O podstawach ogólnej charakterystyki przysłów

Andrzej Bogusławski

O podstawach ogólnej

charakterystyki przysłów

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 67/3, 145-172

Z A G A D N I E N I A J Ę Z Y K A A R T Y S T Y C Z N E G O

P a m ię tn ik L ite r a c k i L X V II, 1976, z. 3

ANDRZEJ BOGUSŁAWSKI

O PODSTAW ACH OGÓLNEJ CHARAKTERYSTYKI PRZYSŁÓW W śród różnych dziedzin, w któ ry ch spotykają się bezpośrednio języ­ koznaw stw o i literaturoznaw stw o, szczególne m iejsce za j mii je parem io- logia. Bo przysłow ia to wciąż jeszcze zdania, tzn. tw ory naczelnej klasy in teresu jącej lingw istę. I to zdania odtw arzane w gotowej postaci, a więc obiekty nasuw ające przypuszczenie o ich przynależności do langue, do właściwego, W ujęciu de S au ssu re’a, przedm iotu językoznaw stw a. A za­ razem przysłow ia są już, zgodnie z urobioną opinią specjalistów 1, u tw o ­ ram i literackim i. Nad tym osobliwym polem pochylają się zresztą, jak stw ierdzał J u lia n K rzyżanow ski, przedstaw iciele w ielu dyscyplin: obok językoznaw ców i literaturoznaw ców oraz filologów — socjologowie, e t­ nografow ie, folkloryści, historycy. Można sądzić, że w ielostronny pożytek przyniosłoby dołączenie się do nich także logików oraz — o tyle, o ile m ieliby być w ym ieniani odrębnie, bo im gdzie indziej za ciasno — se­ m antyków i sem iotyków. Rozważania należące do zakresu ich d ziałal­ ności będą stanow ić przedm iot niniejszej wypowiedzi.

J a k przypom niałem , różne aspekty przysłów czynią je godnym uw agi obiektem studiów w w ielu dyscyplinach. Ale właściwą ojczyzną przy- słow ioznaw stw a może się okazać kształtująca się coraz w yraźniej dyscy­ plina, którą m ożna b y nazwać nauką o tekście czy też tekstologią. Do

badań, o jakie mi tu chodzi, odnoszone byw ają rów nież inne nazwy, np. lingw istyka tekstu, lingw istyka parole, gram aty ka tekstu. Te nazw y w skazują na pępow inę łączącą wiedzę o tekście z językoznaw stw em . I z pewnością nau ka o tekście m usi się wspierać w sposób zasadniczy na porządnej lingw istyce. Niem niej jed n ak istn ieje cały zespół problem ów tek stu , k tó re do norm alnie rozum ianego językoznaw stw a już nie należą. Nie m a tu m iejsca na dokładniejsze charakteryzow anie kom petencji nauki o kon tro w ersyjn ym wciąż jeszcze zakresie. Z arysow ując rzecz r a ­ czej negatyw nie niż pozytyw nie, powiedziałbym , że w „tekstologii”

(nie-1 Zob. J. K r z y ż a n o w s k i , Przysłowie. W zbiorze: Słownik folkloru pol­

skiego. Warszawa 1965. — M. R. M a y e n o w a, Poetyka teoretyczna. Zagadnienia języka. Wrocław 1974, s. 253.

filologicznej) chodzi o zjaw iska należące do s t o s o w a n i a ( u ż y c i a ) języka, a więc użycia zdania lub sekw encji zdań, w określonych sy tu a ­ cjach. Chodzi jed n ak p rzy ty m ty lk o o takie zjaw iska, k tó re nie są przedm iotem fizjologii m owy, psycholingw istyki i socjolingw istyki. Su- p on uję w ten sposób, że istn ieje jakiś specyficzny św iat ,,tek sto tw ór- stw a” , świat, k tó ry lokow ałbym w sferze w olityw nej, tam gdzie b y tu je i sam język (w odróżnieniu od procesów mówienia), i konw encje, i n o r­ m y etyczne czy praw ne, i inne w ielkości socjohum anistyczne w ścisłym sensie. Do tak rozum ianych zjaw isk tek stotw ó rstw a należałyby oczywiś­ cie znaczne połacie subdyscypliny sem iotycznej zw anej p rag m aty k ą, a także w iele z tego (ale b y n ajm n iej nie w szystko to), co jest obejm o­ w ane m ianem teo rii lite ra tu ry .

Otóż przysłow ia m ieszczą się w ty m nowo kreow anym dziale swo­ bodniej i w ygodniej niż w teorii lite ra tu ry . P rz y jrz y jm y się n a stęp u ­ jącem u zdaniu:

1 Mądry nie m ówi tego, co wie, głupi nie wie, co m ó w i2.

Na ogół ludzie skłonni będą, jeśli zaniechają jakichś specjalnych r e ­ fleksji, nazwać to zdanie przysłow iem . Jednakże pew ne cechy zbliżają je do przypow iastek filozoficznych czy też m ini-esejów . Te zaś chyba zaliczylibyśm y raczej do piśm iennictw a niż do lite ra tu ry sensu stricto . Z drugiej strony, piśm iennictw o to tylk o m ała część tego, co ludzie sta ra ją się w ykrzesać z języka: w iele ich tw orów pozostaje na zawsze w pierw szym żyw iole języka — dźwięku. I przysłow ia n a tu ra ln ie w drob­ nym jedynie ułam k u należą do piśm iennictw a. Tu w łaśnie dogodny jest pojem niejszy term in „tek sto tw ó rstw o ” w raz z odpow iadającą m u

„tekstologią” .

K toś m ógłby w ty m m iejscu zwrócić uw agę na zjaw isko m etafory, tak ch arak tery sty czn e dla przysłów , a jednocześnie tak doniosłe w teorii lite ra tu ry , i to jak o jeden z używ anych tam w yróżników . Można się tylko zgodzić, że problem m etafo ry jest nieincydentalnie zw iązany z twórczością literack ą i że, co więcej, m etaforyczność jest zjaw iskiem ko n sty tu ty w n y m dla tej części lite ra tu ry , w k tó rej zn ajdu jem y wszystko, co w niej w artościow e. Pozostaje jed n ak faktem , że z m etaforą m am y do czynienia rów nież poza lite ra tu rą (zob. chociażby użyte w ty m tekście w yrażenie „ojczyzna przysłow ioznaw stw a”), jest to więc fenom en szer­ szy. A jednocześnie m etafo ra żywa czy a k tu aln a 3, o jak ą tu chodzi, nie jest w żadnym w y padku problem em lingw istycznym w klasycznym sen­ sie (trzeba zasadniczo odróżnić od in teresującego nas pojęcia m etafory pojęcia w łaściw ie hom ofoniczne (na poły), takie jak „m etafora gene­ ty czn a”, „m etafora s ta r ta ” , „przeniesienie n azw y ” , „m etafora dopełnia­

2 Aforyzm ten — pochodzący z utworu R. K w i a t k o w s k i e g o (w: Parasol

noś i przy pogodzie. Warszawa 1959, s. 154) — przypomniał mi w rozmowie W i­

told M a r c i s z e w s k i .

czowa”). I znow u wygodną siedzibę znajdzie m etafora w tekstologii: m ianow icie jako jeden z czołowych zabiegów tekstotw órczych, stosow a­ nych czy to w literatu rze, czy też poza nią.

Stosunek przysłów do różnych dyscyplin, istniejących i m ożliw ych lu b kształtujący ch się, to w końcu, trudno tem u zaprzeczyć, kw estia w dużej m ierze term inologiczna. Sam a w sobie nie jest ona w tym m iejs­ cu istotna. Uwagi powyższe m iały raczej zasygnalizować, że in te rp re ta c ji sem antycznej przysłów, k tó rą się w dalszym ciągu zajm ę, nie tra k tu ję jako celu sam ow ystarczalnego. Chciałbym natom iast widzieć istotne zw iązki zachodzące m iędzy s tru k tu rą treści przysłów a takim i właści­ wościam i tekstów przysłowiowych, jak ich odtw arzalność czy też sw oista „cytatow ość”, jak ich jednozdaniowość, jak ich literackość, a przede w szystkim m etaforyczność.

