Henryk Brunka
Problem ateizmu pierwotnych
plemion w świetle badań
etnologicznych
Seminare. Poszukiwania naukowe 4, 215-225
PROBLEM AT1IZMU PIERWOTNYCH PLEMION
w
Św ie t l e b a d a ń e t n o l o g ic z n y c hW XVI, XVII i XVIII w. na terenie europejskim poczęły pojawiać się pierwsze relacje o egzotycznych ludach i obcych kulturach. Już wówczas
zastanawiano się, czy pierwotne plem iona1, o prymitywnej ku ltu rze* 2,
znajdujące się na szczeblu gospodarki zbieraczo-łowieekiej, posiadają po jęcia religijne3. Następnie, ną przełomie XIX i XX w., kiedy ukazały się pierwsze prace religioznawcze oraz powstały pierwsze katedry religio znawstwa 4, jeszcze bardziej pasjonujące stało się pytanie: jak powstała religia w życiu pierwotnego człowieka? Na to pytanie usiłowały dać od powiedź pewne teorie o pochodzeniu religii 5, a różne kierunki ówczesne
3 Pojęcia „pierwotne . plemiona” używamy tutaj w sensie etnologicznym (nie historycznym) w cęlu oznaczenia ludzi o najbardziej opóźnionej w rozwoju kul
turze. Jak bowiem wykazują badania terenowe, istnieją .wyraźne dane wyodręb
niające : pewne całości grup ludzkich jednorodnych pod względem kulturalnym,
zwane plemionami· Por. B, M a l i n o w s k i : A S c i e n t i f i c T h e o r y o f Culture. North Carolina 1944 s. 60.
2 Pojęcie „prymitywna kultura” używamy w tym znaczeniu, żę kultura ta
zbliża się więcej do kultury pierwszego człowieka niż inne. kultury bardziej roz
winięte. Pojęcie „prymitywiność” oznacza ·ρο prostu minimum warunków (schro
nienie, ubranie, pożywienie, broń) koniecznych i wystarczających do odróżnienia okresu prakultury od działalności w ramach kultury. Tamże s. 64.
3 Na szczególniejszą uwagę w tym względzie zasługują relacje dwu misjona rzy (katolickiego i kalwińskiego). Relaeje: te zrazu wydają się przemawiać za tym, że w czasie swej działalności misyjnej napotkali oni niereligijne plemiona Indian. Jednakże szczegółowa analiza tekstów, przeprowadzona przez A, Metreaux,. nie potwierdziła opinii o niereligijności plemion Indian, jak to — na .marginesie tek stów misjonarzy sugerowali,,glosatorzy. Zob. E. No. br e g a: E p i s t o l a e J a p a n i c a e d e m u l t o r u r n g e u t i l i u m , L oyanii.15(39 s. 181; J. de. L e r y: U n v i a g g i o a l . B r a s ü e ,
L io n 1575 s. 99—113; R. B o c c a s s i n o : E t n o l o g i a r e l i g i o s a . Torino 1958 s. 121, 152.
■ Zob,· Z,. P o n ia t o w s- k i: W s t ę p d o r e l i g i o z n a w s t w a . Warszawa 1962.: s. 19—
·4^ ’ u.' ' ■ · Ϊ Γ ; ··. ν'·., · .. . . i / : , , ; . ; C · , δ Ważniejsze spośród nich to:. . ;
a) T e o r i ą m i t o l o g i c z n a M. Mullera. Opiera się. na osiągnięciach języko znawstwa porównawczego. Nazwy i określenia wyrazów określają różne bóstwa
216 H E N R Y K B R U N K A
go religioznawstwa o orientacjach ewolucjonistycznych stawiały sobie
dalsze pytania dotyczące etapów rozwojowych religii, wychodząc ze
wspólnego założenia o pierwotnym ateistycznym stanie ludzkości, zacho wanym u współcześnie żyjących pierwotnych plem ion* i * * * * 6. W celu uzasad nienia tak postawionej tezy uczeni ewolucjoniści niejednokrotnie powoły wali się na dane etnologiczne podróżników7. Stąd na terenie etnologii powstał ważki problem wymagający gruntownego wyjaśnienia: czy istot nie teoria o pierwotnym ateizmie jako o stanie normalnym 8 została po
mitologiczne i niemitologiezne. Według mitologów przyrody nastąpiła personi fikacja sił przyrody, takich jak burza, grzmot, błyskawica itp., według zaś mito logów astralnych miała miejsce personifikacja gwiazd i ciał niebieskich. Jedni i drudzy podkreślają wielkie wrażenie, pod jakim się człowiek znajdował, wy kluczają zaś rozumowe podstawy jako składnik zjawisk religijnych. Zob. M. Müller: Ursprung und Entwicklung der Religion. Strassburg 1888.
