Nieletni i młodociani sprawcy przestępstw

(1)

Wykład I

Nieletni i młodociani sprawcy przestępstw

Pojęcie: jednoznaczna i ścisła definicja trudna jest do określenia. Przyczyna takiego stanu rzeczy jest konieczność uwzględnienia w analizie pojęcia nieletni pojęć o charakterze społecznym, moralnym, psychologicznym, czy prawnym. W strukturze terminu „nieletni”

zwraca się uwagę na następujące kwestie:

1) dopuszczanie się czynów aspołecznych,

2) realizacja czynów naruszających wzorce społeczne i moralne, 3) konflikt nieletniego ze społeczeństwem,

4) zachowanie, którego się dopuszcza koliduje z wartościami kultury, w której egzystuje, 5) czynom nieletniego towarzyszy dezaprobata ze strony otoczenia (w ujęciu wąskim), a także społeczeństwa (w ujęciu szerokim),

6) czyny nieletniego wymagają interwencji powołanych do tego organów.

Swoiste trudności w stworzeniu właściwej i spójnej definicji pojęcia nieletni są wypadkową konieczności doboru dwóch odmiennych jakościowo i gatunkowo płaszczyzn:

I. Granica wieku osoby (tzw. „nieletniość”)

¹

,

II. Katalogu czynów lub zachowań kwalifikowanych jako przestępstwo, których dopuścił się nieletni

²

.

1 Brak jest jednolitości, co do zakresu progów określających górną i dolna granicę nieletniości w ustawodawstwach międzynarodowych. Górna granica wieku oznaczana bywa w przedziale od 15 do 21 roku życia, dolna natomiast od 7 do 15 roku życia. Wskazana rozpiętość jest zatem wyraźna.

2 Katalog czynów i zachowań pozwalających uznać, że nieletni stał się przestępcą jest również zdecydowanie

niejednolity. W przypadku pewnej grupy ustawodawstw należy zaliczyć do nieletnich osoby, które dopuściły się

występku lub zbrodni, według innych porządków normatywnych nieletnim jest ten, kto realizuje zachowania

(2)

W ujęciu prawno – karnym wyodrębnić można:

1) nieletnich w ujęciu kodeksu karnego, którymi są osoby poniżej 17 roku życia, a wśród nich dwie grupy:

a) nieletni niezdolni do zawinienia, a tym samym niezdolni do popełnienia przestępstwa (art. 1 § 3 k.k.), lecz jedynie realizują czyn zabroniony pod groźbą kary,

b) nieletni, którzy mogą odpowiadać za popełnienie określonej w kodeksie karnym grupy przestępstw;

2) nieletnich w ujęciu ustawy z dn. 26.10.1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. nr 35, poz. 228), a wśród nich:

a) osoby w wieku do lat 18 wykazujące przejawy demoralizacji (art. 1 § 1 pkt 1), b) osoby, które dopuściły się „czynu karalnego” po ukończeniu 13 lat, ale nie

ukończyły 17 lat (art. 1 § 1 pkt 2 u.p.s.n.),

c) osoby do 21 roku życia, wobec których orzeczono środki wychowawcze lub poprawcze (art. 1 § 1 pkt 3 u.p.s.n.).

Patologiczne zachowania nieletnich można zatem podzielić na trzy zasadnicze kategorie:

- przestępstwa w rozumieniu k.k. (art. 134, art. 148 § 1, 2 lub 3, art. 156 § 1 lub 3, art. 163 § 1 lub 3, art. 166, art. 173 § 1 lub 3, art. 197 § 3 lub 4, art. 223 § 2, art. 252 § 1 lub 2 oraz w art.

280),

- czyny karalne,

- zachowania świadczące o demoralizacji nieletniego.

Czyny karalne są to zachowania, które realizują określone w ustawie znamiona

przestępstw, przestępstw skarbowych lub niektórych wykroczeń (art.1 § 2 pkt 2 u.p.s.n.). Są

to zatem zachowania, które kodeks określa jako czyn zabroniony przez ustawę.

