CHŁZĄ.SMZiwSlćl Wlňctnkf
"Ksawery",) WINCENTY CHRZ4SZCZEWSKI - "Kruk", "Wincenty", "Janusz",(oficer służ- by stałej WP i AK /1905 - 1989/.
Wincenty Onrząszczewski urodził się 4.II.1905 w Jastrzębińcach na Kijowszczyźnie z ojca Antoniego Ludwika, właściciela majątków ziemskich, i matki Zofii Kwiatkowskiej. W 1921 ukończył 7-klasową średnią,
Cszkołę polską w Humaniu. Ęył czynnym działaczem Harcerstwa Polskiego na Ukrainie. W lipou 1921 przybył drogą nielegalną do warszawy i wstą pił do Warszawskiej Szkoły Podcnorążycn. Po ukończeniu rocznego kur
su w tej szkole i równoczesnym zdaniu matuiy został zakwalifikowany do Oficerskiej Szkoły Jazdy w G-rudządzu. Po ukończeniu jej w 1925 w stopniu podporucznika,
Czostał wcielony do 1 pułku Ułanów Krechowieckich. Bo stopnia poruczni ka został awansowany 1.IX.1928, do stopnia rotmistrza 1.1.1957. W mię՛
dzyczasie ukończył kurs oficerów łączności w Zegrzu i kurs dowóców szwadronów w Grudziądzu, Obok funkcji regulaminowych pełnił dodatko
wo funkcję oficera oświatowego w ciągu 6 lat i oficera informacyjne go w ciągu 7 lat, Był równocześnie kustoszem muzeum pułkowego w okre sie od 1950 do 1959. Był autorem artykułów w polskim piśmiennictwie wojskowym, a także tłumaczem wojskowych publikacji z języka angiel
skiego i francuskiego.
W kampanii wrześniowej 1959 brał udział kolejno jako dowódca szwa dronu 1 p.uł., oficer sztabowy w Grupie Kawalerii gen. Podhorskiego i dowódca szwadronu w Grupie Kawalerii płk. Tarnasiewicza. Uczestni
czył w boju z armią sowiecką pod Kodziowcami w rejonie Sopoókiń. W nocy z 25 n 24 września przeszedł ze swym oddziałem na Litwę , gdzie 20-
w obozie,
stał internowany i umieszczony(w Rakiszkach. 26.XII.1959 uciekł z i wkrótce^
obozu, 6.1.194O przybył do Wilna fXäXXä został zaprzysiężony jako żołnierz SZP/ZWZ, czynił jednak równocześnie starania o wyjazd do Francji, bez powodzenia.
Na początku lipea 1940 ówczesny szef sztabu Komendy Okręgu Wileń
skiego ZWZ mjr Aleksander Krzyżanowski polecił rtm. Chrząszczewskie-
2
mu zajęcie się przerzutem osób przez granicę litewsko - łotewską. We wrześniu Ch. został mianowany zastępcą ds. wojskowych komendanta Pod-
okręgu Kowieńskiego, ppor. Zbigniewa Jentysa ps. "Habdank". W marcu 1941 NKWD aresztowało większość członków komendy Podokręgu Kowień skiego, w tym także Ch-go. Ppor Jentys został wywieziony do Moskwy, Ch. i pozostali członkowie komendy Podokręgu przebywali do wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej w więzieniu kowieńskim, skąd zostali ewa-
szczęśliwie> masakry
kuowani do Mińska. Ch. uszedłí z życiem z masowej dokonywa nej na więźniach podczas ich marszu z Mińska do Czerwienia.
Po powrocie do Wilna Ch. na początku lipea 1941 zameldował się u komendanta Okręgu Wileńskiego A.Krzyżanowskiego i został mianowany p.o. komendanta Podokręgu Kowieńskiego /Kryptonim "Klon"/. Aż do je
sieni 1942 zajmował się odbudową i rozbudową siatki konspiracyjnej Podokręgu. Obok istniejących obwodów Kowno, Kiejdany, Szawle, zorga
nizował 4 następne: Poniewież, Jeziorosy, Wilkomierz i Olita.Gdy je- Polak z Litwy
sienią 1942 komendantemPodokręgu "Klon" został ¿dr mećE Adam՜ Dowgird funkeję j
/"Dominik", "Florian"/, Ch. objął ponownie /zastępcy komendanta ds.
wojskowych. Po zorganizowaniu wkrótce potem w Okręgu Wileńskim AK inspektoratów rejonowych, teren Podokręgu Kowieńskiego stał się rów
nocześnie w strukturze wojskowej Inspektoratem "E". Inspektorem zo
stał Ch., będąc równocześnie zastępcą komendanta i szefem sztabu.
Z dniem 11.XI.1943 został awansowany do stopnia majora.
Ch. zajął się tworzeniem ośrodków i placówek wojskowych, zorgani
zował szeroko zakrojone zdobywanie broni, z której część parokrotnie przekazał do Wilna. W 1943 z inicjatywy Inspektoratu "E" założono w Kownie 12-osobową drużynę dyspozycyjno-dywersyjną. Do wiosny 1944 przeprowadziła ona 7 akcji dywersyjnych. Na początku 1944 skierowano
kilkudziesięciuj
z Podokręgu /ludzi na trzymiesięczne przeszkolenie do brygady i innych/
"Szczerbca",-. W ciągu blisko dwuletniej działalności na stanowisku inspektora /jesień 1942 - wiosna 19Д4/, Ch. zasadniczo przebywał w
jednak . .
zasięgu Komendy Okręgu, co najmniej raz na miesiąc wizytował
- 3 -
i instruował podległe mu obwody na terenie całej Litwy Kowieńskiej.