W łaściwości ogólne, k tórym i będziemy się tu w yłącznie zajm ow ać (pozostawiając aspekty historyczne przysłów poza obrębem naszego zain­ teresow ania), jak dobrze wiadomo, niekoniecznie m uszą się dać form uło­ wać w odniesieniu do zasobu faktów potocznie o patryw anych pew nym m ianem , w ty m w ypadku nazwą „przysłow ie” . Jakoż wszystko to, co b yw a tak nazyw ane, wzięte razem nie stanow i jeszcze pola dostatecznie w yraźnego i interesującego. Do istotnych i treściw ych ch a ra k te ry sty k trzeb a tu zdążać krok po kroku, poprzez k olejne ustalenia i rozróżnie­ nia.

Na w stępie zwróćm y uw agę na to, że in teresu ją nas tek sty nie w sen­ sie ciągów lite r czy innych elem entów, które m o g ą służyć do rozróż­ niania c z e g o ś , lecz tek sty e f e k t y w n i e r o z u m i a n e . Otóż nieodłączną właściwością „efektyw nego rozum ienia”, czyli rozum ienia w podstaw ow ym sensie tego w yrazu, jest odniesienie zdania do pewnego przedm iotu, swoiste nałożenie zdania (jako określonego kształtu) na przedm iot. Inaczej mówiąc — rozum ienie jest relacją trójkow ą, k tó ra obejm uje osobę rozum iejącą, zdanie, przedm iot. Efektyw nie rozum iem y zdanie:

2 Jaś śpi.

■

— kiedy je odnosim y do pewnego konkretnego Jasia. W przeciw nym w ypad ku m am y do czynienia jedynie z rozpoznaniem tego oto k ształtu jako p o t e n c j a l n e g o n o r m a l n i e zastosowanego zdania pol­ skiego. Chodzi tu o znajom ość czegoś jako takiej rzeczy, któ ra byw a lub może być rozum iana „efektyw nie” . Taka znajom ość rów nież byw a n a ­ zyw ana „rozum ieniem ” . Ta w spólnota słowa nie pow inna jednak p rze­ słaniać istotnej różnicy, o jaką tu idzie: oba „rozum ienia” nie są spro- w adzalne do wspólnego m ianow nika, ponieważ drugie jest nadbudo­ w ane nad pierw szym , pierw sze jest logicznie wcześniejsze.

W prow adzone tu rozróżnienie natychm iast każe przeciw staw ić pod­ staw ow ej m asie przysłów całą grom adę w yrażeń m ających zewmętrznie

postać zdania, ale takich, że efektyw nie rozum iane są tylko w parze z pew nym k o n k retn y m przedm iotem zew nętrznym . Jak o p rzy kład y m ogą służyć tak ie w yrażenia, jak:

3 Bóg dał, Bóg wziął.

4 Nie w ie lewica, co czyni prawica.

5 Pies nie chciał, kot nie chciał, może goście zjedzą.

Ich istota nie jest w niczym różna od w szelkich w yrażeń frazeolo­ gicznych czy też, co na jedno wychodzi, zw ykłych jednostek lek sy k al­ nych w ro d zaju „śpi” : c h a ra k te ry z u ją one po prostu w pew ien sposób przedm iot, k tó ry m usi być dodatkow o w skazany. K onsekw encją tego jest fak t, że podczas gdy przysłow iom n orm alnie (ab strah ujem y tu od w y ­ rażeń w łaśnie rozp atry w any ch, w rod zaju 3— 5) przysług uje (przy naj­ m niej w ich treści m etaforycznej) w artość logiczna, tw o ry tu ilu stro ­ w ane, mimo swej zew nętrznej pow łoki zdaniow ej, nie m ają sam e w sobie żadnej w artości logicznej. W artość logiczna bow iem to rodzaj stosunku zdania do pew nego p rzedm iotu („do rzeczyw istości”).

Je st rzeczą zastanaw iającą, jak w ielką siłę sugestii w ykazały zew n ętrz­ ne przypadłości w y rażeń ty p u 3— 5: n arzu cały one niekiedy (naw et k la ­ sykom parem iologii) trak to w an ie ich na rów nej stopie z zasadniczym m asyw em p rz y s łó w 4, i to m im o ogólnego uchw ycenia om aw ianej tu różnicy oraz jej isto tn o śc i5. K iedy indziej przypadłości te skłaniały do obniżenia rangi naszego „działu w odnego”, m im o przyw iązyw ania doń w ielkiej w agi i niezłej jego c h a ra k te ry s ty k i6.

P rz y ję te tu rozróżnienie zn ajd uje odbicie w uzusie term inologicz­

4 Np. zakw alifikowanie przez K r z y ż a n o w s k i e g o (op. cit., s. 336) jako „autonomicznej całości, zam kniętej w osobnym zdaniu” — zarówno przysłowia „Kto pod kim dołki kopie, sam w nie wpada”, jak i powiedzenia „Uczył Marcin Marcina, a sam głupi jak Świnia”. W innym miejscu (s. 339) w analogiczny sposób traktuje Krzyżanowski powiedzenie „Wyrwał się jak filip z konopi”.

5 K r z y ż a n o w s k i (op. cit., s. 336) przeciwstawia m ianowicie „przysłowia” — „zwrotom przysłow iow ym ”: „Teoretycznie rozgraniczenie przysłów — zdań i zw ro­ tów przysłow iow ych — wyrażeń okazuje się możliwe, zabieg zaś taki jest, znowuż teoretycznie, konieczny, skoro bowiem mamy dwa powszechnie przyjęte terminy, trzeba powiedzieć, co one znaczą”. W dalszym ciągu Krzyżanowski dezawuuje swą w łasną tezę, głosząc, że „wiekowa praktyka pozwala wątpić, czy to teoretycznie konieczne rozgraniczenie jest na cokolwiek przydatne”, przy czym jedynym w isto­ cie argumentem jest tu fakt, że „Przysłowia możemy przytaczać w całości, m oże­ my, ale nie musimy. Bardzo często robimy do nich aluzje, które są powszechnie zrozum iałe”, i że istnieją nie zawsze jasne apokopy przysłowiowe. Ten wywód może tylko budzić zdumienie: wniosek dotyczący dystynkcji teoretycznej, której przydatność m usi być mierzona w łaściw ym i teorii kryteriami, po prostu non

sequitur.

6 Zob. prezentację sprawy w książce G. L. P i e r m i a k o w a : От поговорки до сказки. (Заметки по общей теории клише). Москва 1970. Autor przeprowadza zasadnicze rozróżnienie „zdań szczegółow ych” i „uogólnionych” (s. 10), jednakże idzie za tradycją stawiając na równi z tym rozróżnieniem, jeżeli nie wyżej, opo­ zycję: „zdanie niezam knięte” — „zdanie zam knięte”. W rezultacie już w podstaw o­ wej klasyfikacji (s. 11) pełna tożsamość funkcjonalna wyrażeń: „Priwioł osła w sob-

nym , naw et czysto kolokw ialnym . W yrażenia w rodzaju 3—5 b yw ały określane jako „zw roty przysłow iow e” 7, potocznie jako „pow iedzenia”, „pow iedzonka” , „porzekadła” (po rosyjsku jako „pogoworki” , po angiel­ sku — „proverbial sayings”). Rosyjskie „m etaprzysłow iow e” przysłow ie pokazuje, że ludziom nieobce jest naw et w artościow anie relaty w n e po­ w iedzeń i przysłów, z p rzejrzy sty m naw iązaniem do idei przysłów w łaś­ nie jako skarbnicy pożyw nej „m ądrości” :

6 Pogoworka — cwietoczek, a posłowica — jagódka 8.

Mimo wszelkich niekonsekw encji w realizacji przypom nianego tu uzusu term inologicznego jego istnienie dowodzi szeroko rozpowszechnio­ nego w yczucia fundam en taln y ch różnic, k tó re wyżej staraliśm y się sp re ­ cyzować. Dla uniknięcia nieporozum ień trzeba dodać, że nie chodzi tu w najm niejszym stopniu o propozycję regulacji term inologicznej, np. o zakaz nazyw ania „pow iedzeń” „przysłow iam i”, lecz wyłącznie o ko­ nieczność obserw ow ania dystyn k cji rzeczowych.

