Tatarskie meczety w Rzeczypospolitej

Ryszard Brykowski

Tatarskie meczety w Rzeczypospolitej

Ochrona Zabytków 41/3 (162), 153-172

architecture has been adopted from the film and the theatre, where the action usually takes place in such a light. For monuments of architecture the natural lig htin g is the light of the sun and the moon and also of torches, kendles or chimneys. The introduction of a rtificia l illum in ation for historic objects does not affect their historic substance. Still, it brings about other dangers in the creation of spectacular images of life in the old ages.

Monuments are thus brought down to a decorative role. However, those failryland — historic images, adpoted from

W. E. Disney, result in an irretrievable loss of the authencity of monuments.

Summing up it may be said th a t more and more often the conservation doctrine has no effect upon practice. This fact cannot be covered in silence. In this context, it is necessary to prepare in individual countries reports on the state of conservation practice and its departure from binding princi­ ples. It would also be necessary to precise the conservation theory, with the attention paid to the greatest endangerings to which monuments are exposed.

RYSZARD BRYKOWSKI

TATARSKIE MECZETY W RZECZYPOSPOLITEJ*

T a ta ro m - ż o łn ie rz o m ,,Tej, co n ie z g in ę ła "

O s a d n ic tw o

P o w sz e ch n ie p rz y jm u je się, że W ie lk i K sią żę L ite w ski W ito ld b y ł tym , k tó ry p ie rw s z y s p ro w a d z ił i o s a d z ił T a ­ ta r ó w na z ie m ia c h s p o d z n a k u P o g o n i i K o ro n y, zo ­ b o w ią z a n y c h d o s łu ż b y w o js k o w e j w z a m ia n za n a d a ­ w a n ą im zie m ię o ra z p rz y w ile je . W rze czyw isto ści Ta- tarzy, ja k o o s a d n ic y w o js k o w i, p o ja w ili się z n a c z n ie w c z e ś n ie j na p ó ź n ie js z y c h o b s z a ra c h R ze c z y p o s p o lite j 1. N a Rusi H a lic k ie j n a js ta rs z e o s a d y ta ta r s k ie z n a n e są ju ż w d r u g ie j p o ło w ie X III w ., na Z ie m i K ra k o w s k ie j p rze d ro k ie m 1300; n a L itw ie p ie rw s z a w z m ia n k a o w s ia c h ta ta rs k ic h p o c h o d z i z ro k u 1324 z c z a s ó w G ie ­ d y m in a (1 3 1 5 -1 3 4 1 ). K siążę W ito ld (1 3 9 2 -1 4 3 0 ) p rz y j­ m u je h o łd o d syna c h a n a M a m a ja i o s a d z a T a ta ró w na Z a d n ie p r z u ; część w o js k ta ta r s k ic h p o s iłk u ją c y c h p o ls k o -lite w s k ą a rm ię p o d G r u n w a ld e m o s a d z a na Li­ t w i e 2. W cza s ie o d p r a w ia n y c h w B a zyle i p o d c z a s s o ­ b o ru e g z e k w ii za du s zę W ła d y s ła w a J a g ie łły , w ś ró d lic zn ych z a s łu g k ró le w s k ic h k s ią d z M ik o ła j K ozłow ski, re k to r u n iw e rs y te tu k ra k o w s k ie g o , w y m ie n ił ró w n ie ż s p ro w a d z e n ie d o k ra ju i o c h rz c z e n ie o k . d w ó c h ty się c y T a ta ró w 3.

To n a jw c z e ś n ie js z e o s a d n ic tw o ta ta r s k ie m ia ło c h a r a ­ k te r e m ig ra c ji p o lity c z n e j, a o s a d y ta ta r s k ie na Z a d ­ n ie p rz u i c z ę ś c io w o n a Rusi H a lic k ie j z o s ta ły s ta rte z p o w ie rz c h n i zie m i przez p ó ź n ie js z e w y d a rz e n ia , zaś p o z o s ta łe na Z ie m i K ra k o w s k ie j i R u s k ie j u le g ły z c z a ­ sem z u p e łn e j a s y m ila c ji4. N o w a fa la o s a d n ic tw a t a ­ ta rs k ie g o , g łó w n ie p o c h o d z e n ia je n ie c k ie g o , p o ja w ia się na Z ie m ia c h K o ro n n y c h — w M a ło p o ls c e , na W o ­ ły n iu i P o d o lu w c ią g u XVI i p ie rw s z e j p o ło w ie X V II w .5

Stan ilościow y

Liczba T a ta ró w o s ia d ły c h na ro li i z o b o w ią z a n y c h d o s łu żb y w w o js k u R z e c z y p o s p o lite j n ie b y ła n ig d y zb yt w ie lk a . N a L itw ie w e d łu g s p isu d o k o n a n e g o w 1528 r. m ia ło z a m ie s z k iw a ć ok. 3500 T a ta ró w w ra z z ro d z in a m i, a na c a ły m o b s z a rz e R z e c z y p o s p o lite j O b o jg a N a r o ­ d ó w o s a d n ic tw o ta ta r s k ie d o c h o d z iło w XVI s tu le c iu d o 7000 o só b , zaś w n a s tę p n y m w ie k u d o 9000 o só b . N a jw ię k s z ą lic z b ę T a ta ró w na d a w n y c h z ie m ia c h Rze­ c z y p o s p o lite j ź ró d ła w y k a z u ją w ro k u 1897; w ó w c z a s z a re je s tro w a n o 13 000 T a ta ró w . W s p ó łc z e ś n ie w Polsce

żyje o d 2000 d o 3000 T a ta ró w ro z p ro s z o n y c h na o b s z a ­ rze c a łe g o k ra ju , zaś na L itw ie i B ia ło ru s i s z a c u je się ic h lic z b ę n a ok. 10 000 o s ó b 6.

Z ró żn ico w a n ie etn iczn e

P o c zą tko w o T a ta rz y z a m ie s z k u ją c y w R z e c z y p o s p o lite j p o c h o d z ili z różn ych g ru p e tn ic z n y c h i e tn o g ra fic z n y c h , tu re c k ic h i m o n g o ls k ic h . R e k ru to w a li s ię z P ołow có w , N o g a jó w , T a ta ró w k a z a ń s k ic h i k ry m s k ic h , n a w e t T u r­ kó w i s tu rc z o n y c h M o n g o łó w 7. W X VI s tu le c iu T a ta rzy lite w s c y w y s tę p u ją ju ż ja k o je d n o lit a g r u p a lu d n o ś c i

* Jest to uzupełniony tekst referatu wygłoszonego na semi­ narium terenowym Pracowni Dokum entacji Etnograficznej PKZ we wrześniu 1987 (zob. „O chrona Zabytków” 1988, nr 1, s. 68) oraz w dniu 12 III 1988 r. w SARP-ie, w Sekcji Ochrony Zabytków O ddziału W arszawskiego.

1 Za obszar Rzeczypospolitej przyjmuje się granice zgodne z konkretnymi okresami historycznymi, tzn. granice przed­ rozbiorowe do 1918 r., następnie granice z la t 1920-1939 i po 1945 r. W okresie międzywojennym meczety tatarskie na Litwie znajdowały się w Kownie, Rejżach, W inksznupiu, zaś na Białorusi przed 1917 r. w Mińsku oraz miały istnieć w miejscowościach: Kopyl, Śmiłowicze, Uzda, ale o nich brak danych.

Literatura dotycząca różnych aspektów życia Tatarów w Rzeczypospolitej jest stosunkowo obszerna. Podstawowym

1 wzorcowo ujętym opracowaniem jest rozprawa S t a n i s ł a ­ w a K r y c z y ń s k i e g o opublikow ana w 1938 r. (Tatarzy

litewscy, próba m onografii historyczno-etnograficznej. „Rocz­

nik Tatarski” 1938, nr 3, s. 318), na której w dużym stopniu opiera ją się ostatnie publikacje poświęcone Tatarom, a m ia­ now icie: P. B o r o w s k i , A. D u b i ń s к i, Tatarzy polscy,

dzieje, obrzędy, legendy, tradycje. W arszawa 1986, s. 271

oraz P. B o r o w s k i , Tatarzy w daw nej Rzeczypospolitej. W arszawa 1986, s. 319.

2 S t. К r y c z y ń s k i , Tatarzy litewscy..., op. cit., s. 1 -5 5 ; P. B o r o w s k i , A. D u b i ń s k i , op. cit., s. 15, 18-19, 34; zob. też: J. T a l k o - H r y n c e w i c z , M uślim ow ie czyli tak

zwani Tatarzy Litewscy. Kraków 1924; L. K r a w i e c , Zarys dziejów ludności tatarskiej w Rzeczypospolitej Polskiej. W : Tatarzy w Polsce. W ilno 1936; P. B o r o w s k i , O sytuacji re lig ijn e j ludności tatarskie j w W ielkim Księstwie Litewskim i w Polsce (X V I-X V III w.). „Euhemer” 1980, nr 4, s. 43— 54.

3 P. B o r o w s k i , A. D u b i ń s k i , op. cit., s. 19.

4 J.w., s. 18; M. Z d a n, Kilka słów o śladach tatarszczyzny

na terytorium województwa lwowskiego. „Rocznik Tatarski”

1935, nr 2, s. 396-399.