b) T e o r i a e w o l u c y j n a . Na początku , był człowiek-zwierz, alogiczny i nie- religijny, który w swym rozwoju na ostatnim etapie — poprzez fetyszyzm, ani- mizm, manizm i magizm — przekształca się w człowieka monoteistę o wysoko- wartośeiowej etyce. Początkiem tej teorii na bazie filozoficznej były poglądy A. Comte’a. Zob. A. C o m t e : Cours de philosophie positive. Paris 1830. c) T e o r i a s o c j o l o g i c z n a . Zjawiska i czynności życia społecznego uważane
były przez niektórych socjologów za źródło pierwotnej religii. Pierwszym, który postawił taką tezę, był szkocki uczony Robertson Smith. Myśl tę podjął, roz winął i doprowadził do skrajności E. Durkheim twierdząc, że „to, co religijne, jest identyczne z tym, co społeczne”. Zob. E. D u r k h e i m : Les formes élémen
taires de la vie r e lig ie u se . Paris 1908. Por. M a l i n o w s k i , jw. s. 19; t e n ż e :
Magic, Science and R e lig io n . Glencoe 1948 s. 5.
6 Ewolucjoniści uważają, że cechą pierwotnej kultury była stadowość, pro- miskuizm, małżeństwo grupowe, rodzina konsangwinistyczna, kanibalizm, ateizm. W miarę rozwoju materialno-kulturalnego poczęła rozwijać się także kultura reli gijna według następujących stadiów:
a) ateizm — fetyszyzm — totemizm — szamanizm — antropomorfizm — mono teizm. Zob. J. L u b b o c k : The Origin Civilization and the Pimitive Condition
of Man. London 1870.
b) animizm — politeizm — monoteizm. Zob. E. В. Т у l or: Primitive Culture. Oxford 1871.
c) kult przodków — przebóstwianie wybitniejszych postaci — ich hierarchizacja —
bóstwa — bóstwo. Zob. H. S p e n c e r : Principles of Sociology. London 1876. d) magizm — wielobóstwo — jedynobóstwo. Zob. J. H. K i n g : The Surnatural: its
Origine, Nature and Evolution. London 1892.
7 Por. L. K a c z m a r e k : Istota i pochodzenie religii. Poznań 1958 s. 208; T. T e n t or i: 11 problema delV ateísmo primitivo. W: L’ateísmo contemporáneo. Torino 1967 s. 427—434.
8 W myśl teorii ewolucjonistycznej proces rozwoju religii był równoległy do procesu rozwoju materialno-kulturalnego. Stąd im niższy stopień cywilizacji i kul tury, tym pierwotniejsza forma religii. Jeśli chodzi o ludzi pierwotnych, znajdo wali się oni na tak niskim stopniu bytowania, że nie mogli posiadać religii w ogó le — był to ich stan normalny. Por. íía c z m a r e k , jw. s. 197.
twierdzona przez badania terenowe przeprowadzone wśród współczes nych plemion żyjących na stopniu prymitywnej kultury 9.
Wyrazem „ateizm” oznaczano i oznacza się zjawiska różniące się nie
kiedy bardzo między sobą 10 11 12. W dziejach bowiem myśli ludzkiej, począw
szy od starożytności greckiej i rzymskiej poprzez okres średniowiecza i czasów nowożytnych 11 aż do doby współczesnej ł2, zainteresowanie pro blematyką ateizmu ma swoją bogatą historię. Dlatego jest rzeczą bardzo trudną podać jakąś ścisłą definicję tego pojęcia na podstawie jedynie kry
terium historycznego 13. Natomiast na płaszczyźnie etnologii14 15 — której
badania terenowe przeprowadzane wśród ludzi pierwotnych mają na celu empiryczne zbadanie wszelkich przejawów kultury tkwiącej w olbrzymiej różnorodności warunków życia danego ludu czy plemienia — zagadnienie ateizmu przedstawia się stosunkowo prosto. Mianowicie sprowadza się ono do rozwiązania następującej kwestii : czy dokładne badania terenowe wykazały, że istnieją plemiona pierwotne pozbawione pojęć o Istocie Najwyższej lub o istotach ponadziemskich, a w konsekwencji nie posiada jącej więzi moralnej z tą istotą lub z tymi istotami. Jeśli etnologowie po wyższy stan stwierdzą, mogą mówić o ateizmie jakiegoś plemienia. Przy czym powstaje dalsze pytanie: dlaczego dane plemię nie uznaje Istoty Najwyższej lub istot ponadziemskich ; czy posiada ono jakąś motywację uzasadniającą ten stan rzeczy, czy też jest to raczej jakaś praktyczna po stawa życiowa pozbawiona rozumowego uzasadnienia, a ukazująca się jedynie w sposobie postępowania 1δ.