K iedy się teraz zw rócim y do zw ykłych zdań przysłow iow ych („po­ w iedzeniam i” w dalszym ciągu zajm ować się nie będziemy), pow staje zasadnicze pytanie: gdzież jest przedm iot k o n stytu ujący w raz z takim zdaniem (np. 1) relację rozum ienia, skoro nie jest to żadna poszczególna osoba czy rzecz w yróżniona ak tu aln ie przez mówiącego, a jednocześnie przysłow ie m a być u jęte w łaśnie w relacji efektyw nego rozum ienia, tzn. w relacji do jakiegoś przedm iotu? Odpowiedź na to pytanie jest tak a jak w każdym innym w ypadku, w któ ry m się pojaw ia analogiczna trudność, np. w w ypadku zdania:

7 Bociany odlatują na zimą do ciepłych krajów.

M ianowicie: przedm iot te n jest zaw arty w sam ym zdaniu. W naszym przykładzie (7) będzie to w yrażenie „bociany” w raz z jego znaczeniem; gdyby takie sform ułow anie m iało nieprzyjem nie dotknąć uszy a n ty - reistów 9, powiem y, że przedm iotem tym jest pojęcie bociana albo, jeszcze inaczej, klasa bocianów.

J e st oczywiste, że w ten sposób zm ierzam y do zdania spraw y z w łaści­ wości powszechnie przypisyw anej przysłow iom (w odróżnieniu od „po­ w iedzeń”), m ianowicie z ich „ogólności”. P rzy ty m precyzujem y jed nak ową ideę „ogólności” , odgraniczając sw oistą ogólność przysłów od „ogól­ ności” , k tó rą przecież jesteśm y gotowi przypisać w yrażeniom p red y k

a-7 Zob. K r z y ż a n o w s k i , op. cit.

8 Ten i inne teksty rosyjskie (oprócz 27) cyt. za: P i e r m i a k o w , op. cit. 9 Bez specjalnych wyjaśnień dodatkowych zwykłe formuły credo reistycznego nie w yw ołują spontanicznej asercji. Ale szyderstwa antyreistów, przeciwstawiają­ cych „rzeczywistości”, o której własnościach może rozprawiać jakoby tylko „sancta

simplicitas”, jedynie dostępny nam świat konstrukcji umysłu ludzkiego, są po­

dwójnie jałowe. Co można powiedzieć o różnicy między tym, co znane, a tym, co· nieznane, jaką oni właśnie proklamują? I dokąd prowadzić ma postulowanie sw oi­ stej plazmy czegoś, co ani nie jest rzeczą, ani nie jest nie-rzeczą, na m iejsce rze­ komo naiwnie koncypowanych „rzeczy”?

tyw nym , a więc i „pow iedzeniom ” ; chodzi tam w szelako o coś w widoczny sposób odm iennego. Ogólność przysłów zasadza się na tym , o czym one m ówią, na tym , że m ianow icie m ów ią o pojęciach 10. To pozw ala też im stanow ić sam ow y starczalny tekst. W ygłoszenie „ni stąd, ni zow ąd” afo­

ryzm u: „M ądry nie m ówi tego, co wie, głupi nie wie, co m ów i” — może być dziw actw em , nie jest jed n ak tak im fla tu s vocis, ja k „w yrw anie się ” z quasi-zdaniem : „Bóg dał, Bóg w ziął” .

Nasze rozw ażania prow adzą do w yodrębnienia klasy tekstów , k tó re j przym ioty dadzą się ująć w n astęp u jącej liście:

a) są to te k sty jednozdaniow e;

b) są to tek sty odtw arzane z n astaw ieniem n a odtw orzenie nie ty lk o p ew nej treści, ale i ściśle określonej postaci zew nętrznej, nie będące jed n ak przy ty m cytatam i czyichś k o n k retn ych w ypow iedzi, zdań z p od­ ręczników itp. ;

c) są to te k sty funk cjo n ujące jako wielkości sam ow ystarczalne, jeżeli idzie o ich efek ty w ne rozum ienie; m ogą one być w platan e w ciąg in ­ nych zdań, ale nie m uszą być tak w platane.

W tym m iejscu trzeb a się zająć w yjaśnieniem nie całkiem jeszcze jasnego kom ponentu wprow adzonego w punkcie b, m ianow icie „ treści” . F un d am en taln e rozróżnienie tej sp raw y dotyczące dobrze będzie scha­ rakteryzow ać posługując się k o n k retn y m przykładem . P orów najm y a n ­ gielskie (z łaciny):

8 Man proposes, God disposes.

i polskie: i

9 Człowiek strzela, Pan Bóg kule nosi.

Tekst angielski, dający się dosłow nie przetłum aczyć jako

8a Człowiek planuje, Bóg rozstrzyga.

— nie zm usza nas do uśw iadam iania sobie czegokolwiek na tem at po­ jęcia „człowiek” poza tym , co d y k tu ją zw y k łe reguły sem antyczne rz ą ­ dzące w yrazam i „proposes”, „disposes” (z uogólniającym brakiem d opeł­ nienia), „God” oraz w łaściw ą k o n stru k cją w spółrzędną. N atom iast tek st polski, gdybyśm y się ograniczyli do odpow iednich reguł języka polskiego, stw arza sy tuację specyficznej dew iacji: jest to dysonans m iędzy takim w łaśnie rozum ieniem „lingw istycznym ” a oczyw istym dla nas brakiem odpow iedniej in te n c ji u m ówiącego, k tó ry jest np. najd alszy od m yśli

10 Taka charakterystyka zdań ogólnych napotyka niekiedy sprzeciw: w zda­ niach tych ma chodzić o ludzi, zwierzęta itd., a nie o ich pojęcia. By zorientować się, że pewnemu w yjaśnieniu przeciwstaw iona tu jest zwykła tautologia, wystarczy zapytać: o których to ludziach, bocianach itd. orzekają zdania ogólne? Jedyna odpowiedź brzmi: o w szystkich. W ten sposób wracamy do punktu wyjścia. T ym ­ czasem kiedy m ówim y o p o j ę c i a c h , a nie o kształtach wyrażeń, m ówimy oczywiście o czymś, do czego natury należy odniesienie do denotatów, a w zw y ­ kłym wypadku n aw et desygnatów. W ystarczy to, by zarzut „zrywania z rzeczy­ w istością” nie stosow ał sią do form uły operującej pojęciem pojęcia.

o Bogu jako „noszącym k u le”. Jednocześnie przyjm u jem y dw a dalsze założenia, a mianowicie: że m ówiący nie m iał intencji w prow adzenia nas w błąd oraz że mówiący, ta k jak się to dzieje norm alnie, przez swe ode­ zw anie chciał wzbudzić w nas pew ną świadomość. W efekcie jesteśm y pchnięci na drogę d o m y s ł ó w na tem at intencji treściow ej m ów ią­ cego. S nując te dom ysły możemy się uciekać tylko do relacji podo­ bieństw a: jeżeli żadne podobieństw o nie daje zadowalającego w yniku, cała operacja okazuje się „niew ypałem ” czy też „spala na panew ce” .

Tak przedstaw iony m echanizm jest, jak można sądzić, dobrym k a n ­ dydatem d o m iana m echanizm u m etafory; zaproponow ane tu ujęcie w y ra sta bezpośrednio z G rice’a koncepcji „postulatów konw ersacyj- n y c h ” 4

Ten m echanizm opiera się na przyjm ow anych przez w szystkich m ó­ w iących (jak głosi teoria) ogólnych regułach obcowania mownego. W za­ jem na świadomość uznaw ania tych reguł pow oduje u słuchacza w w y ­ padku w ystąpienia w odbieranej wypowiedzi czegokolwiek, co w te r e ­ guły godzi, uruchom ienie procesów kom pensacyjnych (jeżeli tylko nie uw aża się m ówcy za wyłączonego z kom unikacji przez okoliczności ze­ w n ętrzne w rodzaju snu, nieprzytom ności lub „paplania do siebie”). Tak

w łaśnie wolno sobie w yobrażać działanie G rice’owskiej „zasady koope­ ra c ji” (,,Co-operative P rinciple”) wraz z założeniem autom atycznej n ie ­ jako płodności jej n aruszania 12.