5 P. B o r o w s k i , A. D u b i ń s k i , op. cit., s. 65. 6 Tamże, s. 7-8.

7 Obszerniej na ten tem at zob.: St. K r y c z y ń s k i , Tatarzy

litewscy..., op. cit., s. 56— 92; P. B o r o w s k i , A. D u b i ń ­

s k i , op. cit., s. 208 i nast., a także M. T u h a n - B a r a - n o w s k i , O muślimach litewskich. W arszawa 1896, s. 44 i nast.; L. K r a w i e c , Zarys dziejów ludności tatarskiej, op. cit.

m u z u łm a ń s k ie j, z a c h o w u ją c a sw ą w ia rą , ró ż n ią c a się n a to m ia s t o d d a le k ic h p o b ra ty m c ó w n ie ty lk o p rz y n a ­ le ż n o ś c ią p a ń s tw o w ą , a le o b y c z a je m i ję z y k ie m 8, w ó w ­ czas je s z c z e z a p e w n e c z ę ś c io w o ję z y k ie m b ia ło ru s k im , lecz o d w ie k u X V II s to p n io w o c o ra z p o w s z e c h n ie j p rz y j­ m u ją c a ję z y k p o ls k i, k tó re m u p o z o s ta n ie w ie rn a . W z b u d o w a n y m w 1855 r. m ecze cie w N o w o g ró d k u na m a rm u ro w e j ta b lic y fu n d a c y jn e j z n a jd o w a ła się in s k ry p c ja w ję z y k u p o ls k im . O je j lo s a c h ta k p is a ł w 1936 r. M irz a Leon K rycz yń s ki: ,,,.. rz ą d ro syjski, k tó ­

ry niszczył p o ls k o ś ć i w a ż y ł się n a w e t K o ra n y p o ls k ie o d m u ś lim ó w o d b ie ra ć i k o n fis k o w a ć , n a k a z a ł u s u n ą ć p o lszczyznę . W ó w c z a s o d w r ó c ili m u ś lim o w ie ta b lic ę i s ło w o ro s y js k ie w y p is a li, a d o p ie ro w P olsce O d r o d z o ­ n e j n a n o w o o d w r ó c ili ta b lic ę , a b y n a p is p o ls k i z n o w u im p o z lo tq s w o jq z a ja ś n ia ł" 9.

N ic w ię c d z iw n e g o , że p o ls k ic h T a ta ró w , za m ie s z k a ły c h na z ie m ia c h W ie lk ie g o K się stw a L ite w s k ie g o n a z y w a ły c a rs k ie w ła d z e z a b o rc z e ,,p a lja k a m i m a h o m e ta ń s k a w o

z a k o n a " 10.

Prawo b u d o w a n ia m eczetów

B u d o w a n o w e g o m ecze tu w y m a g a ła k a ż d o ra z o w o z g o ­ d y k ró le w s k ie j i z d a je się, że ta k b y ło od p o c z ą tk u . A le te ż z g o d ę o trz y m y w a n o ła tw o , zw łaszcza w cza sa ch „ b i a ­ łych c h a n ó w ” , czyli k ró ló w z d y n a s tii J a g ie llo n ó w , Lecz i p ó ź n ie j, z w y ją tk ie m w ie k u X V II, n ie b yło s p e c ja ln y c h tru d n o ś c i, z re s z tą i w tym s tu le c iu n ie p rz e s trz e g a n o p o d tym w z g lę d e m ry g o ry s ty c z n ie u c h w a ł s e jm o w y c h . Toteż w sw ych m o d litw a c h za w ła d c ę (c h u tb e ) m o d lili się p o ls cy T a ta rz y za p o ls k ie g o k ró la 11. A kie d y u c h w a ­ ła s e jm o w a z 1786 r. z e z w o liła T a ta ro m na b u d o w ę n o ­ w ych m e c z e tó w 12 to u b ie g a li się o n i tra d y c y jn ie n a ­ d a l o k ró le w s k i p rz y w ile j.

„ S ta n is ła w A u g u s t z B o że j ła s k i k ró l P olski, W ie lk i K siq żę L ite w s k i, R uski, P ruski, M a z o w ie c k i, Ż m u d z k i, K i­ jo w s k i, W o ły ń s k i, P o d o ls k i, P o d la s k i, In fla n c k i, S m o le ń ­ ski, S ie w ie rs k i y C z e rn ic h o w s k i o z n a y m u je m y tym lis te m p rz y w ile je m N a szym , w szem w o b e c , y k a ż d e m u z o s o b - n a — k o m u o te rn w ie d z ie ć n a le ż y ( ...) (ż e ) za p o d a n q s u p lik q p rz e z u ro d z o n y c h T a ta ró w n o w o g ro d z k ic h , (...) p o z w a la m y ( . .. ) n a g r u n c ie ic h w ła s n ym , ta k o w y m e c ze t w y s ta w io n y b ę d z ie , (k tó r y ) w ie c z n y m i czasy s p o k o jn ie z a c h o w a n y b y d ź m a. 29 m ie s iq c a m a ja ro k u P a ń s k ie g o 1792 w W a r s z a w ie ” 13.

P ierw sze o g r a n ic z e n ia d o ty c z ą c e b u d o w y no w ych m e ­ c z e tó w n a s tą p iły d o p ie ro w XVII s tu le c iu 14. N ie b y ło je d n a k n ig d y ż a d n y c h p rz e ś la d o w a ń lu d n o ś c i ta ta r s k ie j z p o w o d u je j w ia ry . J e d y n ie w o k re s ie p o ls k ie j k a n tre - fo rm a c ji, g d y u ja w n iły się te n d e n c je n ie to le r a n c ji w o ­

b e c o d m ie n n e j, a n iż e li k a to lic k a w ia ry , o ra z z d a rz a ły się s p o ra d y c z n e w y p a d k i b u rz e n ia z b o ró w p r o te ­ s ta n c k ic h i a ria ń s k ic h , ź ró d ła p o d a ją o z b u rz e n iu ró w ­ n ież je d n e g o m ecze tu . S ta ło się to 2 lip c a 1609 r. w T ro k a c h , a ó w cze sn y b is k u p w ile ń s k i B e n e d y kt W o y n a (1 6 0 0 -1 6 1 5 ) o p ie r a ł się d łu g o je g o o d b u d o w ie 15. R ów ­ n o c z e ś n ie je d n a k n a le ży p rzytoczyć o d m ie n n y , a n ie c o w cz e ś n ie js z y fa k t, g d y w tych sam ych cza sa ch n a o is k ó w k o n tre fo rm a c y jn y c h u zyska li T a ta rzy z g o d ę w 1599 r. na b u d o w ę n o w e g o m ecze tu w M iń s k u , na m ie js c u po d a w n e j p ra w o s ła w n e j c e rk w i W o s k re s e ń s k ie j 1ó. S ie d e m ­ n a s te s tu le c ie , z w łaszcza d ru g a je g o p o ło w a , b yła n a j­ m n ie j to le r a n c y jn a w d z ie ja c h R ze czy p o s p o lite j, lecz za ra ze m te n b ra k t o le r a n c ji był w ja k im ś s to p n iu u s p ra ­

w ie d liw io n y „ p o to p e m ” — n a ja z d a m i k ra jó w in o w ie r- czych.

P rz yjm u je się, że w y d a n y w ó w cz a s zaka z b u d o w y n o ­ w ych m e cze tó w był je d n ą z przyczyn z n a n e g o b u n tu L ip k ó w w 1672 r. i p rz e jś c ia ich na słu ż b ę s u łta ń s k ą . P ięć la t p ó ź n ie j p o z w o lo n o T a ta ro m na o d b u d o w ę s ta ry c h m e cze tó w i c h o c ia ż o b o w ią z y w a ł n a d a l za ka z b u d o w y no w ych , to n ie p rz e s trz e g a n o g o zbyt g o rliw ie . W tym b o w ie m czasie, tzn. p o 1679 r., w z n ie s io n o n o w e m ecze ty w B o h o n ik a c h , K ru s z y n ia n a c h i w S tu d z io n ­ ce 17, ju ż po p o w ro c ie L ip k ó w p o n o w n ie na słu ż b ę R ze cz yp o sp o lite j.

M ó g ł w ię c n a p is a ć P io tr B o ro w ski, że d z ię k i b ra k o w i p rz e ś la d o w a ń lu d n o ś c i ta ta r s k ie j, a trz e b a d o d a ć , że ró w n ie ż d z ię k i z ró w n a n iu je j w p ra w a c h z p o ls k o -lite w - s k o -ru s k ą s z la c h tą , T a ta rz y „ p rz y z a c h o w a n iu o d rę b n o ­

ści e tn ic z n o -re lig ijn e j, m o g li s ta ć się częścią s k ła d o w g w ie lo n a ro d o w e g o s p o łe c z e ń s tw a R z e c z y p o s p o lite j” 18.

N a jsta rsze meczety

P rz y jm u je się, że n a js ta rs z e m ecze ty ta ta rs k ie były w z n o s z o n e na o b s z a ra c h przyszłych w s p ó ln y c h ziem K o ­ ro n y i P o g o n i ju ż w X IV s tu le c iu . Z a cza s ó w K a z im ie rz a W ie lk ie g o m ia ł is tn ie ć m ecze t ta ta rs k i w e Lw ow ie, z lo ­ k a liz o w a n y w p o b liż u k o ś c io ła D o m in ik a n ó w 19. N a L it­ w ie za cza s ó w W ito ld a m ia ły być co n a jm n ie j trzy m e ­ czety w S o ro k -T a ta ra c h , na Ł u k is z k a c h w W iln ie i w N ie k ra s z u ń c a c h 20.

P ierw sza ź ró d ło w a w z m ia n k a o m e cze ta c h p o c h o d z i z 1558 r. Z a w a rta z o s ta ła w tr a k ta c ie „ R is a le -i T a ta r-i L e c h ” n ie z n a n e g o a u to ra , p rz e d ło ż o n y m s u łta n o w i S u- le jm a n o w i W s p a n ia łe m u . W y m ie n io n e w nim z o s ta ły m ecze ty na Ł u k is z k a c h w W iln ie , w S o ro k -T a ta ra c h n a d W a k ą , T ro k a ch , Ł o w c zyc a c h p o d N o w o g r ó d k ie m 21. M e ­ c ze t w T ro k a c h z w ie d z a ł M a rc in K rom e r, czem u d a ł

8 S t. K r y c z y ń s k i , Tatarzy litewscy..., op. cit., s. 228; P. B o r o w s k i , A. D u b i ń s k i , op. cit., s. 63— 64; H a d ż a S e r a j S z a p s z a ł , O zatraceniu języka ojczystego przez

Tatarów w Polsce. „Rocznik Tatarski” 1932, nr 1, s. 34-38.

9 M i r z a L e o n K r y c z y ń s k i , H istoria meczetów w Łow­

czycach i Nowogródku. „Życie Tatarskie” : 1936, nr 5, s. 17.