Na tej płaszczyźnie badań terenowych, które są jakby laboratorium warsztatu teoretycznego, problem ateizmu pierwotnych plemion nie po
9 Por. T e n t or i, jw. s. 433 n.; A. S ł o m k o w s k i : Problem pochodzenia czło
wieka. Poznań 1957 s. 96—102.
10 Por. KDK 19.
11 Zob. A. N o w i c k i : Historia ateizmu i krytyki religii. W: Ateizm a religia. Warszawa 1957 s. 153—278.
12 Wieloaspektowej problematyce współczesnego ateizmu poświęcona jest wie lotomowa praca zbiorowa Uateismo contemporáneo (Torino 1967).
13 Zob. W. G r a n a t : Ateizm (maszynopis, Biblioteka KUL) s. 1.
14 Etnologia w sensie szerokim jest nauką zajmującą się zjawiskami kultury pierwotnej i ludowej (ludoznawstwo — Völkerkunde). Dzieli się ona na etnografię, która zajmuje się opisem zjawisk bez pogłębiania przyczynowego i rozumowego, oraz etnologię ścisłą, która zjawiska kulturowe (ekonomiczne, religijne, estetyczne, językowe, socjologiczne itd.), ich przyczyny i racje syntetyzuje i porównuje, two rząc jednolitą budowę. Por. B. R a d o m s k i : Słownik religiologiczny. W: Religie
Wschodu. Poznań 1962 s. 424.
15 B o c c a s s i n o , jw. s. 120 n.; A. A n w a n d e r : Il problema dei popoli atei. W: Uateismo contemporáneo, jw. s. 435.
H E N R Y K . B R U N K A
siada jeszcze znamion usystematyzowanej teorii, stąd badacze terenowi używają ogólniejszego pojęcia „nięreligijność” (niemieckie: Religionslo sigkeit, holenderskie: zonder religieusen, włoskie: senza religione). Przy tym jednak należy zaznaczyć, że pojęcie „ateizm” i „niereligijność” w od niesieniu do ludów pierwotnych są pojęciami często używanymi zamien
nie przez autorów interesujących się tą problematyką 16 17.
Tak zarysowujący się problem ateizmu plemion pierwotnych skłonił etnologów do przeprowadzania dokładnych badań terenowych. Przegląd tych badań, chociaż zostanie przedstawiony w. zarysie, pozwoli ogólnie zorientować się w problematyce ateizmu ludów pierwotnych.
Lud Wedda na Cejlonie, kilka plemion zamieszkujących dorzecza Nilu, niektóre plemiona Ameryki Południowej oraz plemię Ridan-Kubu na Sumatrze uznane zostały za nie posiadające religii w ogóle.
1. Życiem duchowym Weddów zainteresowało się kilku uczonych. Jedni zanotowali u Weddów przejawy, życia religijnego, inni natomiast — nie napotkawszy u nich rodzimych objawów życia religijnego, lecz jedy nie późniejsze, zapożyczone od ludów ościennych idee religijne — uznali ten lud za niereligijny. Po pierwszych badaniach P. Sarasina, który stwierdził, że „prawdziwi Weddowie żyjący w stanie naturalnym w rze czy samej nie znają idei życia pozagrobowego” 1T, Ć. G. i B. Ż. Seligma- nowie przeprowadzili ponowne badariia18. Informację, które dostarczyli oni o kulturze Weddów, wskazują na to, że przynajmniej częściowo za chował się tam dawny zwyczaj składania ofiar prym icjalnych19, zaś szczegóły na ten temat, podane później przez E. Riekstedta, jeszcze h ar dziej potwierdziły ich te zę 20. Tego zaś rodzaju ofiary połączone z modi- tw ą 21 powszechnie przyjmowane są przez etnologów religii jako ofiary
16 N. T o m a s e o Dizionario dei sinonimi della lingua italiana.: Milano 1947 s. 257.
17 Die Weddas von Ceylon. Bd. 3. Wiesbaden 1893 s. 497—511; t e n ż e : Über
religiose Vorstellungen bei niedrigsten Menschenformen. W: Verhandlungen des II. Internationalen Kongresse für Allgemeine Religionsgeschichte in Basel. Basilea
1905 s. 124, 135 n. Por. H. C. T o y s : Introduction in the History of Religion. Cam
bridge 1924 s. 623;' Li; R u e t i m e y e r: Die Nigalweddas in Ceylon. „Globus” 88:
1903 s. 201—261. ; .
• 10 C. G. S e 1 i g m a m The Veddas. Cambridge 1911; t e n ż e : The Veddas Cult
of the Dead. W: Transactions of the 3-rd International Congress f o r th e History
of Religions. Vol. 1. Oxford 1908 s. 30—59. ...