P rzy jm u jąc ogólną a p a ra tu rę G rice’a, p rzyjm ę też na potrzeby d a l­ szych rozw ażań kluczow e u niego pojęcie „im p lik atu ry ” (ściśle odróżnia­ nej od im plikacji logicznej). Ńazwę tak właśnie to, co jest owocem pogw ałcenia „zasady kooperacji”. Owoc ten m a c h a ra k te r zdania w sen ­ sie logicznym (propozycji, sądu).

n W szczególności chodzi o rozprawę H. P. G r i с e ’a Logic and Conversation (w zbiorze: S ynta x and Semantics. T. 3: Speech Acts. Ed. P. C o l e and J. L. M o r ­ g a n . NewT York 1975), a także o jego odczyty. Zob. też D. G o r d o n and G. L a к o f f , Conversational Postulates (w zbiorze: Papers from the Seventh Regional Meeting of the Chicago Linguistic Society. Chicago 1971). Dla w ykorzy­

stanego tu ujęcia metafory ważna jest praca: M. R e d d y, A Semantic Approach

to Metaphor (w zbiorze: Papers from the Fifth Regional Meeting of the Chicago Linguistic Society. Chicago 1969), a także nie opublikowana dysertacja tegoż auto­

ra. Przykładem interpretacji metafory zgodnej z duchem koncepcji G rice’owskiej może być w odniesieniu do przysłów McKane’a analiza staroegipskiego przysłowia (w tłum aczeniu angielskim): t,he who is ashamed to be with his wife will not get

children” (Onchsheshonqy 21.14). Zob. W. M с К a n e, Proverbs. A N ew Approach.

London 1970, s. 135: „Nie sądzę, by w tym przysłowiu można było upatrywać jakiś sens na poziomie czysto dosłownym, ponieważ byłby to taki truizm, że nie warto by go wygłaszać. Przysłow ie to jest obrazowym sposobem powiedzenia: ten, kto jest zdecydowany na cel, m usi też być zdecydowany na środki”.

32 Tadeusz K o ł a k o w s k i zwrócił uwagę (w prywatnej rozmowie) na zbież­ ność fenom enów „Grice’owskich” z tym, co z taką mocą zostało wydobyte przez poetykę strukturalistówT, w szczególności przez R. Jakobsona.

Możemy teraz sprecyzować, co rozum iem y przez „ tre ść ” we w pro­ w adzonym w yżej punkcie b ogólnej c h a ra k te ry sty k i przysłów (z pom i­ nięciem „pow iedzeń”). Z naszego p rzy k ład u w ynika, że pew ne przysło­ wia, ja k np. angielskie 8, sp ełn iają swą rolę bez pomocy im p lik atu r, inne zaś, jak np. polskie 9, w łaśnie za p ośrednictw em im p lik atu r. Jeżeli n a ­ zwać tw o ry odznaczające się cecham i a— с przysłow iam i sensu largo, to w granicach tej k lasy trzeb a będzie w yodrębnić — ze w zględu na ogól­ ną i niezw ykle doniosłą cechę: działanie w ram ach „zasady kooperacji” czy też poprzez jej pogw ałcenie — podklasę przysłów m etaforycznych. Otóż przez treść przysłów m etaforycznych będziem y rozum ieli ich im - p lik a tu ry . Jednocześnie na przysłow iach m etaforycznych sk on centrujem y się w dalszym ciągu. S tanow ią one z pew nością podstaw ow ą część p rzy ­ słów sensu largo. P rzysłow ia bez im p lik a tu r m ożna by nazyw ać afo ryz­ m am i lub sentencjam i, zgodnie z pew nym i zaśw iadczonym i historycznie inklinacjam i; jednakże i w ty m punkcie sp raw y term inologii pozostaw iam na uboczu: nie widzę p o trzeb y zabierania zw yczajow ej ety k ie tk i „przy­ słow ie” różnym „aforyzm om ” 13.

Im p lik a tu ry przysłów są oczywiście dość swoiste w porów naniu z im p lik atu ram i tw orzonym i doraźnie. Są one m ianow icie ustalone względnie sztyw no 14, i to często w b rew sugestiom płynącym od właśnie użytych środków językow ych 15, podczas gdy doraźne im p lik a tu ry mocno

13 Praktycznie w e w szystkich zbiorach pod wspólnym nagłówkiem sąsiadują twory m etaforyczne i niem etaforyczne. Tak było przede wszystkim w klasycznych zbiorach staroegipskich, babilońsko-asyryjskich i starohebrajskich — zob. obfity materiał, jaki podaje M с К a n e (op. cit.). Współczesna aforystyka jest nastawiona głów nie na spuentowane zdania niem etaforyczne, jednakże metafora jest tu częs­ tym gościem — jak np. w m istrzowskiej twórczości K. Krausa (A f o r y z m y . War­ szawa 1975).

14 Jednakże oscylacja między różnymi „lekcjam i” nie jest rzadka. Zob. np. analizę przysłowia babilońsko-asyryjskiego (w tłum aczeniu angielskim): „The bitch

in her search for food gave birth to a poor lit ter”, jaką daje M с К a n e (op. cit., s. 203); jego zdaniem, chodzi tu bądź o to, że „działanie musi być kontrolowane

pod w zględem celow ości”, bądź o to, że „zmierzanie do jakiegoś celu bez skupienia się na działaniach, które do niego prowadzą, przynosi zawód”. Ciekawym przykła­ dem tego, że konw encja może jednak odgrywać rolę decydującą, jest wyrażenie

„Medice, cura te ipsu m ”. Jest ono dla nas głów nie incydentalną przyganą, a w ięc

na mocy tej konwencji należy w ogóle do innego świata — świata „powiedzeń”; ale spełniało ono również rolę przysłowia, głoszącego, że umiejętności trzeba w ykazy­ wać przez zastosowanie ich dG siebie (szczególnie um iejętności lekarskie).

15 Istnieje wyraźna tendencja, by zdania w swej w arstw ie literalnej mówiące o wypadkach pojedynczych, jednorazowych, przekształcać w powiedzenia raczej niż przysłowia. Np. w językach słow iańskich częste są w łaśnie powiedzenia z for­ mą czasownika dokonanego, jak: „Góra urodziła m ysz”. Konwencja może jednak znieść to przyporządkowanie, np.: „U dwuch nianiek riebionok s gołodu u m ier” — tekst ten jest przysłowiem tak sam o jak „U siemi nianiek ditia biez głazu” i ma nawet zbliżoną im plikaturę. Analogicznie rzecz wygląda z cytowanym (w przy­ pisie 14) przysłowiem babilońsko-asyryjskim , a także z następującym przysłowiem

opalizują. N iekiedy zw iązek z treścią „ literaln ą” w przysłow iu jest ju ż zatarty , w swej konw encjonalności zbliżając je do w yrażeń frazeologicz­ nych. Jask raw y m przykładem może tu być polskie:

10 Jaka mać, taka nać.

W skutek red u k cy jn ych przekształceń historycznych i kom pletnego zarchaizow ania w yrazu „m ać” zdanie 10 może być odbierane jako jedno­ lity, prosty elem ent języka o n atu rze zdaniow ej, m niej więcej tak i jak „grzm i” , lecz o nie spotykanej w innych w ypadkach tego rodzaju zło­ żonej s tru k tu rz e treści w raz z nadrzędnym tem atem w postaci pewnego pojęcia („cechy m atk i” lub może szerzej: „cechy ro d ziny ”) 16.

N iem niej jedn ak jest rzeczą bardzo w ażną zdawać sobie spraw ę z fak tu , że norm alne przysłow ie m etaforyczne jest zw ykłym zdaniem , z tem atem i treścią odpow iadającym i ogólnym regułom językow ym dla w y rażeń składow ych. Nie m a powodu odm awiać tym właściwościom przysłow ia m iana jego znaczenia (ściślej: znaczenia jego konstytuentów ). W konsekw encji za niestosow ne w ypada uznać nazyw anie „znaczeniem ” przysłow ia jego tzw. głębszego sensu: byłoby to rów noznaczne z u sta ­ w ianiem owego sensu na tej sam ej płaszczyźnie co znaczenia frazeolo- gizm ów i w ogóle wszelkich jednostek języka. Tym czasem znaczenia te są fun k cją w yznaczającą efektyw ne rozum ienie zdań odniesionych do przedm iotów , a „głębszy sens” przysłow ia pojaw ia się w tedy, kiedy m am y już zam knięte zdanie z jego przedm iotem i gotowym rozum ie­ niem . Z aniedbanie tej różnicy rów nałoby się zm ieszaniu zasadniczo od­ m iennych jakości. Ponow nie też uległoby zatarciu przeciw staw ienie „po­ w iedzeń” i przysłów , o parte na zjaw isku fundam entalnym : w w y pad ku „pow iedzeń” język u stala osobne fun k cje zdaniowe, w w ypadku p rzy ­ słów nic takiego się nie dzieje. Rozwiązanie w łaściw e przynosi zastoso­ w anie a p a ra tu ry ty p u G rice’owskiego, w szczególności zaś w yko rzystan ie pojęcia „ im p lik a tu ry ” jako czegoś nadbudow anego nad znaczeniem w łaś­ ciw ym .