10 S - n K l - s k i (Kluczyński), Polscy Tatarzy. „K urier Litew­ ski” 1927, nr 93, s. 4.

11 H a d ż a S e r a j S z a p s z a ł , O zatraceniu języka ojczy­

stego przez Tatarów w Polsce, op. cit., s. 36.

12 I. W. В a n d t к e, O Tatarach i wogóle mieszkańcach tutej-

szo-krajoznawczych wyznających religię mahometańską. Bi­

blioteka Warszawska, 1858, III, s. 19.

13 Tekst według : M i r z a L. K r y c z y ń s k i , H istoria mecze­

tów w Łowczycach i Nowogródku, op. cit., s. 16; zob. też:

S t. K r y c z y ń s k i , Tatarzy litewscy..., op. cit., s. 183. 14 Jak się wydaje w roku 1616 Tatarom po raz pierwszy

„zabroniono meczetów nowych stawiać a podupadłych n a ­ praw iać” , zob. przypis 12 (s. 15).

15 S t. K r y c z y ń s k i , Tatarzy litewscy..., op. cit., s. 182. 16 Tamże.

17 P. B o r o w s k i , A. D u b i ń s k i , op. cit., s. 101, p o d a ­ ją , że nastąpiło to po 1677 r., ale Tatarzy osadzeni zostali w tych miejscowościach dopiero w 1679 r. (tamże, s. 100). 18 P. B o r o w s k i , O sytuacji religijnej..., op. cit., s. 53. 19 P. B o r o w s k i , A. D u b i ń s k i , op. cit., s. 18-19. 20 M i r z a L e o n K r y c z y ń s k i , H istoria meczetu w W ilnie

(Próba m onografii). W ilno 1937, s. 13.

21 A. M u с h I i ń s к i, Zdanie sprawy o Tatarach litewskich,

przedstawiane sułtanowi Sulejm anowi w roku 1558. Teka W i­

leńska 1858, nr 4 -6 , s. 258 i nast.; zob. też: T. S t a n i s z,

A. M uchliński orientalista polski 1808-1877. „Rocznik Ta­

1 .„Rozmieszczenie meczetów muzułmańskich na ziemiach Polski, Litwy i Białorusi” wraz z widokam i meczetów w miejscowościach : Iwie (Murawszczyzna), Niekraszuńce, Osmolowo, Dowbuciszki, Nowogródek, Słonim, W ilno, Niemież, Mińsk, Lachowicze, Kru- szyniany, Łowczyce, Sorok-Tatary, M iadzioł, M ir, Bohoniki, Rejże, Kowno, Kłeck (rys. A li Ism ail Smajkowicz; repr. K. Kowalska; zbiory PKZ — O dd ział W arszawa)

1. "D istrib u tio n of Muslim mosques on the lands of Poland, Lithuania and Byelorussia" with views of mosques in Iwie (M u ­ rawszczyzna), Niekraszunce, Osmolowo, Dowbuciszki, Novogrodek, Slonim, Vilnius; Niemież, Mińsk, Lachowice, Kruszyniany, Łow­ czyce, Sorok-Tatary, M iadziol, M ir, Bohoniki, Rejze, Kowno, Kleck (the collection of W arsaw section of PKZ)

w y ra z w swym o p is ie P olski z 1578 r.22 M e c z e t na Łu - kis zka ch w W iln ie z w ie d z ił z k o le i n ie z n a n y z n a z w i­ ska P o la k w ra z z o b c o k ra jo w c e m A le k s a n d re m G w a g n i- nem , co te n o s ta tn i o p is a ł w liś c ie z 1581 r.23 W re s z c ie Ib ra h im Pasza Peczew i (zm. 1640) p o d a je w swym rę ­ k o p is ie , że w p a ń s tw ie p o ls k o -lite w s k im b yło w p ie rw ­ szej te r c ji X V II w . 60 m e c z e tó w 24. Ich n ie p e łn y w yka z, o d tw o rz o n y na p o d s ta w ie ró żn ych p u b lik a c ji, o b e jm u je 23 ś w ią ty n ie ; w W ie lk im K s ię s tw ie L ite w s k im 17 i w K o ro n ie 6 ; zaś w yka z z w e ry fik o w a n y c h m ie js c o w o ­ ści, w k tó ry c h n ie g d y ś z n a jd o w a ły się m eczety, o b ją ł 48 p o z ycji, w tym na L itw ie — 42, w K o ro n ie — 6 25. Pierw szy spis m e c z e tó w w R z e c z y p o s p o lite j w y k o n a n y p rze d 1795 r. z a w ie ra ł 23 ś w ią ty n ie o ra z w z m ia n k o w a ł o 5 d u c h o w n y c h m u z u łm a ń s k ic h w in n y ch m ie js c o w o ­ śc ia c h , g d z ie n ie w ą tp liw ie z n a jd o w a ły się m e c z e ty 26. A li W o ro n ic z w s p o m in a w a rty k u le z 1937 r. o 17 m e­ c ze ta c h i 3 d o m a c h m o d lit w 27. Tę sa m ą lic z b ę m ecze­ tó w i 2 d o m y m o d litw o m a w ia w ro ku n a s tę p n y m S ta n i­ sła w K ryczyński 28. Z k o le i A li S m a jk o w ic z na sw e j z n a

-22 M. K r o m e r , Polska, czyli o położeniu, ludności, obycza­

jach, urzędach i sprawach publicznych Królestwa Polskiego Księgi dwie (wyd. II, 1578), Olsztyn 1977, s. 85.

23 A. G w a g n i n , Rerum Polonicarum to m i tres, Francofurti 1584 (Epistoła ad D. Chytraeum 1581), cyt. za : S t. K r y ­ c z y ń s k i , Tatarzy litewscy..., op. cit., s. 188.

24 I b r a h i m P a s z a P e c z e w i , Tarihi Peczewi. Stambuł

1283 (1866), cyt. za: H. S. S z a p s z a ł, O zatraceniu ję ­ zyka ojczystego przez Tatarów w Polsce, op. cit., s. 36.

25 Zob.: aneks.

26 S t. K r y c z y ń s k i , Tatarzy litewscy..., op. cit., s. 184 (m e­ czety były w następujących m iejscow ościach: Bazary, Boho­ niki, Dowbuciszki, Gudziany, Hussejmany, Kienia, Kruszy­ niany, Łowczyce, Mereszlany, Niekraszuńce, Niemież, N ow o­ gródek, Mińsk, Ponary, Prudziany nad W aką, Rejże, Sien- kiewicze, Solkieniki, Sorok-Tatary, Studzionka, Troki, Winksz- nupie, W ilno, na Łukiszkach; ponadto duchow ni rezydowali w : Kajacieniętach, Łosośnie, Poniziu, Trokielach, Zasulu). 27 A l i I s m a i l W o r o n i c z , Przyczynek do historii mecze­

tów w Polsce. „Życie Tatarskie” 4: 1937, nr 12, s. 1 -6 (om ó­

wione są tu meczety w m iejscowościach: Dowbuciszki, Kleck, Lachowicze, Łowczyce, Mir, Nowogródek, Osmołowo, Słonim, W idzę).

28 S t. K r y c z y ń s k i , Tatarzy litewscy..., op. cit., s. 185; dwa domy modlitewne znajdowały się w Dobczycach i Głę- bokiem (por.: I. B o h d a n o w i c z , Przyczynek do m ono­ g ra fii p a ra fii m uzułm ańskiej w Dobczycach. „Życie Tatar­

n e j m a p ie R o zm ie sz cze n ia o s ie d li m u z u łm a ń s k ic h n a

z ie m ia c h P o ls ki, Litw y i B ia ło ru s i w y k o n a n e j po 1933 r.,

o z n a c za 20 m e cze tó w , a le ry s u n k a m i ilu s tru je 19 29.

Ik o n o g ra fia m eczetów

P om iędzy w y k a z e m S ta n is ła w a K ry czyń skie g o a ry s u n k o ­ w ym p rz e d s ta w ie n ie m A le g o S m a jk o w ic z a z a c h o d z ą

p e w n e ró ż n ic e . W w y k a z ie K ryczyń skie g o b ra k m e cze tó w w K o w n ie , M iń s k u i R e jżach , w tym czasie z n a jd u ją ­ cych się p o z a g r a n ic a m i P olski, a k tó re z k o le i p rz e d ­ s ta w ia S m a jk o w ic z . R ó w n o c z e ś n ie u K ryc zyń s kie g o i S m a jk o w ic z a b r a k m e cze tu w W in k s z n u p ia c h , z n a ­ n e g o z ry s u n k u K a z im ie rz a G ó r n ic k ie g o o p u b lik o ­ w a n e g o w 1868 r. w „ T y g o d n ik u Ilu s tro w a n y m ” 30. N ie ste ty, n ie u d a ło się o d n a le ź ć w szystkich p rz e k a z ó w ik o n o g ra fic z n y c h , na ja k ic h m ó g ł s ię o p ie ra ć A li S m a j­ kow icz. N ie u d a ło się też o d n a le ź ć zb yt w ie lu in n ych u ję ć ik o n o g ra fic z n y c h ry so w a n ych przez S m a jk o w ic z a m ecze tó w . N ie m o żn a w ię c b yło o k re ś lić na te j p o d s ta ­ w ie s to p n ia w ie rn o ś c i ry s u n k o w e g o o d tw o rz e n ia w szyst­ k ich b u d o w li. N ie m n ie j z n a n e m eczety z B o h o n ik i K ru - sz yn ia n o ra z p rze ka z y fo to g ra fic z n e d o ty c z ą c e m e cze ­ tó w w D o w b u c is z k a c h , K łe cku, M ia d z io le , M irz e , N o w o ­ g ró d k u i S o ro k -T a ta ra c h p o z w a la ją m ie ć p e w n o ść , że a u to r s ta r a ł s ię w ie rn ie o d d a ć w y g lą d ró w n ie ż p o z o ­ sta łyc h , a g d y z a b ra k ło m u o d p o w ie d n ie g o p rze ka zu — d la m ecze tu z m ie js c o w o ś c i W id z ę — w o la ł g o p o m in ą ć c h o c ia ż ró w n o c z e ś n ie z a zn a cz ył je g o is tn ie n ie na m a ­ p ie 31. T ak w ię c rysu n ki A. S m a jk o w ic z a (p o w tó rz o n e n a s tę p n ie w n ie c o in n ym u ję c iu przez T. Leszczyń­ s k ie g o i E. Sie m ie n i u ka) s ta n o w ią p o d s ta w o w y m a te ria ł d la ro z w a ż a ń n a d w y g lą d e m m e cz e tó w ta ta rs k ic h w R z e c z y p o s p o lite j. W ra z z in n y m i je szc ze p rz e d s ta w ie n ia ­ m i, ja k w c z e ś n ie js z y m ecze t n a Ł u kisz ka ch w W iln ie , o ra z m ecze ty w S tu d z io n c e i W in k s z n u p iu d a ją p o ję c ie o w y g lą d z ie 22 m e c ze tó w R z e cz yp o sp o lite j, ściśle j na o b sza rz e W ie lk ie g o K się stw a L ite w s k ie g o .

