen fie ab. Die Slufptnehmenben müffen lefen unb і'фгеіЬеп fennen unb baS {toölfte 8ebenSjahr {urücfgelegt haben. SBeil aber ein großer Wangel an ®eiftlid;en roar unb bie Qrbination beeilt toerben mußte, fo toirb {ur 3eü feftgefeht, baß bie 3luf{unehmenben toenigftenS

l5) SBiftfj. 5lrdp B. N. 1 a. foi. 251. A. 89. fol. 14.

B. N. 1 a. fol. 269 seq. A. 89. 30 seq. «) Mem. 1606. 8.

16) gjifcȘ. Ягф. В. N. 1 а. fol. 263. ") Щф. Зігф.

Cytaty

Powiązane dokumenty

Deutsch. Rektion der Kasus. Gebrauch der Praepositionen. Elemente der Interpunktion. Lektüre im Lesebuch. Zehn Gedichte wurden gelernt. Wöchentlich ein kleines Diktat. Alle 14

Vorschule. Zweite Abteilung: Einübung der deutschen Schrift auf doppelten Linien. Abschreiben des Gelesenen auf der Tafel und im Heft. Erste Abteilung: Einübung der deutschen

kannten gymnasialen Anstalt die Aufnahme in die Unter- resp. Ober-Prima eines Gymnasiums beanspruchen können, sollen einer förmlichen Aufnahme-Prüfung, einschliesslich einer

Die Sammlung der geographischen Lehrmittel (verwaltet vom Oberi. Plew) wurde vermehrt durch: 1) Wandkarte von Kaiser-Wilhelmsland (herausg. von der deutschen Kolonialgesellschaft).

Der Gesundheitszustand innerhalb des Lehrer - Collegiums war leider während des abgelaufenen Schuljahres ein nichts weniger als zufriedenstellender. Für den grösseren Theil des

Dabei erkennt Nonnus solche Epitheta als stabile Beiwörter der Homerischen Sprache an, zeigt oft und geflissentlich, wie wohl er sich dessen bewusst ist; ja er verbindet dieselben

Auf dieser letzten Stufe der Sprachentwicklung steht nun das Altsächsische, die Sprache des Heliand, allerdings noch nicht; in mehreren Funktionen findet sich, wie wir oben

evangelium der Erziehung — um Goethes Ausdruck zu brauchen — in Deutschland Geister und Herzen vielleicht noch mächtiger als in seinem Vaterlande, und es ist von Basedow bis