W tym m iejscu trzeba wprow adzić jeszcze jedno rozróżnienie. W śród im p lik a tu r w y stęp u ją niekiedy propozycje p rezen tu jące pew ną treść dodatkow ą w stosunku do przekazyw anej w prost, przy czym ta treść przekazyw ana zgodnie ze zw ykłym znaczeniem składników nie jest po­ m inięta. P rzykładem może być przysłow ie następujące:

11 Warszawski — trzewiczek, toruński — pierniczek, gdańska — wódeczka, t krakowska — dzieweczka ,7.

staroegipskim (w tłumaczeniu angielskim): „»I agree with you«, says the w eakling’”

Onchsheshonqy 23.16. Cyt. za: M с К a n e, op. cit., s. 136.

16 Na to niezw ykle interesujące ze względów teoretycznych przysłowie słusznie zwrócił baczną uwagę K r z y ż a n o w s k i (op. cit., s. 337; Jaka mać, taka nać. W zbiorze: Sło wnik folkloru polskiego, s. 144).

17 Cyt. za: S. Ś w i r к o, Na w s zystk o jest przysłowie. Poznań 1975. Z tej samej; książki są czerpane teksty: 12, 19, 24, 28, 29.

Mówi się tu o rzeczach w arszaw skich, że co do trzew iczków , to w y ­ różniają się trzew iczki w arszaw skie, itd. Im p lik atu ra w ykracza chyba poza to, bo n ajpew n iej idzie o pochw ałę w arszaw skich w yrobów obuw ­ niczych w ogóle, i analogicznie w odniesieniu do pozostałych przedm io­ tów. N iem niej jed n ak w yróżnienie trzewiczków , pierniczków itd. nie zo staje przez im p lik a tu rę zniesione.

Takim im p lik atu ro m przeciw staw iają się w ypadki, w któ ry ch p rz y ­ najm niej część treści „ lite ra ln e j” jest obojętna, m oże być pom inięta w sądzie sugerow anym przez przysłow ie. P rzykładem niech będzie:

12 Kto mię miłuje, i pieska mego szanuje.

Pieska ktoś może nie mieć, a przysłow ie stosuje się do niego m im o to. Tak zilustrow ane przeciw staw ienie m ożna zafiksow ać term inologicz­ nie za pomocą określeń „im p lik atu ra ad y ty w n a ” i „im p lik atu ra nie- a d y ty w n a ”. P ierw szy ty p im p lik a tu ry jest rzadki, nie wnosi on też nic szczególnego do in te rp re ta c ji sem antycznej, k tó rą m am y się zająć. Dla przejrzystości więc ograniczym y się do przysłów z im p lik atu ram i nie- adytyw nym i. N azw iem y je um ow nie przysłow iam i w łaściw ym i. Przez „im p lik atu rę” to u t court będziem y rozum ieli im p lik a tu rę nieadytyw ną.

Pierw szy kro k w c h arak tery sty ce przysłów w łaściw ych (podobnie zresztą ja k w szelkich przysłów pełnozdaniow ych) jest oczywisty. Skoro przez „ tre ść ” przysłow ia właściwego rozum iem y jego im p likatu rę, to jego s tr u k tu ra logiczna polega przede w szystkim na tym , że o r z e k a ono coś o pew n y m pojęciu (pew nych pojęciach). W ykluczam y w ten sposób w ypow iedzenia rozkazujące, pytające i inne n ie o z n a jm u ją c e 18. Nie odnosi się to jedn ak do postaci zew n ętrznej przysłow ia. W szcze­ gólności może ona być i często byw a postacią rozkaźnikow ą. Teoretycz­ nie zresztą może to być postać jakakolw iek, jeżeli proces m etaforyzacji doprow adza do im p lik a tu ry oznajm ującej; w p rak ty ce wszakże k ształty p y ta jn e i inne n ieoznajm ujące i nierozkaźnikow e są niezw ykłą rz a d ­ kością.

Sądy o pojęciach m ogą być dw ojakiego rodzaju: p rzy pisu je się po­ jęciom albo właściwości historyczne, albo właściwości logiczne. Sądy dotyczące h istorii pojęć m ogą interesow ać tylko specjalistów , nie zaś zw ykłych odbiorców, dla k tó rych są przeznaczone przysłow ia; jedn o­ cześnie m echanizm m etafory , k o rzy stający z relacji w yróżnionego po­ dobieństw a, zupełnie nie n ad aje się do w zbudzania sądów ty p u h isto ­ rycznego. Pozostaje więc ty lk o jed n a możliwość: przysłow ia w łaściw e

18 P i e r m i a k o w (op. cit., s. 14) sądzi, że w klasach, którym nadał miana

„pogoworki” i „pris łow ja”, autentyczne struktury pytajne, nawet jeżeli są rzadkie,

stanow ią realną możliwość. Jeżeli chodzi o sens nieliteralny, to jest to zupełnie nieprawdopodobne nawet w odniesieniu do „powiedzeń”, a radykalnie wykluczone w odniesieniu do przysłów’ w ściślejszym rozumieniu. Niestety, schemat Pier-

ch a ra k te ry z u ją pojęcia ze względu na relacje logiczne. Z astanaw iając się nad p arafrazam i im p lik a tu r w stylu:

13 Cokolwiek kto robi, o biegu wypadków decyduje Bog (los).

jako ch a ra k te ry sty k ą m etaforycznej treści przysłów, w tym w ypadku przysłow ia 9: „Człowiek strzela, P an Bóg kule nosi”, łatw o potw ierdza­ m y sobie tę w gruncie rzeczy try w ialn ą tezę: np. przysłow ie 9 głosi, że bieg w ydarzeń n i e w y n i k a z nastaw ienia działających ludzi.

Ja k ie jednak k o n k retn e możliwości logicznej ch ara k te ry sty k i pojęć są rzeczyw iście realizow ane w przysłow iach właściwych?

Ju ż przy pobieżnym przeglądaniu pierwszego lepszego zbioru p rzy ­ słów rzuca się w oczy podatność ich zdecydow anej większości n a tra fn e parafrazow anie za pomocą form uł m ających schem at:

14 każde F jest G

lub:

15 ilekroć F, tylekroć G

Schem aty te są kom plem entarne: tam gdzie chodzi o rzeczy lu b oso­ by, stosow ny jest schem at 14; tam gdzie chodzi o sytuacje, zdarzenia — schem at 15. Zresztą przy czysto w erbalnych zabiegach m ożna sprow adzić je do wspólnego m ianow nika; m ożem y np. powiedzieć zam iast „każde F jest G” — „ilekroć m am y do czynienia z rzeczą F, jest ona rów nież G ” itp., elim inując w ten sposób możliwość zachodzenia innej różnicy m iędzy naszym i schem atam i niż słowna. N atu ralnie pojęcia przedm iotow e są w różnych przysłow iach istotnie różne; odbija się to w większej lub m niejszej dogodności określonego schem atu parafrazy. A le nam chodzi tu o relacje m iędzy pojęciam i orzekane w przysłowiach. Z tego p u n k tu widzenia przysłow ia, o k tó ry ch obecnie m ówimy, stanow ią jedną klasę: realizują one j e d n ą relację. Je st to relacja oznaczana w logice k la ­ sycznej schem atem SaP.

Zw róćm y uwagę, że najbard ziej sugestyw ny schem at logiczny, k tó ­ rego zastosowanie do naszych przysłów w prost się narzuca każdem u, a m ianow icie schem at:

16 jeżeli F, to G

lub:

17 ( x )( F x - ^ C x )

— byłby w istocie rzeczy nieadekw atny. W schem acie ty m bowiem nie jest przesądzone istnienie przedm iotów (sytuacji) odznaczających się ce­ chą F, lecz tylk o m ożliwość ich istnienia. Tym czasem w naszych p rzy ­ słow iach istnienie określonych przedm iotów jest założone; w ierne tem u pozostają p arafrazy w edług schem atów 14— 15.

nym tem atem byłoby pojęcie czegoś nie istniejącego lub czego istnienie jest zaledw ie m ożliw e, w ogóle nie m a. Tak więc klasa przysłów re a li­ zujących schem at 16/17 jest pusta. Nie m a w ty m oczywiście nic zaska­ kującego: ogół, k tó ry tw orzy przysłow ia i ko rzysta z nich, p e try fik u je w nich swe opinie na tem a t rzeczy in teresu jący ch go, takim i zaś są w yłącznie rzeczy istniejące.