« Po udanym polowaniu Wéddowie składają Kande. Yake’mu,fDucho\v i-Prasta remu), zwanemu wówczas Itale Yaka (Duch Strzały), najlepsze kawałki mięsa z grzbietu i piersi upolowanego zwierzęcia, łącząc ofiarę z modlitwą. S e l i g m a n :
The Veddas, jw. s. 30—284.
, 20 Bei den letzten Ureinwohnern Ceylons. „Atlantis” .2: 1930 s. 92. 21 S e l i g m a n : The Veddas, jw. s. 284. ’
charakterystyczne dla kultury pierw otnej22. Na podstawie tych danych oraz porównań z wierzeniami Pigmejów i Pigmoidów 23 można stwierdzić, że przynajmniej niektóre ugrupowania spośród Weddów składają ofiary z pierwocin plonów i łowów, właściwe dla religii pierwotnej, Chociaż nie zdołano w latach 1907—-1908 zbadać wszystkich aspektów wierzeń Wed dów, można się spodziewać, że podczas dalszych ewentualnych badań współczesnych etnologów wyłonią się nowe dane dotyczące ich: religii, niemniej już teraz nie ulega wątpliwości fakt, że Weddowie posiadają wierzenia religijne 24.
2. Poczesne miejsce w badaniu kultury duchowej -Niloków, czyli ple
mion zamieszkujących dorzecza Nilu 25, zajmuje S. W. Baker 26. W 1863 r. zatrzymał się on kilka tygodni u Latuków. Tutaj zainteresować się tym, czy obrzędy pogrzebowe, jakie u nich napotkał, związane są z jakąś wia rą w życie pośmiertne. W celu wyjaśnienia tej sprawy spotkał się z tu bylczym wodzem Commoro i przeprowadził iz nim dłuższą rozmowę na temat życia pozagrobowego. Na podstawie odbytej rozmowy Baker wy stawił Latukom następującą opinię, rozciągając ją jednocześnie na inne plemiona Niloków: „Natura ludzka, oglądana w jej stanie prymitywnym wśród dzikich zamieszkujących ten kontynent (obszar dorzeczy Nilu), nie wznosi się ponad poziom Zwierzęcy i .nawet trudno ją porównywać że szlachetnością psa. Negrowie nie mają nawet pojęcia o poszanowaniu Spraw mających związek z pobożnością, miłością i ofiarą. Nie posiadają żadnego naturalnego odczucia religijnego, nie posiadają też jakiejkolwiek tradycji. Ich myśli są wyłącznie zaabsorbowane zwierzęcymi potrzeba mi codzienności” 27, Te poglądy Bakera utrzymywali i rozpowszechniali niektórzy uczeni, zwłaszcza znany zwolennik ewolucjonizmu materiali- styćznego -— Ch. Latourneau28. Natomiast współcześni etnologowie, jak np. C. G. Seligman 29 i L. Molinaro, w pracach swoich nawet nie
wymie-22 Por. T. C h o d z i d ł o: Ofiara u: najstarszych ludów: „Collectanea Theologi cal 30: 1959 s. 138—169. л - · .,/ . л '
23 W. S c h m i d t : Die Wedda. W : Der Ursprung der 'GQttesidee,: B& 3. Münster
1926 s. 318—328. ■ . , ;л 24 A. R o u s s e l : La religion vedique. Paris 1909 s . 312.
25 Większość ludów zamieszkujących ongiś Sudan anglos-egipski, poeząwązy od 12 równoleżnika na północ, oraz niektóre ludy Ugandy zaliczane są, do grupy Ni loków. Ponieważ wiele z tych ludów zamieszkuje wzdłuż dorzeczy Nilu, stąd ich ogólna nazwa nadana całej grupie. Posiadają one tę sarną kulturę. StaTsi .badacze nie wyróżniali ich spośród innych ludów Afryki, Centralnej,.;. Por. B o ę c ą s s i n o , jw. s. 142.
s® The Albert ΝΎαηζά. London 1866. л . Л 27 Tamże s. 246.