W e w s p o m n ia n y m s p is ie m e c ze tó w w R z e czy p o s p o lite j sp rze d ro ku 1795 z a b ra k ło ju ż m ecze tó w , a tym sam ym T a ta ró w , na n a le ż ą c y m d o K o ro n y W o ły n iu i P o d o lu , c h o c ia ż w N ie m iro w ie m ia ł is tn ie ć je szcze ok. 1858 r. n ie w ie lk i, z b u d o w a n y z k a m ie n ia m eczet, a w 1882 r. o d n o to w a n o is tn ie n ie d re w n ia n e g o , u b o g ie g o m ecze tu w J u w k o w c a c h . N ie s te ty , n ic w ię c e j n ie w ia d o m o na je g o te m a t, p o d o b n ie ja k n ic n ie w ia d o m o o in n ych ta ta rs k ic h m e c z e ta c h z n a jd u ją c y c h się n ie g d y ś na z ie ­ m ia c h ru s k ic h , m .in . O s tro g u , P o d łu żu czy przy u jś c iu rzeki T aśm in d o D n ie p ru 32.

Z a ło że n ie b u d o w la n e meczetów

M e c z e t (m o sze a ) to m u z u łm a ń s k a b u d o w la k u lto w a , k tó ­ ra w swym litu rg ic z n y m k a n o n ie s k ła d a się z o b s z e rn e j s a l i m o d l i t w (h a ra m ), zw ykle c e n tra ln e j, krytej k o ­ p u łą ; p o p rz e d z a ją c e g o ją d z i e d z i ń c a (s a h u ) o to ­ c z o n e g o k o lu m n a d ą ; c y lin d ry c z n e j lu b c z w o ro b o c z n e j w i e ż y z g a le r y jk ą u g ó ry (m in a re t), s łu ż ą c ą d u c h o ­ w nym (m u e z in o m ) d o z w o ły w a n ia w ie rn y c h na m o d litw ę ; o ra z p o m i e s z c z e ń p o m o c n i c z y c h .

Z a s a d n ic z e i n ie o d z o w n e e le m e n ty s a li m o d litw to : m i- h r a b — nisza lu b w n ę k a , w s k a z u ją c a w ie rn y m k ie r u ­ n e k (k ib ła ) n a M e k k ę , z a ło ż o n a na p la n ie p ó ło k rą g ły m lu b w ie lo b o c z n y m (w m e cz e ta ch m u ro w a n y c h często n ie

w y o d rę b n io n a z g ru b o ś c i ścia n y), zaw sze u ję ta po b o ­ kach d w o m a k o lu m ie n k a m i, n ie k ie d y p o łą c z o n y c h łu ­ kiem , i b o g a to z d o b io n a ; m i n b a r l ub m i m b a r — k a z a ln ic a , s to ją c a przy te j s a m e j ś c ia n ie co m ih ra b , u na s z 3 czy 7 lu b 9 s to p n ia m i; d a k k a - p o d iu m d la c z y ta ją c e g o k o ra n , o to c z o n e p rz e w a ż n ie nie w yso k ą b a rie rą i u m ieszczon e w p o b liż u m in b a ru ; m a s k u ł a - m ie js c e z a re z e rw o w a n e d la w ła d c y , często w fo rm ie loży, um ie szczo n e w p o b liż u m ih ra b u . C zę ścią s k ła d o w ą d z ie d z iń c a je s t h a u z — c z w o ro b o c z n y lu b w ie lo b o c z n y ba se n , słu żą cy d o ry tu a ln y c h a b lu c ji o ra z m i d h a (s z a rd irw a n ) - fo n ta n n a przy b a s e n ie 33.

S pecyfika meczetów R zeczypospolitej

M e c z e ty R ze c z y p o s p o lite j były b u d o w la m i n ie w ie lk im i i s k ro m n y m i, o g ra n ic z o n y m i p ra k ty c z n ie d o je d n e j s a li m o d litw , p o p rz e d z o n e j p rz e d s io n k ie m lu b m ałym g a ­ n e czkie m . N ie p o s ia d a ły też m in a re tó w , k tó re na o b s z a ­ rze e u ro p e js k im p o ja w iły « ię d o p ie ro w X V III s t u le c iu 34. M in a re ty z a s tę p o w a ły , czy też ra c z e j je d y n ie s y m b o liz o ­ w a ły, b ą d ź w ie ż e (D o w b u c is z k i, K ruszyn ian y, M ir, W in k - s z n u p ie , K łeck, L a c h o w ic z e ), b ą d ź w p o zo s ta łyc h ś w ią ­ ty n ia c h ro d z a j p o zo rn y ch w ie życze k s y g n a tu rk o w y c h . Tyl­ ko w ie ż a m ecze tu w W in k s z n u p ia c h (p o m ię d z y 1818— — 1824) i w ieżyczka m ecze tu w Iw iu (1884) m ia ły fo rm y rz e cz yw iste g o w s c h o d n ie g o m in a re tu .

S p e c y fik ą n a to m ia s t m e cze tó w w R ze c zyp o sp o lite j b yło w p ro w a d z e n ie p o d z ia łu s a li m o d litw (h a ra m ) za p o m o ­ cą d re w n ia n e g o p rz e p ie rz e n ia na d w ie części 35 z o s o b ­ nym i w e jś c ia m i: w ię ks zą — m ęską i m n ie js z ą — k o b ie ­ cą. P o d z ia ł te n p rz e b ie g a ł b ą d ź p o osi p o p rz e c z n e j (D o w b u c is z k i, K ru szyn ia n y), b ą d ź po osi p o d łu ż n e j (R e j- że).

Ś c ia n k a d z ia ło w a na w y so ko ści 1 m od p o d ło g i m a p o d łu ż n y o tw ó r - sz p a rę z k ra ta m i, ż e la z n ym i p rę ta m i

29 Na mapie znalazły się meczety w następujących miejsco­ wościach: Bohoniki, Dowbuciszki, Iwie, Kłeck, Kowno, Kruszy­ niany, Lachowicze, Łowczyce, M iadzioł, Mińsk, Mir, Niekra- szuńce, Niemież, Nowogródek, Osmołowo, Rejże, Słonim, So- rok-Tatary, W ilno na Łukiszkach; brak natom iast istniejące­ go wówczas meczetu w miejscowości W idzę.

30 A. O s i p o w i с z, Meczet w W inksznupiu. „Tygodnik Ilu ­ strowany” 1868, II, nr 51, s. 298, il. na s. 296.

31 Porównując na przykład rysunki z opublikowanym i przez Stanisława Kryczyńskiego fotog rafiam i meczetów w Sorok- -Tatarach i w Mirze w idać pewne różnice. I tak meczet w Sorok-Tatarach ma na rysunku poziomy szalunek, a na zdję­ ciu pionowy, bardziej też przysadzista niż na rysunku jest wieżyczka na foto g ra fii. Na rysunku wieża meczetu w Mirze ma dwie kondygnacje, zaś na fo to g ra fii trzy i ta trzecia jest ażurowa. Również na rysunku meczetu w M iadziole nie widać dobudówki, jaka istnieje na fo to g ra fii pozyskanej ze zbiorów prywatnych.

Różnice te mogą być jednak uspraw iedliwiane na przykład przekształceniami oraz innymi, zapewne wcześniejszymi prze­ kazami ikonograficznym i, jakim i dysponował Ali Smajko­ wicz, a które obrazowały odm ienny stan budynków aniżeli na fotog rafiach z artykułu St. Kryczyńskiego.

32 D r A n t o n i J. (R o lle ), Sylwetki i szkice historyczne i li­

terackie. Kraków 1893, seria IX, s. 265-266.

33 O pracowano na podstaw ie: A l i I s m a i l W o r o n i c z ,

Wnętrze świątyni muzułmańskiej. „Życie Tatarskie” : 1936, nr 5, s. 86 -88 ; S t. K r y c z y ń s k i , Tatarzy litewscy..., op. cit., s. 189-192; Słownik term inologiczny sztuk pięknych. W arsza­ wa 1969, s. 229 i in.; W. S z о I g i n i a, Ilustrowana encyklo­

pe dia dla wszystkich. A rchitektura i budownictwo. W arsza­

wa 1975, s. 219.