(3)

Zachowania świadczące o demoralizacji nieletniego nie zostały w ustawie zdefiniowane, jednak wskazano ich przykładowe wyliczenie:

- naruszenie zasad współżycia społecznego, - popełnienie czynu zabronionego,

- systematyczne uchylanie się od obowiązku szkolnego lub kształcenia zawodowego, - używanie alkoholu lub środków odurzających,

- uprawianie nierządu, - włóczęgostwo,

- udział w grupach przestępczych.

Należy podkreślić, że pojęcie „przestępczość nieletnich” występuje w dwóch ujęciach zakresowych:

a) szerokim, który obejmuje wszystkie trzy kategorie ujemnie ocenianych zachowań nieletnich,

b) wąskim, który dotyczy tylko tzw. przestępczości „właściwej” (art. 10 § 2 k.k.) oraz czynów karalnych nieletnich.

w Polsce

Nieletnimi sprawcami czynów karalnych są, jak wynika z danych KGP, uczniowie młodszych klas gimnazjów lub szkół zawodowych. Dominują chłopcy w wieku od 13 do 16 lat; zwykle powtarzający naukę uciekający z domu lub placówek opiekuńczo – wychowawczych, czy resocjalizacyjnych.

Demoralizacja i przestępczość nieletnich jest uwarunkowana zwykle sytuacją

rodzinną, niepowodzeniami szkolnymi, wpływem grupy rówieśniczej. Zwykle środowisko

(4)

rodzinnego osób nieletnich wchodzących w konflikt z prawem nie funkcjonuje prawidłowo (rodzina jest rozbita, rodzice są narkomanami lub alkoholikami).

Kolejnym czynnikiem, który determinuje zachowania patologiczne u osób młodych jest struktura rodziny oraz deficyty, jakie w niej występują (zwykle brak ojca na płaszczyźnie fizycznej lub emocjonalnej). Brak prawidłowego wzoru męskich zachowań „przesuwa”

uwagę nieletnich na wzorce w grupie przestępczej.

Do przestępstw dokonywanych przez nieletnich i młodocianych dochodzi w dużych miastach, w rejonie budynków mieszkalnych, obiektów handlowych, szkół, dworców, przystanków komunikacji miejskiej, niedaleko miejsca zamieszkania, ale również w miejscowościach znajdujących się w dużej odległości od miejsca egzystencji (np. w opuszczonych zabudowaniach).

Motywy:

 chęć zdobycia pieniędzy,

 chęć zaimponowania innym,

 namowa dorosłych lub rówieśników,

 poszukiwanie uwagi i akceptacji, której brak ze strony rodziców lub opiekunów,

 dążenie do przebywania w grupach nieformalnych,

 powielanie wzorów zachowań utrwalonych w domu, funkcjonujących w środkach masowego przekazu,

 uczucie bezkarności za dokonane wcześniej przestępstwa

Socjalizacja – proces wnikania jednostki do działania w społeczeństwie (działanie

„uspołecznione”) o charakterze samodzielnym i niezakłóconym, który polega na

zapoznawaniu się z kulturą społeczeństwa, a przede wszystkim na przyswajaniu wartości i

norm, które wiążą członków społeczności. W kryminologii uznaje się, że socjalizacja jest

procesem, który ma na celu kształtowanie struktur poznawczych jednostki oraz

zminimalizować ryzyko wystąpienia zachowań kryminogennych. Między założonym celem

(pełna socjalizacja), a jego osiągnięciem może wystąpić wiele przeszkód, trudności oraz

zakłóceń. Aby socjalizacja przebiegała prawidłowo jednostka musi poznać:

(5)

a) naturę środowiska (kolejność następowania zdarzeń),

b) strukturę zachowania (jakie skutki wynikają z określonych zachowań),

c) hierarchię wartości ( jakie mają znaczenia dla niej i dla innych ludzi określone zachowania i ich efekty oraz różne stany rzeczy).

Kontrsocjalizacja – to wpływ społeczny, opozycyjny wobec socjalizacji, który zwiększa

prawdopodobieństwo wystąpienia zachowań przestępnych. Jeśli grupa prezentuje wzory

zachowań agresywnych, co skutkuje ich naśladowaniem przez osoby będące w kręgu jej

oddziaływania, jeśli rodzice przekazują dzieciom skłonność do zachowań patologicznych

(nadużywanie alkoholu, narkotyków, przemocy) są to przejawy kontrsocjalizacji.