28 Science et matérialisme. Paris 1879 s. 314.
226 H E N R Y K B R U N K A
nia ją Bakera. Z etnologicznego bowiem punktu widzenia rozmowa Bake- ra z wodzem Commoro nie posiada takiej wartości poznawczej, by na podstawie jej można było określić kulturę duchową, a tym bardziej reli- gię Latuków; tłumacz Bakera pochodził z obcego plemienia Bari, ponadto wiele terminów użytych przez Bakera, np. „duchy wyższe”, „duchy dob re i złe”, „życie przyszło po śmierci” itp., jak wykazały późniejsze bada nia, nie mogło być zrozumianych ani przez obeopłemiennego tłumacza, ani przez tubylczego wodza Commoro. Poza tym L. Mołinaro, który bez sprzecznie jest najlepszym znawcą Latuków, gdyż spędził wśród nich wiele lat, z naciskiem podkreśla naturalną obronność tubylców przed wy jawieniem swoich wierzeń, i to do tego stopnia, że właściwy nurt ich ży cia religijnego jest skrzętnie ukrywany przed przygodnymi przybysza mi 30. Jednakże naukowa sława Bakera i jego poczytne publikacje spra wiły, że szeroko rozpowszechniła się opinia, iż ludność zamieszkująca te reny wzdłuż dorzeczy Nilu stoi na najniższym poziomie intelektualnym i moralnym, pozbawiona jest jakichkolwiek wierzeń religijnych. Co wię cej, opinię tę utrzymywano jako pewnik naukowy, najpierw rozpow szechniany przez wspomnianego już Ch. Latoumeau, a potem przez uczo nych tej miary, co E. B. Taylor i J. Lubbock31. Równocześnie pominięto zupełnym milczeniem wielu badaczy terenowych, którzy przed Bakerem zebrali sporo wiadomości właśnie o stanie religijnym tzw. Niloków. W świetle tych nie wziętych pod uwagę źródeł okazało się, że treść nie których obrzędów spotykanych u Niloków, a opisana przez Bakera i — jak się również okazało — przez niego nie zrozumiana, ma charakter wy bitnie religijny 32. Na szczególniejszą uwagę pod tym względem zasługu
ją relacje, jakich dostarczyli A. Kaufmann 33, G. Beltrame34, G. C asati35 *,
R. G essi3e, F. S. G eyer37, D. Sorur Pharin D en38, D. W esterm ann39,
80 L. Mo l i n a r o: I Madi. „Nigrizia” 1927; t e n ż e : I Diginga. „Anthropos” 30: 1935 s. 421—434; t e n ż e : Appunti circa gli usi, costumi e idee religioso dei Lotuco
delVUganda. Tamże 35—36: 1940—41 s. 166—201.
81 Por. R a d o m s k i , jw. s. 420.
88 Krytycznego opracowania tych źródeł dokonał R. Boccassino: II contributo
delle antiche fonii sulla religione dei Latuca, Obbo, Bari, Denca, Nuer e altre po- polazioni nilotiche fornita dai Musei di etnografia. „Annali Lateranensi” 17: 1953.
33 Das Gebiet des Weissen Flusses und dessen Bewohner. Breslau 1862. 34 II Sennaar e lo Sciangallah. Verona 1879.
35 Died anni in Equatoria e ritorno con Emin Fascia. Milano 1891. 38 Sette anni nel Sudan Egiziano. Milano 1891.
37 Favole e racconti del Sudan. „Nigrizia” 9: 1891 s. 132; t e n ż e : Credenze reli
giose dei Neri pagani del Sudan. Tamże 14: 1896 s. 176—183.
38 Opere di Daniele Sorur (Afrykańskie Archiwum Misyjne w Weronie, manu skrypt).
H. J. Driberg 40, P. F. S. Magagnotto 41, J. P. Crazolare42, R. Boccassino 43, A. N egri44 A. M alandra45 oraz E. E. Evans-Pritchard46. Na podstawie ich prac można ustalić najbardziej istotne elementy religijności Niloków: wiara w Istotę Najwyższą, kult zmarłych oraz kult duchów przyrody 47.
3. Wiele razy z bezkompromisową stanowczością podtrzymywano te
zę, że także Indianie Ameryki Południowej byli ludźmi niereligijnymi. Tę teorię rozpowszechniły pamiętniki K. Darwina. Na podstawie swoich dwumiesięcznych badań odniósł on wrażenie, że najbardziej pierwotne ludy Ziemi Ognistej nie posiadają żadnych pojęć religijnych48. To samo
utrzymywano następnie o Indianach Tupinaniba 49 i Czarna 50.
Jeśli chodzi o Jamanów, M. Gusinde i W. Koppers, badając ludy Zie m i Ognistej, dowiedli, że uznają oni istnienie Istoty Najwyższej, której
40 The Lango. London 1923.
41 Dal fiume delle Gazzelle, U sentimento religioso tra i Giur. Padova 1926. 42 Beiträge zur Kenntnis der Religion und Zauberei bei den Schilluk. „Anthro-
pos” 27: 1932 s. 183—211, 881—897.
43 Alcune notizie sui Dinka. „Annali del R. Istituto Superiore Orientale di Nea- poli” 1935; t e n ż e : La mitologia degli Acioli delVUganda. „Anthropos” 1938; t e n że: La preghiera degli Acioli dell’Uganda. „Annali Lateranensi” 1949; t e n ż e :
.Descrizione della ceremonia di riconziliazione. „Afrikanische Studien” 1955; t e n
że: La vendetta del lacen e la sua espulsione secondo gli Acioli delVUganda. W:
Die Wiener Schule der Völkerkunde der Universität Wien. Horn-Wien 1956.