Podane tu tw ierdzenie n egatyw ne dotyczące subkategoryzacji p rz y ­ słów w łaściw ych je st już w ażnym elem entem c h a ra k te ry sty k i przysłów w ogóle. U znajem y bowiem przysłow ia w łaściw e za klasę tw orów o ce­ chach hom ogenicznych a ważnych, klasę dobrze w yodrębnioną i poznaw ­ czo interesującą. Z asługuje ona na dalszą c h a ra k te ry sty k ę za pomocą zdań syntetycznych, p rzyp isu jący ch pew ne cechy n ie-b ędące logicznym i konsekw encjam i definicy jn y ch własności przysłów w łaściw ych — w szyst­ kim ty m przysłow iom lub ich części. To zaś osiągam y orzekając pustość lub niepustość różnych podzbiorów o odpow iednio wzbogaconej d esk ryp- cji.

Z tego p u n k tu w idzenia problem em podstaw ow ym jest kw estia obec­ ności n i e p ustych podzbiorów przysłów właściwych, określonych ze w zględu na orzekane w n ich relacje logiczne m iędzy pojęciam i. Innym i słowy, chodzi o to, czy rela cja SaP w yczerpuje w szystko, co m ożna po­ wiedzieć na te n tem a t w odniesieniu do p rzysłów w łaściw ych, czy też b y w ają w nich orzekane różne i naw zajem nieredu ko w alne relacje.

Otóż analiza m ate ria łu prow adzi do w niosku, że zróżnicow anie r e ­ lacji logicznych w przysłow iach w łaściw ych d aje się realn ie pośw iad­ czyć. W w y nik u podziału o trzy m u jem y jedn ak sk ra jn ie nierów ne pod- klasy. Obok m asow ej k lasy spełniającej schem at SaP w yłan ia się n ie­ w ielka klasa, k tó re j należałoby przyporządkow ać odpowiednio schem at

SoP (,,pew ne S nie są P ”), czyli n eg acy jn y odpow iednik schem atu S a P ;

jej p rzykład em może być przysłow ie:

18 I koń się potknie.

W reszcie pozostają rari n a n tes o odm iennym ch arak terze; ich liczeb­ ność m ożna określić jako d ro b n y u łam ek p ro cen tu ogółu przysłów w łaś­ ciwych. Ta m aleńka en klaw a jest najw idoczniej zarezerw ow ana dla stosunków ilościow ych i liczbowych. Mogę przytoczyć tylko jeden p rzy ­ kład tego typu:

19 Co Włoch — to doktor, co N iem iec'— to kupiec, co Polak — to żołnierz.

Im p lik a tu ra tego zdania, którego znaczenie odpowiada schem atow i

SaP, głosi n ajp ew n iej, że w śród W łochów jest szczególnie dużo dokto­

rów, w śród N iem ców — kupców , a w śród Polaków — żołnierzy.

Dalsza nasza in te rp re ta c ja dotyczyć będzie podstaw ow ego m asyw u przysłów w łaściw ych, m asyw u w yczerpującego 99°/o w o kresie ich stan u liczebnego; pom iniem y n ato m iast przysłow ia „staty sty czn e” w rodzaju 19.

R elacje orzekane w przysłow iach podlegających in te rp re ta c ji to re ­ lacje egzystencjalne. D latego nazw iem y te przysłow ia e g z y s t e n ­ c j a l n y m i . D om inującą ich klasę nazw iem y przysłow iam i negatyw - no-egzystencjalnym i; niech ich przykładem będzie:

20 Każda pliszka swój ogonek chwali.

Pozostałe przysłow ia opatrzym y odpowiednio m ianem pozytyw no- -e g z y ste n c ja ln y c h 19, ich rep re z en ta n te m będzie w spom inane już p rzy ­ słow ie ,,I koń się p o tk n ie” .

A nalizę sem antyczną im p lik atu r przysłów egzystencjalnych będzie­ m y się sta ra li doprowadzić do szczebla pełnej specyfikacji, w szczegól­ ności poprzez red uk cję ich treści do pojęć elem entarnych, najprostszych. Poza sam oistnym w alorem , jaki posiada tak a analiza, jest ona pomocna przy charak tery sty ce innych własności przysłów , zwłaszcza zaś stosunku w zajem nego dw óch w yróżnionych ich typów.

Zacznijm y od przysłów negatyw no-egzystencjalnych. Ju ż ich p rzy ­ ję ta tu ety k ietk a podsuw a wgląd w ich istotę bliski pełnej' analizie. W ysłow ienie bowiem operujące pojęciem istnienia i negacją jest, jak przyjm ujem y , bardziej ogólne i odpowiednio bardziej elem entarne (roz­ członkowane) niż wysłowienie, jakie zn ajdujem y w schem atach 14— 15. Je st ono, co więcej, dosłow nie o jeden tylko krok oddalone od elem en- tarności m aksym alnej. Zarazem w ysłowienie to w sposób sugestyw ny i w ażący dla innych aspektów naszych tw orów chw yta głęboką istotę ich treści.

Zgodnie z tą in te rp re ta c ją: dowolne przysłow ie negatyw no-egzysten- c jalne głosi, iż pew ien rodzaj przedm iotów (sytuacji) nie istnieje; uw zględniając zaś presupozycję pozytyw rfc-egzystencjalną zaw artą w schem atach 14— 15, pow iem y dokładniej, że przysłow ie takie głosi, co następuje: w śród przedm iotów pewnego rodzaju, k tó re istnieją, nie m a przedm iotów pewnego podrodzaju.

Z ilu stru jm y to przykładem . Przysłow ie 20 opiszemy jako niosące im

-19 Rozwiniętą i ciekawą próbę „logiczno-sem iotycznej” klasyfikacji przysłów przedstawił P i e r m i a k o w (op. cit., zwłaszcza s. 20—31). Jednakże nie znajdu­ jem y u niego uogólnienia tu zarysowanego. Piermiakow opiera swe dystynkcje na relacjach logicznych (a w łaściw ie tylko na jednej relacji — relacji, w naszej terminologii, negatywno-egzystencjalnej) w p o ł ą c z e n i u z tym i lub innymi w łaściw ościam i pojęć, między którymi zachodzą. Pomijając różne podtypy szcze­ gółow e Piermiakowa, już nawet „cztery najwyższe inwarianty logiczno-sem iotyczne” przez niego wskazane mają charakter hybrydalny. Jednocześnie jego klasyfikacja nosi wyraźne piętno dowolności, która wynika przede wszystkim właśnie z faktu, że autor zajął się głów nie charakterystyką przedmiotowych sfer, jakich dotyczą przysłowia. K lasyfikacja przedstawiona przez nas ma być, w zamierzeniu, od takiej arbitralności wolna. (Przykłady „inwariantów” Piermiakowa: zależność właściw ości pewnej rzeczy, zależność obecności dwu rzeczy związanych ze sobą.)

p lik atu rę, k tóra się daje sform ułow ać w przybliżeniu w sposób n a stę ­ pujący:

20a Co do osób mało znaczących, które istnieją: nie istnieje mało znacząca osoba, która by się nie chełpiła czymś, co należy w łaśnie do niej.

O braz s tru k tu ry sem antycznej przysłów n egatyw no-egzystencjalnych

w t term in ach m aksym alnie elem en tarn y ch daje, jak w olno sądzić, po­

niższa rep re z en ta cja symboliczna:

21 Fx I - ] [ “ j (/*)] | : Η Π П ^ Л - Л С д - ) ] }

W schem acie 2 uw zględniona jest s tru k tu ra tem atyczn o-rem aty czna im plikatu ry: przed d w ukropkiem jest podany tem at w raz z dictum, te ­

m atycznym , czyli presupozycją (ten elem ent je st zaw arty pom iędzy k reskam i pionowym i), po d w u kro p k u podany jest rem at. Oznaczenia F x,

G x odnoszą się do dow olnych fu n k cji zdaniow ych, czyli pojęć; F x jako

tem at sym bolizuje jedno pojęcie lub w iększą liczbę pojęć, k tó re m ogą tw orzyć koniunkcję, a tak że przyjm ow ać odrębne rem aty, jakoś wobec siebie ustosunkow yw ane. G x jest najczęściej realizow ane przez w yraże­ nie z negacją, np. „nie chełpić się” w im p lik aturze 20a odpow iadające w łaśnie Gx.