34 Słownik terminologiczny..., op. cit., s. 235.

2. Kruszyniany, meczet z d ru g ie j połowy XVIII w. — pierw ­ szej połowy XIX w., w idok ogólny i rzut (rys. Ignacy Tłoczek, w edług: tenże, „Z abytki m uzułm ańskiej architektury w Pol­ sce". „ Spotkania z Z abytkam i" 1980, nr 3, s. 22; repr. W . W olny, zbiory IS PAN)

2. Kruszyniany, mosque from the 2nd half of the 18th c e n t.- 1st half of the 19th century, a general view and projection (the collection of IS PAN)

3. Kruszyniany (fot. J. Świderski, zbiory IS PAN) 3. Kruszyniany (the collection of IS PAN)

lu b to c z o n y m i b a la s k a m i, a sa m a sz p a ra p rz e s ło n ię ta je s t fir a n k ą , p rz e w a ż n ie m u ś lin o w ą , b ia łą . Przez tę sz p a rę m o g ły k o b ie ty o g lą d a ć p rz e b ie g m o d łó w , o d b y ­ w a ją c y c h się w części m ę s k ie j. W m e cze ta c h liłe w s k o - -p o ls k ic h b ra k też b y ło m a s ku ry (m ie js c a d la w ła d c y ), a d a k k a p rz y b ie ra ła fo rm ę g a le ry jk i z a w ie s z o n e j, na ś c ia n ie d z ie lą c e j s a lę m o d litw na d w a p o m ie sz cze n ia , p o w yż e j o p is a n e g o o tw o ru - szpary. P o d z ia ł s a li m o ­ d lit w (h a r a r ) na d w a o d d z ie ln e p o m ie s z c z e n ia , m ęskie i k o b ie c ie , w y p ro w a d z a S ta n is ła w K ryczyński na p o d s ta ­ w ie w z m ia n k i u M ik o ła ja S zuszczew icza z d o m u w k ip - c z a c k ie j o jc z y ź n ie T a ta ró w , k tó ry był p o d z ie lo n y k o ta rą na część m ęską i ż e ń s k ą 36. N ie ro z s trz y g a ją c z a g a d n ie ­ n ia n a le ż y je d y n ie z w ró c ić u w a g ę , że n a ro d y w s c h o ­ d n ie p o d z ia ł te n w ś w ią ty n ia c h c h ę tn ie sto so w a ły, zaś n a z ie m ia c h R z e c z y p o s p o lite j był utrzym yw a n y w c e r­ k w ia c h p ra w o s ła w n y c h i u n ic k ic h o ra z s y n a g o g a c h ży­

d o w s k ic h . Z re sztą w da w n y m , m in io n y m ju ż czasie, ró w n ie ż w k o ś c io ła c h p rz e s trz e g a n y był zw y cza j, że le w a s tro n a ś w ią ty n i była s tro n ą m ęską, a p ra w a je j s tro n a k o b ie c ą , zaś o k ru c h y te g o zw ycza ju je s z c z e i dziś m oż­ na o d n a le ź ć w n ie k tó ry c h w ie js k ic h d o m a c h bo żych. N ie m u s ie li w ię c p o c z ą tk o w o ró ż n o e tn ic z n i lite w s k o -p o ls c y T a ta rzy s ię g a ć d o k ip c z a c k ic h w zo ró w , m a ją c je w o k ó ł s ie b ie w n o w e j sw ej o jczyźn ie . M e cz e ty m a ją c e w iększe i w y ją tk o w e z n a c z e n ie , b ę d ą c e ro d z a je m na szej k a te d ry , o k re ś la n o n a z w ą d ż a m i (d ż a - m ia , d ż a m ija ). W R ze czy p o s p o lite j n a z w a ta p rz y s łu g i­ w a ła m eczetom w w iększych p a ra fia c h , ja k D o w b u c is z k i,

Iw ie , Łowczyce, M iń s k 37.

Bryły meczetów i próby ich systematyzowania

Ja k zate m w y g lą d a ła b ry ła ta ta r s k ie j ś w ią ty n i, je ś li ju ż o je j u k ła d z ie p rze strze n n ym i w n ę trz u p r a w ie w szystko p o w ie d z ia n o ? N ie ste ty, n ie w ie m y ja k w y g lą d a ły n a j­ starsze, sprze d p o ło w y X V III s tu le c ia m ecze ty. N a p e w ­ n o były o n e d re w n ia n e i ja k p ó ź n ie js z e b u d o w a n e na z rą b . Były też s k ro m n e i n ie w ie lk ie i to n ie d la te g o , że is tn ia ły ta k ie czy in n e zaka zy lu b n a k a z y b u d o w a n ia m e cze tó w je d y n ie w d re w n ie , a le p rz e d e w szystkim d la ­ te g o , że n ie w ie lk a lic z b o w o s p o łe c z n o ś ć ta ta rs k a , przy tym s ła b a e k o n o m ic z n ie , n ie m o g ła się z d o b y ć na kosz­ to w n e m u ro w a n e ś w ią ty n ie . D o p ie ro w k o ń c u u b ie g łe g o s tu le c ia p o w s ta je m u ro w a n y m ecze t w M iń s k u na B ia ­ ło ru s i (1899), a w la ta c h 1 9 3 0 -1 9 3 2 w K o w n ie , o b a w z n ie s io n e na m ie jsc u d r e w n ia n y c h 38. M u ro w a n y m ia ł też być m ecze t w W a rs z a w ie , p ro je k to w a n y w p o ło w ie la t trzyd zie stych 39.

W e w s p o m n ia n y m u p rz e d n io tr a k ta c ie z 1558 r. z ło ż o ­ nym s u łta n o w i S u le jm a n o w i W s p a n ia łe m u je s t o m ecze­ ta c h w R z e c zyp o sp o lite j n a s tę p u ją c a w z m ia n k a : „ P o ­

s ia d a m y tu u b o ż u c h n e i n is k ie m ecze ty, p o b u d o w a n e z d rze w a , n a k s z ta łt m e c ze tó w b ę d ą c y c h p o w s ia c h R u m e lii be z m in a re tó w i im e re tó w ( p rz y tu łk ó w ), le cz za to w każdym w iększym m ie ście z n a jd u je się m e c z e t" 40.

W prze szłości m ecze ty z o b s z a ró w d a w n e g o W ie lk ie g o K się stw a L ite w s k ie g o były ju ż p rz y ró w n y w a n e p o d w z g lę ­ de m sw ej bryły d o „ kreso w ych k o ś c ió łk ó w w ie js k ic h " (K łe c k , L a ch o w ic ze , N ie k ra s z u ń c e ), c e rk w i p ra w o s ła w ­ nych (S ło n im ), m e cze tó w krym skich o w p ły w a c h b iz a n ­ ty js k ic h (D o w b u c is z k i), a n a w e t d o s y n a g o g i (O s m o - łó w ), czy też u w a ż a n e były za „ ty p o w y w y tw ó r p o ls k ie g o

b u d o w n ic tw a d r e w n ia n e g o " (n a Ł u k is z k a c h w W iln i e ) 41.

M a r ia Petsch d o d a je je szcze d o m e c z e tó w z b liż o n y c h d o k o ś c io łó w ta ta rs k ic h ś w ią ty n ie w K ru s z y n ia n a c h , W il­ n ie i M ia d z io le 42.

Z a p re z e n to w a n a po w yże j p ró b a s y s te m a ty z o w a n ia z n a

-36 Tamże, s. 191 oraz M. S z u s z c z e w i c z , W spom nienia..., „Życie Tatarskie” : 1935, nr 9, s. 15-17.

37 S t. K r y c z y ń s k i , Tatarzy litewscy..., op. cit., s. 190. 38 Datowanie meczetu w Mińsku za A li Smajkowiczem, w Kownie według Nowy meczet w Kownie. „P rzegląd Islamski" 1934, z. 1, s. 13 (Ali Smajkowicz podaje rok 1933).

39 Projekt meczetu w Warszawie. „Życie Tatarskie” 1936, nr 4, s. 1 (meczet ten m iał być wzniesiony w rejonie ulic Andrzeja Krzyckiego i Szymona Zimonowicza) ; przed pierw ­ szą wojną światową zbierano też fundusze na budowę mu­ rowanego meczetu w W ilnie.

40 M. L. K r y c z y ń s k i , H istoria meczetu w W ilnie, op. cit., s. 13; S t. K r y c z y ń s k i , Tatarzy litewscy..., op. cit., s. 188. 41 Wszystkie określenia za S t. K r y c z y ń s k i m, Tatarzy li­

tewscy..., op. cit., s. 189.

42 M. P e t s c h , Kruszyniany, woj. białostockie. Meczet i cmentarz, masz. 1976, PKZ — O dd ział W arszawa.

nych m e c z e tó w w y d a je się być słu s zn a i n a jle p ie j o d d a ­ ją c a z ło ż o n o ś ć o m a w ia n e j p ro b le m a ty k i, zw łaszcza że

in n a m e to d a , n p . c h ro n o lo g ic z n a , z d a je się, p rz y n a j­ m n ie j przy p ie rw szym s p o jrz e n iu n ic z e g o n ie w y ja ś n ia ć . M e c z e ty b o w ie m na o b s z a ra c h R ze czy p o s p o lite j O b o jg a N a r o d ó w n ie były w zn o szo n e w e d łu g p rz yję ty ch i o b o ­ w ią z u ją c y c h z a ło ż e ń . M o ż n a p rz y ją ć za S ta n is ła w e m K ryczyńskim , że b u d o w a li „ je c ie ś le n a m ie js c o w ą m o ­

d l ę " 43. A le te ż z a p re z e n to w a n a k la s y fik a c ja z a b y tk ó w

s a k ra ln e j a rc h ite k tu r y ta ta rs k ie j je s t b a rd z o in d y w id u ­ a ln a i s u g e s ty w n a .

P e w n e m u k s ię d z u m ecze t w B o h o n ik a c h w y d a w a ł się być p o d o b n y d o „ p o g o d y c h i ń s k ie j" 44; J u liu s z Kłos p rz y ró w n y w a ł m e cze t w W iln ie (te n d ru g i, n a ry s o w a n y przez A le g o S m a jk o w ic z a ), a przez M a rię Petsch z a li­ cz a n y d o w z o ro w a n y c h na k o ś c io ła c h — d o „ ro s y js k ie g o d o m u m ie s z k a ln e g o " 45; zaś m e cze t w K ru s z y n ia n a c h d la W ik to ra Z in a „ m a w s o b ie co ś z k ra k o w s k ie j s z o p ­ k i" 46. R ó w nież a u t o r n in ie js z e j w y p o w ie d z i p o d e jm ie p ró b ę p o d o b n e j s y s te m a ty k i, k tó ra je d n a k d o p ro w a d z i d o o d ­ m ie n n e j o d d o ty c h c z a s o w e j k la s y fik a c ji p o s zcz e g ó ln y ch św ią ty ń ta ta r s k ic h .