44 Alcuni tratti caratteristici della religione e della magia presso la tribu degli
Acioli. „Annali Lateranensi” 1937.
45 II culte degli antenati tra gli Acioli del Distratto di Gulu. „Nigrizia” 1938— 1939.
46 Nuer Totemism. „Annali Lateranensi” 1949; t e n ż e : An Note on Nuer
Prayers. „Man” 1952; t e n ż e : The Nuer Conception of Spirits in its Relation to the Social Order. „American Anthropologist” 1953; t e n ż e ; Nuer Religion. Oxford 1956.
47 Dane biograficzne i bibliograficzne o badaczach Niloków oraz zestaw osiąg
nięć naukowych podał w swojej pracy R. Almagia: Gli Italiani nel baczno medi
•e superiore del Nilo (1840—1890). W: L’opera degli Italiani per la conoscenza dell’Egito e per U suo risorgimento civile ed económico. ¡Roma 1926.
48 Por. A n w a n d e r , jw. s. 436; E. B u l a n d a : Pojęcie religii, jej geneza i roz
wój. W: Religie Wschodu s. 60.
49 Nazwa Tupinamba obejmuje wszystkich Indian z grupy językowej tupi guaraní. W XVI w. żyli oni wzdłuż wybrzeża brazylijskiego począwszy od ujścia rzeki Amazonki aż po Cananea (dzisiejsze Sâo Paulo). Zob. B o c c a s s i n o : Etno
logia religiosa, jw. s. 151.
50 „Urodzeni tam (Indianie Czarna) nie uznają Boga ani w sobie, ani poza sobą i dlatego nazwałem ich ludźmi bez Boga” (G. T e s s m a n n : Menschen ohne Gott. Stuttgart 1928 s. 183). Por. t e n ż e : Die Indianer Nordost-Perus, Hamburg 1930; t e n ż e : Die Urkulturen der Menscheheit und ihre Entwicklung. „Zeitschrift für Ethnologie” 60: 1939 s. 132.
222 H E N R Y K B R O N K A
oddają cześć 51. A. Metreaux w swojej obszernej i wyczerpującej mono grafii o Indianach Tupinamha zebrał i Krytycznie opracował relacje pod-, różników i misjonarzy o tych ludach, , dochodząc do uzasadnionego wniosku, że posiadały one bogatą tradycję religijną 52. W odniesieniu zaś do Indian Czarna tezy G. Tessmanna o ich niereligijności podważyli wybitni etnologowie, zwłaszcza K. T. Preuss 53.
4. W latach 1906-1931 G. J. van Dongen, holenderski urzędnik kolo
nialny, interesował się wieloma przejawami życia plemion Kubu. na Su matrze, między innymi problemami ich religii. On też na podstawie do konanych obserwacji doszedł do wniosku, że jedno z licznych plemion Kubu, mianowicie koczownicze plemię Ridan-Kubu, jest niereligijne54. Niektórzy etnologowie mają zastrzeżenia co do metodycznej poprawności przeprowadzonych przez van Dongena b ad ań 55. Przyjmując za van Don- genem tezę o niereligijności Ridan-Kubu, należałoby w konsekwencji przyjąć i to, że w ogólnym środowisku plemion Kubu (około 7300 osób ży jących na stosunkowo niewielkim obszarze 30 tys. km2) jedynie 30 oso bom z plemienia Ridan-Kubu zupełnie nie był znany powszechnie przy jęty i od stuleci ogólnie respektowany model kulturalno-religijny wszy stkich innych plemion Kubu 56. Wreszcie, uwzględniając związki kulturo we między Kubu a Jąkudnami z Malakki, należy Kubu traktować jako
B1M. G u s i n d e : Die F euer land Indianer. Mödling 1931; t e n ż e : Urmenschen in Feuerland.Wien 1946; W. K ö p p e r s : Die feuerlandreise von Gusinde-Köppers
zu Anfang 1922. „Anthropos” 16—17: 1922 s. 520—524; t e n ż e : La religion et VEtre Suprême chez les Yagans. W: Etudes. Paris 1922 s. 152—165; t e n ż è: Unter Feuer^ land-Indiánern. Stuttgart 1924; t e n ż e : Pädagogik in den Urkulturen, besonders bei den Y amana auf Feuerland. W: österreiche Pädagogische Warte. Wien 1927
s. 1—6; t e n ż e : Sur l’origine de l’idée de Dieu. W: Nova et Vetera. Fribourg 1943. s. 260—291; t e n ż e : Die englisch-anglikanische Mission under den Yamana auf
Feuerland. „Jahrbuch von St. Gabriel” t. 3 s. 121—151; t e n ż e : La religione delV uomo primitivo. Milano 1947; t e n ż e : Gottesglaube und Gebete der Y amana auf Feuerland. Düsseldorf 1926; t e n ż e : Der Urmensch und sein Weltbild. Wien 1949.