Ma początku marca 1944 Oh. został aresztowany przez lestaro i osa dzony w obozie Prowieniszki k. Kowna. Przebywał tam wraz z zastępcą Delegata Rządu na Okręg Wileński,Adamem Galińskim. Po częściowej likwidacji obozu przez Niemców na początku lipea 1944 /rozstrzelano wówczas 300 jeńców francuskich pochodzenia żydowskiego, a 1000 więź
niów wysłano do Niemiec/, pozostałą 300-osobową grupę, wśród nich Oh-go i Galińskiego zwolniono 12 lipea wobec zbliżania się frontu.
Oh. udał się do Kowna, a w drugiej połowie lipea, po zajęciu Kowna przez armię sowiecką,wrócił z Galińskim do Wilna, gdzie nawiązał kon
takt z nowym komendantem Okręgu ppłk. dypl. Julianem Kulikowskim /ps.
”Ryngraf”/ i włączył się do działalności konspiracyjnej. Z dniem 10.
XII.1944, wobec wyjazdu do Polski centralnej dr. Adama Dowgirda, Oh.
przejął po nim obowiązki komendanta Podokręgu Kowieńskiego.
Po aresztowaniu ppłk. Kulikowskiego, kolejnym komendantem Okręgu został z dniem 8.1.1945 mjr dypl. Stanisław Heilman /”Tomasz”, "Wi- leńczuk”/. Realizując rozkaz KG AK z 19.1.1945 o rozwiązaniu Armii
ւ w miesiąc później (jrozkaz. nr1O z 18.'пГ.
Krajowej, zarządził on/roźwiązanie~AK”w Okręgu Wileńskim. Gdy w koń cu marca 1945 mjr Heilman został również aresztowany, funkcję komen
danta Okręgu Wileńskiego w likwidacji obj^ł mjr dypl. Antoni Olechno
wicz /”Pohorecki”, ”Lawiez”/, wyznaczając Ch-go na swego zastępcę i լ w połowie czerwca szefa sztabu, wobec zagrożenia aresztowaniem Olechnowicz opuścił) Wil no i udał się do Warszawy, polecając Oh-mu kontynuowanie prac likwi
dacyjnych. Szczególną troską Ch-go była ewakuacja z Wileńszczyzny, a także z Litwy Kowieńskiej,/ <_ partyzanckich?
¿żołnierzy AK, zwłaszcza działających jeszcze w terenie wïoddziałach samoobrony. OjXäää# Czynna nadal ՋՃՃՃՃՃ w Wilnie komórka legalizacyjna AK zaopatrywała "spalonych” akowców w lewe dokumenty ewakuacyjne, dzięki czemu do kolejnych transportów odjeżdżających za linię Curzo-
dołączano Powodzenie
na po kilkunastu podopiecznych Ch-go.
4
tej akcji zapewnił Ch. przez zawarcie tajnego porozumienia z pełno mocnikiem PKtfN do spraw tzw. repatriacji Urniarzem, zaprzysiężonym członkiem AK.
Po miesięcznej zaledwie działalności na stanowisku p.o. komendan
ta Okręgu Wileńskiego AK w likwidacji, Oh. został aresztowany w dniu 18.VII.1945 i skazany na 10 lat łagrów. Po odbyciu pełnej kary przy jechał 26.IX.1955 do Polski. W latach 1956 - 1968, tj. do chwili przejścia na emeryturę, pracował na kierowniczych stanowiskach admi
nistracyjnych w PAN w Warszawie. Zmarł w dniu 28.IX.1989.
IV kl.
W.Oh. posiadał odznaczenia: K%%XKX3X&KKRX Order Virtuti Militar#
Krzyż Niepodległości, Krzyż walecznych x 3, Złoty Krzyż Zasługi z 'ieczami, Krzyż Kampanii Wrześniowej 1939 /Londyn/, Krzyż Armii Kra- jowej, Medal Wojska x 4.
Źródła:
Roczniki oficerskie, Warszawa 1928, 1932.
Sanojca A., Kijewska J.: Obsadj^ers^alna^omen^^Okrg^u^Wileń-
^skiego^AK w: "Bzie je Najnowsze" R. XII, z.3 /1980/.
Brzozowski Z.S.: Litwa^-Wilno^l910^1945^ Paryż 1945.
Tomaszewski L.: Kro^ika^wi^eń^ka^^^939^941^, wyd.II, Warszawa 1990.
Ohrząszczewski W.: Curriculum vitae, Warszawa 1988.
Chrząszczewski W., Mickiewicz H., Stawry łłoV H.: Uzupełnienie doZł .Z-X.-Z—X_<ł А л książki Z.S.Brzozowskiego - Litwa-Wilno 1910-1945, Warszawa b. r. ѵ/.
Kozakiewicz J.: Inspektorat ”E”, Łódź 1991
Mickiewicz H.R.: Losy Polaków^nabitwie^godczas^ostatnie^ wojny światowej^ ”Niepodległość” է.XXI, wyd. Inst.J.Piłsudskiego New York-Londyn 1 9Ց8.
Przyrowski Z.: Ze wspomnień litewskiego łącznika, mps ss.29, War- szawa b.r.w.
Polacy z Litwy 1939-1945. Wspomnienia,
Dowgird Jerzy mps SS.51,
^(2 IŻW.