Je d y n y m stały m elem en tem w stru k tu rz e 21 jest negacja (—j), tzn. fałsz, k tó ry je st albo orzeczony — wówczas znak negacji stoi przed n a ­ w iasem , albo w zięty jako przedm iot w raz z czymś, o czym m ógłby być orzeczony — wówczas znak negacji zn ajd u je się w obrębie naw iasów (różnych stopni). W ty m ostatn im w y padku o całości owego przedm iotu orzeczony jest fałsz. P rzy jm u jem y , że negacja jest w ielkością elem en­ tarn ą, nieredukow alną. P rz y jm u je m y jednocześnie, że ona w łaśnie, w e

w skazanym układzie, eksplikuje pojęcie istnienia (i, oczywiście, nieistnie­ nia).

Taka eksplikacja jest z pewnością k o n trow ersy jna. W ym aga ona zgody na następującą, b y n ajm n iej nie oczywistą, własność negacji: w praw dzie u trz y m u je m y n ad al niesensowność orzekania fałszu o fu n kcji zdaniow ej (fałsz m ożna orzekać o zdaniu ze stały m i lub z k w a n ty fik a - cją), jednakże dopuszczam y orzekanie fałszu o fałszu w ziętym jako przedm iot, a zrelatyw izow anym do pew nej fu n k cji zdaniow ej, tzn. o fa ł­ szu w ziętym jako orzecznik, k tó ry tylko m o ż e l ub m ó g ł być u żyty (i wówczas u ży ty n a tu ra ln ie w zdaniu, w k tó ry m odpow iednia fu n k cja zdaniow a zam ienia się w orzeczenie p rzy określonych stałych). Tak np. stw ierdzenie istn ienia kotów byłoby stw ierdzeniem fałszywości p rzy p i­

syw ania fałszywości orzecznikow i „ k o t”; byłoby to więc odrzucenie postaw y, zgodnie z k tórą każde zdanie z orzecznikiem „ko t” w dow ol­ nym odniesieniu je st fałszyw e.

M otyw acja przedstaw ionego rozw iązania jest, w głów nych sw ych r y ­ sach, prosta. P rzy jm u je m y , że „istn ien ie” trzeba powiązać z „p raw d ą”,

a tę z negacją, przy czym ta ostatnia w ydaje się najbardziej elem entarna. N asuw a się przypuszczenie, że z tego układu zdaje spraw ę in te rp re ta c ja „istnienia F” jako odpowiadającego form ule „nie każde zdanie p rzyp i­ sujące F jest fałszyw e” oraz „nieistnienia F” jako odpowiadającego fo r­ m ule „każde zdanie p rzypisujące F jest fałszyw e”. N iestety, nie widać możliwości uniknięcia przek ład u „każde” bez użycia „(nie)istnienia”. W ten sposób cały problem powraca. Poniew aż nie znam y a lte rn a ty w ­ nego rozw iązania dogodniejszego niż poprzednio wprowadzone, akcep­ tu je m y to ostatnie.

Zw róćm y uwagę, że nasz zapis, w którym samo x m a być spontanicz­ nie trak to w an e w sposób uogólniający, tzn. jak b y z w ielkim k w a n ty fi- katorem , zn ajduje p aralelę w tym sty lu zapisu logicznego, gdzie zam iast ^ fu n kcjon u je (a?), np. (x) (Fx -> G x ). W ażniejsze jeszcze jest to, że nasza analiza jest faktycznie zw ykłym rozciągnięciem norm alnej analizy zdań z nom inalizacją, użyciam i absolutyw nym i czasowników, itp. Tam w łaśnie b rak w skazania osób, przedm iotów itd. przesądza, że chodzi o w szelkie w ypadki właściwej klasy. Jednocześnie w najm niejszym stopniu nie zawiesza się tarn praw dy, iż rozpatryw ane są cechy i relacje, k tó ry ch poza k o n k retn y m i osobami i przedm iotam i nie ma. Tak np. w zdaniu:

23 Dziedziczenie po dziadku ze strony matki jest rzeczą korzystną.

jako tem at w zięte są pew ne ab strak cje rozw ażane niezależnie od tego, kom u i czemu faktycznie przysługują; do ich oczywistej n a tu ry jedn ak należy, że stoją za nim i niezbyw alnie k onkretni w stępni i zstępni.

W w ypadku w ątpliw ości zapis 21 można bez istotnej szkody zastąpić konw encjonalnym zapisem n eg aty w n o -eg zy sten cjaln y m 20:

2 3 ~ ]

o x ) (Fx

Gx)

Z apisy 21 i 23 są w inten cji całkowicie rów now ażne poza jed nym tylko m om entem : w 21 jest uw zględniona presupozycja pozytyw no- -egzystencjalna, k tó rej w 23 brak.

Zróbm y teraz listę najw ażniejszych właściwości stru k tu raln o -sem an - tycznych im p lik atur negatyw no-egzystencjalnych, w łączając w to pew n e cechy, k tó ry ch zapis nie objaw ia:

a) pojęcie stanow iące tem at jest scharakteryzow ane za pomocą dic­ tum tem atycznego („presupozycji”) przypisującego m u istnienie, tzn. „w ystępow anie w sposób isto tn y w zdaniach praw dziw ych” (w zw ykłym w ypadku chodzi o przysługiw anie odpowiedniego orzecznika co n a j­ m niej jednem u przedm iotowi);

b) od pojęcia tego przechodzim y następnie do koniunkcji obejm u­ jącej poza nim jakieś inne pojęcie (pojęcia), k tó ra ostateczni? otrzym uje w rem acie c h a rak tery sty k ę nieistnieniow ą;

20 Jestem zobowiązany W itoldowi M a r c i s z e w s k i e m u za krytykę pew nej wcześniejszej próby „logizującej” interpretacji treści przysłów.

c) składniki tej k oniunkcji są u jęte w e w spólnym odniesieniu p rze d ­ m iotow ym ; gdyby w ram ach re m a tu fałsz był odniesiony do połączenia „F x , G y ”, gdzie х ф у , to przy w skazanej poprzednio presupozycji po­ zy ty w no-egzystencjalnej na tem at F x byłoby to po p ro stu rów noznaczne z tezą, że nie istn ieją przedm ioty o cesze G; tym czasem tak a teza nie m oże w żaden sposób charakteryzow ać pojęcia F, a przecież w łaśnie o jego c h a ra k te ry sty k ę chodzi w zdaniu;

d) zarów no poszczególne człony koniunkcji jak i jej całość nie m ogą się odznaczać sprzecznością ani tautologicznością: im p lik a tu ra w ynika z założenia o inform atyw ności au to ra, ta zaś jest nie do pogodzenia z w yw oływ aniem w świadom ości odbiorcy zdań sprzecznych, a więc z p u n k tu w idzenia języka n atu raln eg o nie tylko nieinform atyw nych, lecz elem entarn ie dew iacyjnych, lub zdań tautologicznych ty p u ,,p lub n ie -p ”, któ re, zwłaszcza w zakresie zdań ogólnych, odznaczają się in form atyw - nością zdążającą do zera.

To, cośmy pow iedzieli o w ykluczaniu tautologii w im plik aturze p rzy -

1 słowia, nie oznacza oczywiście niem ożliwości tautologii w ,,lite ra ln y m ”

znaczeniu przysłow ia. P rzeciw nie, tak a tau to lo g ia może być, ze w zględu n a sw ą nieinform atyw ność, efek ty w n y m środkiem w yzw alania im plika- tu ry , zgodnie z ogólnym m echanizm em m etafory, o k tó ry m się mówiło w yżej. Tak więc np. przysłow ie:

24 Jeśli na świętego Prota jest pogoda albo słota, to na św iętego Nikodema jest deszcz albo go nie ma.

— w łaśnie dzięki swej pustce in fo rm acy jnej służy skutecznie jako no­ siciel dem askacji tzw. p rzysłów k alendarzow ych („nie istnieją niezaw od­ ne przepow iednie pogody” ). I m p l i k a t u r y przysłów m uszą jednak przynosić pouczenia rzeczowe n a te m a t tego, co istnieje, nie zaś lekcje iogiki lub spekulacje n a te m a t „św iatów m ożliw ych” .