52 A. M e t r e a u x : La reUgion des Tupinamba et ses rapports avec celle des
autres tribus Tupi-Guarani. Paris 1928. ·
53 Günter Tessmann. Menschen ohne Gott. „Bassler-Archiv” 12: 1928 s. 89. Por. W. S c h m i d t : Die Indianer Nordost-Perus. „Anthropos” 29: 1934 s. 257—261; t e n te: Der Ursprung der Gottesidee. Bd. 2. Münster 1926 s. 873; R. В о с c a ś s i no;
La religione dei Primitivi.· W: Storia delle religioni. T. 1. ΐTorino 1954 s. 120—141.
54 Bijdrage tot de hennis van de Ridan-Koeboes: „Tijdsehrift voor het Binnen- landsch Bestuur” 1—6: 1906 s. 25—253.
55 B. V r o k l a g e : Die angebliche Religionslosigkeit der RAddn-Kubu’von Su
matra. ¿Anthropos” 41—44: 1946—1949 s, 41—48. ? .
56 Hi E K è e r e w e e r : De Koeboes in de Onder-Afdeeling Moesi llir en. Koê-boestreken. „Bijdrageń tot de Taal-, Land- en Volkenkunde van Nedérlandsch-
jeden lud, który posiadał względnie wysoki poziom kulturalny. Jeśli zaś stwierdzono, że istnieli Kubu na. niskim poziomie rozwoju /kulturalnego, to na podstawie przekazów tradycji tubylczej trzeba wziąć pod uwagę degenerację kulturalno-religijną, jaka niewątpliwie miała miejsce w ok resie wielowiekowych represji ze strony malajskich i jawajskich maho metan. W wypadku zaś Ridan-Kubu degeneracja ta prawdopodobnie po sunęła się tak daleko, że mogli oni — o ile wyjdzie się z założenia, że re lacje van Dongena o niereligijności tego plemienia nie bpdzą żadnych za strzeżeń — utracić. wszelką religijność. W mniemaniu bowiem etnologów relacja między religią a kulturą jest dwustronna do tęgo stopnia, że za nik r eligid wraz z kulturą jest możliwy 57. Biorąc to wszystko pod uwagę, tezę van Dongena o ateizniie Ridan-Kubu przyjmuje się na terenie etnolo gii co najmniej z uzasadnioną powściągliwością, a nąwet jako nięwiary-
godną58. . . .
Udział etnologów w badaniu. ateizmu ludów pierwotnych, choć. głów nie objął plemiona zamieszkujące Cejlon, dorzecza Nilu, Amerykę Połud niową oraz Sumatrę, nie ograniczał się tylko do wymienionych rejonów. Nad wyjaśnieniem tego problemu pracowali etnologowie także w Guja nie, w Etiopii, wśród Eskimosów 59, u plemienia Botokudów,, pośród szczepów Buandik i Kurnai oraz w innych częściach świata 60.
Podczas lektury prac wyżej wymienionych uczonych odnosi się wraże nie, że proces badań przebiegał wszędzie mniej więcej tak samo: pierw sze (krótkotrwałe i powierzchowne) badania wykazywały niereligijność danego plemienia, następne zaś (dłuższe i bardziej gruntowne) przynosiły zawsze — niekiedy niezwykle bogate — wiadomości o· religii danego ludu i jej różnorodnych przejawach 61.
57 P. S c h e b e s t a : Die Orang-Kubu auf Sumatra kein eigentliches Urvolk: „Anthropos” 20: 1925 s. 1128—1130; t e n ż e : Kubu und, Jakud (Jakun) als Proto
rnalay en. „Mitteilungen der Anthropologischen Gesellschaft in Wien” 56: 1926 s.‘
192—201. '
58 H. B r u n k a: Probierni ateizmu plemienia Ridan-Kubu na Sumatrze w ba
daniach etnologów. Lublin 1970 (maszynopis, Biblioteka KUL).