D atow anie meczetów

Z a n im je d n a k n a s tą p i s z cze g ó ło w e o m ó w ie n ie z n a n e g o m a te ria łu z a b y tk o w e g o , n a le ż y z w ró c ić u w a g ę na p o d ­ s ta w o w e u t r u d n ie n ie b a d a w c z e , ja k im je s t b ra k d a n y c h

4. Rejie, meczet г 1886 r.: p o m iar: elewacja frontowa, prze­

krój podłużny, rzut (w edług: A. Jankevicienë, „M e d in ia i ir

akmens m uro kulto po statai” . W. „Lietuviü liaudies arch itek­

tu ra ", II. Vilnius 1968, s. 97; repr. J. Langda; zbiory IS PAN) 4. Rejze, mosque from 1886: front elevation, lengthwise sec­ tion (the collection of IS PAN)

ź ró d ło w y c h o d n o s z ą c y c h się d o czasu b u d o w y m ecze­ tó w ta ta rs k ic h . W ła ś c iw ie d o k ła d n ie z n a n y je s t je d y n ie czas b u d o w y m e c ze tó w w zn o szo n ych ju ż po 1880 r., a le n ie k ie d y i t u ta j d a ty p o d a w a n e przez różnych a u to ró w n ie są zaw sze ze s o b ą z g o d n e 47. N a to m ia s t z m ecze tó w starszych, is tn ie ją c y c h je szcze w o k re s ie m ię d z y w o je n ­ nym lu b z n a n ych w ó w cza s z p rze ka zó w ik o n o g r a fic z ­ nych, a w ię c w c zasie g d y z a in te re s o w a n ie b a d a w c z e p ro b le m a ty k ą ta ta rs k ą z n a c z n ie w z ro s ło o ra z p o m im o p o w s ta ją c y c h w ó w cz a s o n ic h o p ra c o w a ń 48, ty lk o d a ty b u d o w y m e cz e tó w w N o w o g ró d k u (1855) i Iw iu (1884) były p o ś w ia d c z o n e ta b lic a m i fu n d a c y jn y m i 49.

D w a n a jb a rd z ie j in te re s u ją c e p o d w z g lę d e m a r c h ite k to ­ nicznym m eczety w D o w b u c is z k a c h i K ru s z y n ia n a c h nie m a ją d o tą d je d n o z n a c z n ie u s ta lo n e g o czasu b u d o w y . I ta k S ta n is ła w Kryczyński w ią ż e m ecze t w D o w b u c is z ­ kach z w ie k ie m X V I I 50, A li S m a jk o w ic z z ro kie m 1757 51, a A li W o ro n ic z p o d a je , że w 1757 r. był on o d b u d o ­ w a n y , n ie p re c y z u ją c , na czym ta o d b u d o w a p o le g a ­ ła 52. Jeszcze b a rd z ie j ro z b ie ż n e są s u g e s tie różnych a u to ró w , n ie k ie d y n a w e t tych sam ych , w o d n ie s ie n iu d o m ecze tu w K ru s z y n ia n a c h . O k re ś la n y je s t ja k o s ta ry i w ią z a n y p rz y p u s z c z a ln ie z XVII s tu le c ie m 53, n a s tę p n ie z p rze ło m e m X V II i X V III w .54, po czym te n sam a u to r

43 Por. przypis 41. 44 Tamże.

45 „ Niestety oryginalny ten wytwór ustąpi! miejsca w p o ło ­

wie XIX w. nowemu budynkowi bez żadnego absolutnie wy­ razu o typie rosyjskiego domu mieszkalnego". Za: M. L. K r y c z y ń s k i , H istoria meczetu w W ilnie, op. cit., s. 18. 46 W. Z i n, M alwy i minarety. „Panoram a” (Śląska) 1969, nr 42, s. 4 -5 .

47 Np. A li Smajkowicz podaje, że następujące meczety zo­ stały wzniesione w la ta ch: Słonim - 1883, Kłeck — 1886, Niemież — 1905, Osmołowo — 1925, W idzę 1930— 1934, na­ tom iast Stanisław Kryczyński (Tatarzy litewscy..., op. cit., s. 186) te same meczety da tuje na la ta : Słonim - 1882, Kłeck — 1881, Niemież — 1909, Osmołowo — 1924— 1925, W idzę — 1930— 1932; wreszcie w g: Kalendarz muzułmański

Tatarów w Polsce na rok 1939. W ilno 1939, meczety w Nie-

mieżu i W idzach wzniesiono w 1903 i 1934 r.

48 W zbiorach M ufiatu Muzułm ańskiego w W iln ie do 1939 r. znajdowały się rękopiśmienne opracowania następujących meczetów z lat 1931— 1932: Stefana Aleksandrowicza — N ie­ mież, Sorok-Tatary i A li Ismail W oronicza — Dowbuciszki, Kłeck, Łowczyce, Łostaje, M ir, Nowogródek, Osmołowo (wszystkie 1931), Lachowicze (1932); pod. za: St. K r y c z y ń ­ s k i , Tatarzy litewscy..., op. cit.

49 M. L. K r y c z y ń s k i , H istoria meczetów w Łowczycach

i Nowogródku, op. cit., s. 17; S t. K r y c z y ń s k i , Tatarzy li­ tewscy..., op. cit., s. 193.

50 S t. K r y c z y ń s k i , Tatarzy litewscy..., op. cit., s. 186. 51 Data podana na m apie A li Smajkowicza, natom iast Cze­ sław Jankowski (Powiat oszmiański. M ateriały do dziejów ziemi i ludzi. Petersburg 1896, cz. I, s. 251) stwierdza, że

jest to data z kamienia nagrobnego położonego w n a j­ bliższym sąsiedztwie meczetu.

52 A. W o r o n i c z , Przyczynek do historii meczetów, op. cit., s. 1.

53 Zob. przypis 49.

54 P. B o r o w s k i , Tatarzy w daw nej Rzeczypospolitej, op. cit., s. 297, ale inaczej na s. 26.

6. Studzionka, meczet z pierwszej połow y XIX w. (rys. Ewa Brykowska, według fo to g ra fii: W. Świątkowski, „Podlasie. Piąta wycieczka po kraju” . W arszawa 1929, s. 69)

6. Studzionka, mosque from the 1st half of the 19th century

d a tu je g o na w ie k X V il i X V III ss, łą c z o n y z X V III w .56 o ra z z d ru g ą p o ło w ą te g o ż s tu le c ia 57, z p o c z ą tk ie m w ie k u X I X 58 i ro kie m 1 8 4 6 59; w re s z c ie o sta tm io M a ria Petsch u ś ciśla czas b u d o w y na k o n ie c X V III w . p o ró w ­ n u ją c o m a w ia n y m ecze t z c e rk w ią w D u d z ic z a c h (1780) i k o śc io łe m w M ś c ib o w ie (k o n ie c X V III w .60), c o n ie w y­ d a je się je d n a k p rz e k o n y w u ją c e 61.

Propozycja klasyfikacji

M e c z e t kruszyniańsloi o d w u w ie ż o w e j z tró jk ą tn y m szczy­ tem e le w a c ji fro n to w e j i n ie w ie lk ie j przy n ie j k ru c h c ie - g a n e c z k u , n a w ią z u je rzeczyw iście sw ą b ry łą d o ła c iń ­ skich i u n ic k ic h ś w ią ty ń , ja k ie w z n o s z o n o lic z n ie w X V III s tu le c iu , zw łaszcza na z ie m ia c h lite w s k o -b ia ło ru s k ic h . Różni się je d n a k od n ic h n ie ty lk o „ p o ło m ie n is ty m i” h e ł- m a m i-k o p u łk a m i w ie ż i s y g n a tu rk i o ra z w ie ń c z ą c y m i je p ó łk s ię ż y c a m i, a le p rz e d e w szystkim s k a lą i skrom n ym d e ta le m o z a ta rty c h z czasem na s k u te k re m o n tó w p ie rw o tn y c h c e c h a c h stylo w y ch . G a n e c z k o w a k ru c h ta p rz y p o m in a p ó źne d z ie w ię tn a s to w ie c z n e g a n k i s k ro m ­ nych d w o rk ó w i o ka za ls zyc h c h a łu p w ie js k ic h na P o d la ­ s iu ; je s t re z u lta te m je d n e g o z d z ie w ię tn a s to w ie c z n y c h re m o n tó w . P o d o b n ie w cza sie ta k ie g o re m o n tu m o g ły być p o w ię ksz o n e o k n a i o trz y m a ć w y k ró j o s tro łu k o w y . P rob lem w ię c d a to w a n ia , zw łaszcza bez b a d a ń a r c h ite ­ kto n icz n ych , n ie je s t pro sty, a czas p o w s ta n ia b u d o w li m ożna z a m k n ą ć w o k re s ie d ru g ie j p o ło w y X V III i p ie rw ­ szej p o ło w y XIX s tu le c ia . M e c z e t w K ru s z y n ia n a c h ma n ie w ą tp liw ie n a jb a r d z ie j in te re s u ją c ą b ry łę o g e n e z ie k o ś o ie ln o -ła c iń s k ie j, b ę d ą c e j w sw e j d w u w ie ż o w e j e le ­ w a c ji fro n to w e j c h a ra k te ry s ty c z n y m i rod zim ym , lecz z a ­ razem s p ro w in c jo n a liz o w a n y m w yra ze m d re w n ia n e j b u ­ d o w li s a k ra ln e j k u ltu ro w e g o krę g u ziem R ze czypo spo­ lite j p rz e d ro z b io ro w e j. .

In n ą fo rm ę a r c h ite k tu ry k o ś c ie ln e j, je d n o p rz e s trz e n n e j, be zw ie żow ej, z tró jk ą tn y m szczytem i d a c h e m d w u s p a ­ dow ym oraz s y g n a tu rk ą (w tym w y p a d k u p rz e s u n ię ta ku e le w a c ji fro n to w e j), w y s tę p u ją c e j na o b sz a rze c a łe g o

k ra ju , p re z e n tu je m e cze t w R e jżach z 1886 r.