59 Por. J. K r u s z y ń s k i : Studia nad porównawczą historią religii. Poznań 1926 s. 137.
60 Por. K a c z m a r e k , jw. s. 209. : ·
61 W e d d o w i e — pierwsze badania braci P. i F. Sarasinów trwały tylko dwa miesiące: marzec—maj 1890. Ponowne badania w latach 1907—1908 przeprowadzone zostały przez małżonków C. G. i B. Z. Seligmanów. Por. F. S p e i s e r : Dr Fritz
Sarasin 1849—1942. „Verhandlungen der Naturforschenden Gesellschaft in Basel”
54: 1943 s. 222. N i l o k oiw.de — S. W.Baker zatrzymał sdę u jednego tylko plëmie- nia (Latuka) na okres kilku tygodni. Następni badacze, którzy wśród Niloków prze prowadzili badania, to A. Vinco — dwa lata, A. Kaufmann — cztery lata, J. Bel- trame — łącznie siedem lat, D. Sorur — trzynaście lat. Por. B o c e a s s i n o : Etno
224 H E N R Y K B R U N K A
Ponadto należy zaznaczyć, że ci spośród wymienionych uczonych, którzy orzekli, że dany lud czy plemię jest niereligijne, nie przybyli do tychże ludów czy plemion w celu przeprowadzenia badań etnologicznych. Sarasinowie na Cejlonie prowadzili badania prehistoryczne62, Baker nad Nilem zdobywał dane geograficzne o tym obszarze63, Darwin w Ziemi
Ognistej badał florę i fau n ę64 65, zaś van Dongen był wyższym urzędni
kiem holenderskiej administracji kolonialnej na Sumatrze 6δ.
Podsumowując przedstawione tutaj w zarysie dzieje badań nad ateiz- mem ludów pierwotnych, należy stwierdzić, że walor metodyczny prze prowadzanych badań terenowych w poszukiwaniu ludów niereligijnych dopóty był niezadowalający z etnologicznego punktu widzenia, dopóki tego rodzaju badania nie zostały przeprowadzone w sposób metodycznie poprawny 66. Gdy sprawę badań nad religiami ludów pierwotnych oparto na faktycznych osiągnięciach etnologicznych67, zaniechawszy naginania faktów do z góry powziętych pojęć i konstrukcji myślowych, a uwzględ niwszy realizm, rzeczowość i bezstronność — problem ateizmu ludów pierwotnych na terenie etnologii właściwie przestał istnieć. Wprawdzie współcześnie pojawiają się publikacje mówiące o stopniowym rozwoju idei religijnych u ludów pierwotnych, począwszy od stadium niereligij- *noścd, lecz nie wnoszą one nic nowego poza to, co już zostało powiedzia ne w XIX wieku.
logia religiosa, jw. s. 129—151. I n d i a n i e — K. Darwin przebywał pierwszy raz
u Indian Ziemi Ognistej jeden miesiąc (połowa grudnia i stycznia 1832—33), a za drugim razem około piętnastu dni (koniec maja do 10 czerwca 1833). G. Tessmann prowadził swoje badania u Indian Czarna około dziesięciu miesięcy, interesując się w tym czasie kulturą materialną około pięćdziesięciu plemion rozproszonych na tak wielkim obszarze jak całe Niemcy. Tymczasem M. Gusinde i W. Koppers pro wadzili prace badawcze wśród Indian Ziemi Ognistej łącznie około dwudziestu lat. Por. B o c c a s s i n o : Etnologia religiosa, jw. s. 121, 161; E. B u l a n d a , jw. s. 60 n. К u b u — badania etnograficzne u plemienia Ridan-Kubu przeprowadził G. J. van Dongen dwukrotnie : pierwszy raz 24, 25 i 26 stycznia, a drugi raz 27 i 28 lutego 1906 roku. Tak krótkotrwałe badania uważa się za nie wystarczające do uzasad nienia niereligijności plemienia Ridan-Kubu. Por. В r u n к a, jw. s. 27—85.
62 S p e i s e r , jw. s. 222.
63 B o c c a s s i n o : Etnologia religiosa, jw. s. 129. 64 B u l a n d a , jw. s. 60.
65 S p e i s e r , jw. s. 225; A n w ä n d e r , jw. s. 436; T e n t o r i , jw. s. 427. 88 B o c c a s s i n o : Etnologia religiosa, jw. s. 165.
87 Wyczerpująca informacja bibliograficzna o osiągnięciach etnologicznych w dziedzinie badań nad religiami zawarta jest w International B i b l i g r a p h y of t h e History of Religions (Leiden 1954).
THE PROBLEM OF ATHEISM AMONG PRIMITIVE TRIBES IN THE LIGHT OF ETHNOLOGICAL STUDIES
S U M M A R Y
The article presents a historical outline of the treatment of problems of atheism among primitive tribes in the light of ethnological studies. The survey of these studies included the tribes inhabiting Ceylon, the basin of the Nile, South America, and Sumatra. The author provides information about the literature available on the subject and about its basic contents. The literature points out, .among other things, the fact that the treatment does not have the features of a sy
stematized theory; rather the problem is the object of ethnographic speculations in the area of investigating the manifestations of primitive culture.