Z b ry łą n ie w ie lk ic h , skro m n ych i u b o g ic h k o ś c io łó w w ie j­ skich m ożn a rzeczyw iście w ią z a ć m ecze ty w N ie k ra s z u ń - c a c h (1926) i w W iln ie na Ł u k is zka ch 62. Ten o s ta tn i p o ­ c h o d z ą c y z p o ło w y XIX w. i m y ln ie d a to w a n y przez A le - g o S m a jk o w ic z a na XVII s t u le c ie 63. W o b u ty c h b u d o w ­ la c h , ja k zresztą na w ie lu in n y c h ry s u n k a c h A. S m a j­ ko w icza (n p . D o w b u c is z k i, Kłeck, L a c h o w ic z e , Łow cze, M ir, N o w o g ró d e k , O s m o ło w o , S ło n im ) w id o c z n y je s t w y ra ź n ie w y o d rę b n ia ją c y się z bryły m e c z e tu m ih ra b , któ ry s ta n o w i o s o b n e , n ie w ie lk ie w ie lo b o c z n e p o m ie

-55 M. K o n o p a c k i , Pod tatarskim i m inaretam i, W arsza­ wa 1972, s. 117, ale już w pięć lat później z wiekiem XVIII

(Białostocki szlak tatarski. Warszawa 1977, s. 15).

56 Katalog zabytków sztuki w Polsce. W ojew ództw o b ia ło ­ stockie. Powiat sokolski (opr. A. L u t o s t a ń s k a i H. S y-

g i e t y ń s k a ) , masz. 1962, IS PAN; J. Ł o z i ń s k i , A. M i­ ł o b ę d z к i, Atlas zabytków architektury w Polsce. W arszawa 1967, s. 113; W. Z i n, op. cit.; Z a b y t k i architektury i b u ­

downictw a w Polsce. Zeszty 1. W ojewództw o biało sto ckie (opr.

M. P i e t r u s i ń s k a ) , Warszawa 1971, s. 28; Z. S o k o ł o w ­ s k i , W ojewództwo białostockie. Przewodnik. W arszawa 1972, s. 117; M. P o k r o p e k , Atlas sztuki lu dow ej i folkloru w

Polsce. Warszawa 1978, s. 207.

57 I. T ł o c z e k , O orienta lne j architekturze polskich Tatarów.

Na styku trzech kultur. „Słowo Powszechne” 1974, nr 58,

s. 9.

58 M. O r ł o w i c z , Przewodnik ilustrow any po wojew ódz­ twie białostockim z ilustracjam i, p la n a m i i m apam i. Biały­ stok 1937, s. 32 i 376-377, fot.

59 Data podana na m apie Alego Sm ajkowicza; I. T ł o c z e k ,

Zabytki muzułmańskiej architektury w Polsce. „S po tka nia z

Zabytkam i" 1980, nr 3, s. 23 (zob. też przypis 53); t e n ż e ,

Polskie budownictwo drewniane. Ossolineum 1980, s. 148.

60 M. P e t s c h , Kruszyniany, op. cit.

61 Tak można porównywać z wszystkimi bliższymi (kościół w N arwi, 1775) i dalszymi (Lekowo, dawny po w ia t ciechanow ­ ski, 1772 i 1870) dwuwieżowymi drewnianym i budow lam i sa­ kralnymi.

62 Z rysunku A li Smajkowicza, który J. Kłosowi przypom niał „rosyjski dom mieszkalny” , por. przypis 44.

63 A li Smajkowicz nie bra ł widocznie pod uw agę rysunku

wcześniejszego meczetu wykonanego przez Franciszka Smu- glew icza; zob.: J. I. K r a s z e w s k i , W iln o o d początków

je g o do roku 1750. W ilno, III, 1841, lito g ra fia Józefa O zię-

błowskiego po s. 150; zob. też rekonstrukcję: К. M о к ł o w­ s к i, Sztuka ludowa w Polsce. Lwów 1903, s. 443, ryc. 227.

5. W inksznupie, meczet z 1818-1824 (rys. Kazimierz G órnicki; w edług: „Tygodnik Ilustrowany" 1868, nr 57, s. 296; repr. W. W olny; zbiory IS PAN)

5. W inkszupie, mosque from 1818-1824 (the collection of IS PAN)

7. Dowbuciszki, meczet z XVIII w. (?), (rys. Stanislaw Ja­

rocki, w e dłu g: Cz. Jankowski, „P ow iat oszm iański". Peters­ burg 1896, cz. I, s. 253; repr. J. Janson, zbiory IS PAN)

7. Dowbuciszki, mosque from the 18th cent. (?) (the collec­

tion of IS PAN)

szczenie przy s a li m o d litw . To a b s y d k o w e ro z w ią z a n ie m ih ra b u , z w ią z a n e z ro d z a je m b u d u lc a , a n a w ią z u ją c e d o fo rm y p re z b ite riu m w m in ia tu rz e , o b o k w e w n ę trz n e g o p o d z ia łu m e cze tó w na d w a o d rę b n e p o m ie szc ze n ia , je s t k o le jn ą s p e c y fik ą m ecze tó w ta ta rs k ic h w R ze czypo spo­ lite j.

F orm ę k o ś c io ła ła c iń s k ie g o m ia ł ró w n ie ż m ecze t w W in k - sz n u p iu , z b u d o w a n y p o m ię d zy 1818— 1824 r. Jeg o f r o n ­ to w a e le w a c ja , n ie s te ty n ie z n a n a , m u s ia ła być in te ­ re s u ją c a . Ś w ia d c zy o tym z d z n a c zo n y na rysun ku K a ­ z im ie rza G ó r n ic k ie g o fra g m e n t p ó łk o lis te g o szczytu ora z je d n a b o c z n a w ie ża — m in a re t, w k o m p o n o w a n a w tę e le w a c ję 64.

O k a z a ls z ą fo rm ę s ta ra n o się te ż n a d a ć m eczetom n a ­ w ią z u ją c d o klasycyzm u, przez w p ro w a d z e n ie d o e le ­ w a c ji fr o n to w e j k o lu m n lu b s łu p ó w , c o w p ie rw sze j p o ­ ło w ie X IX w . b yło d o ś ć p o w s z e c h n e w d re w n ia n y m b u ­ d o w n ic tw ie (s p ic h le rz e ) o ra z a rc h ite k tu rz e s a k ra ln e j ( n ie ­ w ie lk ie k a p lic e , a n a w e t k o ś c io ły i c e rk w ie ) i św ie c k ie j (d w o ry, ra tu s z e ). T a ką p ry m ity w n ą d e k o ra c ję fro n to w ą , w k tó re j c z te ry s łu p y p o d trz y m u ją n a d w ie s z o n y c z te ro ­ s p a d o w y d a c h k a le n ic o w y , m ia ł m a ło z n a n y m eczet z m ie js c o w o ś c i S tu d z io n k a (re jo n B ia ła P o d la s k a ) 65. G e n e z ę s a k ra ln ą , a le tym razem o p a r tą na fo rm a c h a rc h ite k to n ic z n y c h K o ś c io ła W s c h o d n ie g o , m a ją m e ­ czety w D o w b u c is z k a c h (1757?) i S ło n im iu (1883). P ie rw ­ szy o c e c h a c h b iz a n ty z u ją c y c h , z k o p u ło w y m przykryciem h a ra m u (s a li m o d litw ) i la ty n iz u ją c e j w sw e j fo rm ie s łu p o w e j k o n s tru k c ji w ieży. D ru g i o c e c h a c h tró js y g n a - tu rk o w e j ś w ią ty n i u n ic k ie j, c h a ra k te ry s ty c z n e j d la ziem ru s k ic h k rę g u k u ltu ro w e g o Polski p rz e d ro z b io ro w e j. K rę ­ c o n e zaś k o lu m n y p rz e d s io n k a i s łu p y d o ln e j p a r tii w ie ­ ży m o g ą p o tw ie rd z a ć o s ie m n a s to w ie c z n ą m etrykę m e ­ czetu w D o w b u c is z k a c h .

K o le jn ą g r u p ę s ta n o w ią m eczety n a w ią z u ją c e d o fo rm c h a ra k te ry s ty c z n y c h d la d a w n y c h d re w n ia n y c h ratuszy

m a ło m ia s te c z k o w y c h z w ie ż ą s y tu o w a n ą o d fro n tu . Są to ś w ią ty n ie w M irz e (1809), K łe ck u (1881) i L a c h o w i­ czach (1 9 2 4 -1 9 2 8 ).

B ryłę o s ie m n a s to w ie c z n e g o s p ic h le rz a z d w u k o n d y g n a - cjo w ym p o d c ie n ie m od fr o n tu m ia ł m ecze t na Ł u kisz­ kach w W iln ie . N a p o g ra n ic z u ra tu s z a lu b s p ic h le rz a m ożn a u m ie ś c ić fro n to w ą e le w a c ję m ecze tu w Iw iu (1884), p o c z ą tk o w o z a p e w n e ró w n ie ż p o d c ie n io w ą w o b u k o n d y g n a c ja c h .

W re s z c ie m e cz e t w M ia d z io le (1923) to o b s z e rn ie js z a p ro s to k ą tn a c h a łu p a w ie js k a , kryta d w u s p a d o w y m d a ­ che m , z n ie w ie lk ą w ie ży czk ą p o ś ro d k u . R o dzaj o k a z a l­ szego d o m u , ja k b y m a ło m ia s te c z k o w e g o ze „ s z la c h e ­ c k im ” g a n e c z k ie m od fro n tu , k ry te g o c z te ro s p a d o w y m d a c h e m ró w n ie ż z w ie życzką p re z e n tu je m ecze t w Ł o w ­ czycach (1820?).

T ak w ię c m ecze ty b u d o w a n o p o d łu g „ p o ls k ie g o n ie b a ” , n a d a ją c im w y g lą d u z a le ż n io n y o d fin a n s o w y c h m o ż li­ w o ś ci g m in y , n a w ią z u ją c b ą d ź d o oka za lsz ych b u d o w li (ko ś c io ły , c e rk w ie , ra tu s ze ), b ą d ź o z d o b n y c h (s p ic h ­ lerze, z d w u k o n d y g n a c jo w y m i p o d c ie n ia m i), b ą d ź w re s z ­ c ie d o z u p e łn ie skro m n y ch (d o m y m ie s z k a ln e ), a le z a w ­ sze tk w ią c y c h w s p e c y fic e a rc h ite k to n ic z n e g o k r a jo b r a ­ zu ziem d a w n e j R z e c zyp o sp o lite j.

Ig n a c y T ło cz e k z w ró c ił u w a g ę , że część z n a n y c h m e ­ cz e tó w w zn o s z o n o na rzu c ie p ro s to k ą ta , in n e są o p a r ­ te „ n a c e n tra ln e j o s n o w ie ” 66. Z d e c y d o w a n a w ię k s z o ś ć d o tą d w y m ie n io n y c h m ecze tó w , z w y ją tk ie m o s ie m n a s to ­ w ie c z n e j ś w ią ty n i w Iw iu i na Ł u k is z k a c h w W iln ie , była z a ło ż o n a na p la n ie p ro s to k ą ta . O s ta tn ia g r u p a m ecze tó w , k tó ra p o z o s ta ła d o o m ó w ie ­ n ia , je s t w z n ie s io n a w ła ś n ie „ n a c e n tra ln e j o s n o w ie ” . Są to m ecze ty na rz u ta c h c z w o ro b o c z n y c h , k w a d ra to w e lu b z b liż o n e d o k w a d ra tu , kryte d a c h a m i n a m io to w y m i i z w ie ń c z o n e k o p u la s ty m i w ie życ zka m i, z n ie w ie lk im w y o d rę b n io n y m z ich b ryły m ih ra b e m o ra z czasem g a ­ n e czkie m . N a le ż ą tu m eczety z S o ro k -T a ta ró w (1815), N o ­ w o g ró d k a (1855), B o h o n ik (1900?), N ie m ie ż a (p o m ię d z y 1903— 1909) i O s m o ło w a (1925). R o zp ię to ść d a t b u d o w y z a w a rta p o m ię d z y la ta m i 1 8 0 9 -1 9 2 5 o ra z z b liż o n a do tych m e cze tó w p o o d rz u c e n iu w ie ży fo rm a „ r a tu s z o w a ” , z d a ją się w ska z yw a ć, że te n ty p m ecze tu s ta n o w ił f o r ­ m ę n a jb a rd z ie j „ w ła s n ą " , s a m o d z ie ln ie z a p e w n e przez T a ta ró w w y p ra c o w a n ą , o d p o w ia d a ją c ą p o trz e b o m m u ­ z u łm a ń s k ie g o k a n o n u i z a ra ze m ja k b y fo rm ą sw o js k ą , tra d y c y jn ą , być m oże s ię g a ją c ą cza s ó w n a jd a w n ie js z y c h . W y p ro w a d z e n ie w ię c ge n e zy skro m n yc h lite w s k o -p o ls k ic h m e c ze tó w od b lis k o w s c h o d n ic h ś w ią ty ń m u z u łm a ń ­ s k ic h 67 trz e b a u z n a ć n ie s te ty za n ie p o r o z u m ie n ie 68. Z e w n ą trz ś c ia n y m e cz e tó w były m a lo w a n e . W s p o m in a o tym S ta n is ła w K ryczyński, w y m ie n ia ją c je d n a k ty lk o b a rw y z ie lo n ą i b łę k itn ą , a le d o d a ją c ró w n ie ż , że s to ­ s o w a n o i i n n e 69. Jest to n ie zw y kle is to tn e s tw ie rd z e n ie , b o dziś d o s z u k a ć się ś la d ó w te g o d a w n e g o z e w n ę trz n e ­ g o m a lo w a n ia n ie s p o só b , c h o c ia ż w s p ó łc z e s n e m a lo ­ w a n ie w id a ć n a ś c ia n a c h m ecze tu w K ru s z y n ia n a c h . 64 Zob. przypis 30.

65 W. Ś w i ą t k o w s k i , Podlasie. Piąta wycieczka po kraju. W arszawa 1929, s. 62 (za zwrócenie uwagi na tę pozycję dziękuję p. Piotrowi Rogóyskiemu).

66 I. T ł o c z e k , Zabytki muzułm ańskiej architektury..., op.

cit., s. 22-23.

67 Tamże, oraz przypis 57.

68 Na co zwróciła już uwagę M. Petsch (zob. przypis 42). 69 S t. K r y c z y ń s k i , Tatarzy litewscy..., op. cit., s. 190; zob.

Z a te m o b o k m a lo w a n y c h z e w n ą trz d re w n ia n y c h k o ś c io ­ łó w m a ło p o ls k ic h o ra z c e rk w i łe m k o w s k ic h ró w n ie ż m e­ czety ta ta r s k ie były z e w n ą trz m a lo w a n e . M u s ia ło w ię c być w p rze szło ści m a lo w a n ie d re w n ia n e j a rc h ite k tu ry s a k ra ln e j w P olsce p o w s z e c h n ie js z e w z w ycz a ju , a d o naszych cza s ó w d o trw a ły b ą d ź je d y n ie n ie w ie lk ie o k r u ­ chy te j d a w n e j b a rw n o ś c i, b ą d ź fra g m e n ta ry c z n a w z m ia n k a o n ie j.

Budowniczowie i fundatorzy

M e c z e t w O s m o ło w ie z a lic z o n y w yże j d o tra d y c y jn e g o k ie ru n k u m u z u łm a ń s k ie g o b u d o w a n ia m ia ł być w z n ie ­ sio n y przez m a js tró w żyd o w skich , być m oże d la te g o u z n a n o g o n ie g d y ś za w z o ro w a n y na s y n a g o d z e 70. T ru ­ d n o w nim je d n a k d o p a trz e ć się e le m e n tó w a r c h ite ­ k tu ry b ó ż n ic z e j — u ja w n ia się n a to m ia s t w te n s p o s ó b p ro b le m b u d o w n ic z y c h i ich p o c h o d z e n ia . P o m ija ją c w z m ia n k o w a n y m eczet, n ie w ie m y, kim b yli b u d o w n ic z o ­ w ie in n y c h św ią ty ń ta ta rs k ic h , zresztą i o b u d o w n ic z y c h m ecze tu w O s m o ło w ie n ic w ię c e j n ie w ia d o m o p o n a d to , że b yli rze ko m o Iz ra e lita m i. A n a liz u ją c n a to m ia s t m a te ­ ria ł ik o n o g ra fic z n y o ra z te c h n ik ę b u d o w la n ą o b u z a ­ c h o w a n y c h m e cz e tó w (B o h o n ik i, K ru szy n ia n y) m ożna p rz y ją ć , że b y li to c ie ś le n ie zaw sze z a w o d o w o w y s o k ie j klasy. D la te g o też m ecze ty m ożn a za lic z y ć d o lu d o w e g o ra c z e j n u rtu d r e w n ia n e j a rc h ite k tu ry s a k ra ln e j w Polsce i na L itw ie .

N ie c o w ię c e j n a to m ia s t in fo r m a c ji m ożna z e b ra ć o d n o ­ ś nie fu n d a to r ó w . N ie w ą tp liw ie m eczety często p o w s ta ­ w a ły z in ic ja ty w y p a r a fia n i ich s ta ra n ie m , ja k na przy­ kła d ś w ią ty n ie w M irz e czy O s m o ło w ie , n ie k ie d y s ta ­ ra n ia p a r a fia n w s p ie ra li b o g a ts i w ła ś c ic ie le ziem scy (K łe c k, S ło m in ) lu b im p rz y p is u je się w y łą c z n ą z a s łu g ę (Iw ie ), n ie k tó re w re s z c ie w z n o s ili z a m o ż n ie js i T atarzy (K ru szy n ia n y, N o w o g ró d e k ). Z n a n e n a zw is ka fu n d a to r ó w to m jr A le k s a n d e r A s s a n o w ic z , J a k u b J a k u b o w s k i, A g a Jó ze fo w icz, Jan i S a m u e l Krzeczkow scy, F ra n c is z e k hr. P usto w ski, R a d z iw iłło w ie , E lfryd a A u g u s to w a hr. Z a ­ m oyska. M e c z e t w L a c h o w ic z a c h w z n ie s io n y z o s ta ł w la ­ ta c h 1924— 1928 s ta ra n ie m p a ra fia n , a s u m p te m Rządu P o ls k ie g o i k ró la E g ip tu F a u d a I.

W n ę trz a m e c ze tó w

W liś c ie A le k s a n d ra G w a g n in a z 1581 r. d o D a w id a C h y tra e u s a z a w a rta z o s ta ła n a s tę p u ją c a w z m ia n k a o w n ę trz u m ecze tu w W iln ie : „ N /e m asz w n im ż a d n e g o

w iz e ru n k u , a n i ja k ie g o ś b o ż k a , a n i c z a rta . G o le ś cia n y, p o d ło g a ty lk o b a rw n y m i k o b ie rc a m i z a s ia n a ... D o ś w ią ­ ty n i n ie g o d z i się n ik o m u w e jś ć bez z rz u c e n ia o b u ­ w ia " 71. B a rd z ie j la k o n ic z n y był M a rc in K rom e r, któ ry w e w n ę trz u m ecze tu w T ro k a c h n ie d o jr z a ł n ic p ró cz ,,u m ie s z c z o n e g o n a p o d w y ż s z e n iu t u r b a n u " 72.

W n ę trz a m ecze tó w , ja k ju ż w s p o m n ia n o , b y ły s kro m n e i p ro s te , n a w e t u b o g ie , a le a n i b o żka, a n i c z a rta rzeczy­ w iś c ie w ich w n ę trz a c h n ie było, a tu r b a n m ó g ł się ta m z n a le ź ć p rz y p a d k o w o . P o d ło g a w naszych m e cz e ta ch z a ­ s ła n a b yła k ilim a m i i s u k ie n n y m i m a ta m i o ra z c a łu n a ­ m i p o g rz e b o w y m i. N a ś c ia n a c h z n a jd o w a ły się o z d o ­ b n e in s k ry p c je (m u h iry ), s ta n o w ią c e w e rs e ty z K o ra n u , 70 Tamże, s. 189. 71 Por. przypis 23. 72 Zob. przypis 22. В

8. Dowbuciszki, meczet z XVIII w. (?); A - rzut; В — ele­ w a cja boczna (rys. Józef Zdanowicz, 1928; repr. W. W o l­ ny, zbiory IS PAN)

8. Dowbuciszki, mosque from the 18th cent. (? ): A — p ro ­ je c tio n ; В — side elevation (the collection of IS PAN)