Trzeba podkreślić, że nasza c h a ra k te ry sty k a przysłów negatyw no- -egzystencjaln y ch o bejm uje w szystkie bez w y ją tk u przysłow ia egzy­ stencjalne, do k tó ry ch tru d n o jest zastosować in te rp re ta c ję pozytyw no- -egzystencjalną (będzie o niej m owa w dalszym ciągu). Tylko na p ie r­ wszy rzu t oka trudności mogą spraw iać liczne przysłow ia rozkaźniko- * we, typu:

25 Wlazłeś między wrony, krakaj jak i ony.

F aktycznie jed n ak przysłow ia takie rów nież spełniają ogólny sche­ m at o p i s u negatyw no-egzystencjalnego. Ich osobliwością jest to, że w prow adzają określone pojęcia, a m ianow icie orzeczniki w artościujące (np. „d obry ”), pow innościow e (np. „n ależy ”), teleologiczne (np. „po to, ż e b y ..., celowe j e s t ...”) itd. W szystkie te orzeczniki, w ostatecznym ro zrachu nku o p arte na pojęciu „w oli” , są z pewnością niezw ykle sw o­ iste. Niem niej jed n ak r e l a c j e m iędzy pojęciam i w odpowiednich przysłow iach są te sam e co gdzie indziej i dadzą się zredukow ać do

ne-gacji i koniunkcji. W typow ych w ypadkach im p lik atury tych przysłów mówią: „nie istnieje działanie takie a takie, k tó re byłoby godne ap ro­ b a ty ”, „nie istnieje zachow anie takie a takie w okolicznościach takich a takich, k tóre przynosiłoby realizację celu takiego a takiego” itd.

W ypada teraz w yjaśnić, do czego poza granicam i problem atyk i w e- w nętrzno-sem antycznej jest potrzebne schodzenie do poziom u elem en tar­ nej lu b praw ie elem entarnej eksplikacji treści przysłów, skoro w szystko to, co tam jest wyłuszczone, tkw i już w schem acie „ilekroć F, ty lekro ć G ” / „każde F jest G” , schem acie bardzo prostym , sugestyw nym i nie­ w ątpliw ie tra fn ie oddającym intencję, jaka przyśw ieca przytłaczającej większości przysłów.

Otóż sform ułow ania egzystencjalne są bardzo dogodne, kiedy chcem y sobie uw yraźnić pew ne ogólne właściwości przysłów , właściwości zw ią­ zane z ich s tru k tu rą sem antyczną, ale w ykraczające poza nią.

A więc, po pierwsze, pom agają one w jasnej i istotnej egzegezie tradycyjnego i w zasadzie akceptow anego aforyzm u:

26 Przysłowia są mądrością narodów.

P rzy jm ijm y , że m ądrość to um iejętność właściwego postępow ania 21. W m aksym alny m stopniu m ożem y takie postępow anie zrealizować, jeżeli tra fn ie przew idujem y ten bieg rzeczy, za k tó ry m stoją najm ocniejsze gw arancje. Otóż n a jra d y k aln iej przesądza bieg rzeczy to, że pew ne p rzed ­ m ioty i sy tu a c je nie istnieją. Zw róćm y uwagę, że tzw. w yjaśnianie sy ­ tu ac ji w życiu i podejm ow anie w ślad za ty m decyzji jest przede w szyst­ kim w ykluczaniem określonych możliwości; sy tu acja jest najjaśniejsza tam , gdzie je s t n ajb ardziej pusto, gdzie m ożliwe stan y rzeczy red u k u ją się gw ałtow nie. O potędze braku, nieistnienia m ówi w sposób stanow czy rosyjskie przysłow ie:

27 Na niet i suda niet.

Tak więc um iejętność właściwego postępow ania zakłada przede w szystkim wiedzę lub tra fn e w sensie prak ty czn ym przypuszczenie n a tem at rzeczy istniejących, że wśród nich n i e m a określonych rodzajów ty ch rzeczy. W praw dzie wiedza o ściśle ogólnym nieistnieniu nie jest m ożliw a 22, n aw et w nauce, k tó rej rdzeń, tak jak w szelkie w yjaśnianie, sprow adza się w łaśnie do sądów o nieistnieniu pew nych rzeczy. Ale p rak ty cznie tra fn e dom ysły na ten tem a t snuć możemy. To jest też głów ny sk ładnik m ądrości. Do grom adzenia takich w łaśnie zasobów zm ierzały przysłow ia (czyniąc to ze zm iennym powodzeniem, bo w w al­ ce z ta k potężnym i przeszkodam i, jak n a tu ra ln a niepew ność dom ysłu,

21 Idę tu za m yślą A. W i e r z b i c k i e j (Kocha — lubi — szanuje. Medytacje

semantyczne. Warszawa 1971).

22 Zob. np. J. S u c h , Proble m y weryfik acji wiedzy. Warszawa 1975, s. 104 i in

a zarazem n ieu stający n a c isk s przesądów). D om inująca negatyw no-egzy- stencjalna s tru k tu ra przysłów zgadza się z ty m w szystkim doskonale.

Po drugie, chodzi o m echanizm m etafory. Je st on, jak w idzieliśm y, op arty na p rzyjm ow anym przez odbiorcę założeniu in ten cji in fo rm acy j­ nej nadaw cy, założeniu nie podw ażanym przez fakt, że tekst, z któ ry m się styka, nie może w jego oczach uchodzić za w yrażający, p rzy jego zw ykłym rozum ieniu, rzeczyw istą in tencję nadaw cy. Jeżeli więc w p rz y ­ słow iu w łaściw ym m a działać, e x definitione, m echanizm m etafory, to jego odbiór m usi prow adzić do w y czy tyw ania im p lik a tu r in fo rm atyw - nych. Odbiorca nie może, w n o rm aln y ch w arunkach, dom yślać się u n a ­ daw cy in ten cji przed staw ienia m u sądu dla niego nieinform atyw nego (właśnie dlatego, jak w spom inaliśm y, tautologie nie m ają szans na ode­ granie roli im plikatur). Otóż zdania negatyw no-egzystencjalne ściśle ogól­ ne są jako klasa m aksym alnie inform atyw ne, gdyż dotyczą nieskończo­ nej liczby w y p a d k ó w 23 ; takim i zaś w łaśnie zdaniam i są im p lik atu ry przysłów , o k tó ry ch mowa. Co praw da, tw ierdzenia negatyw no-egzysten­ cjalne, podobnie ja k w szelkie inne, mogą zostać zbanalizow ane przez częste pow tarzanie. Ale poniew aż n ik t nie może napraw d ę w i e d z i e ć , że przedm ioty określonego ro dzaju nie istnieją, tw ierdzenia negatyw no- -egzystencjalne, jeżeli nie zostały w opinii pow szechnej niedw uznacznie sfalsyfikow ane, nie tracą nig d y do końca w aloru inform acyjnego, naw et z p u n k tu w idzenia subiektyw nego stosunku ad resatów do danej tezy.

Po trzecie, w ydaje się, że owa znana niew eryfikow alność ogólnych zdań n eg atyw no-egzystencjalnych w pisyw anych w przysłow ia czyni, przyn ajm n iej w pew nej m ierze, zrozum iałym i takie asp ek ty przysłów , jak ich cytatow ość i obiegowość. Za rzecz n a tu ra ln ą bowiem w ypada uznać niechętne form ułow anie przez ludzi zdań niew eryfikow alnych i idącą za tym tend en cję do u k ry w an ia niejako ich au torstw a. Do w y ­ głaszania takich zdań potrzebny jest p araw an obiegowej m onety. Otóż tej w łaśnie do starczają przysłow ia. Myśli ogólnej, zawsze ryzykow nej, ostatecznie niespraw dzalnej, nie jest się skłonnym podaw ać jako w łasne­ go zdania, bez w szelkich dodatków , bo w ygłoszenie zdania oznajm ującego zobowiązuje do podpisania się pod kolejnym zdaniem , m ianow icie „wiem, że jest tak, jak tam to zdanie głosi” , czyli pod czymś, czego zgodność z rzeczyw istością jest m ocno w ątpliw a (a fak tyczn ie jej nie ma). N or­ m alnem u użytkow nikow i języka przysłow ie przychodzi w tej rozterce z pomocą: może on przytoczyć frazę, za którą, w danej wspólnocie, nie bierze już odpowiedzialności. W ten sposób ze s tru k tu rą sem antyczną przysłów wiąże się też ich ch arak tery sty czn a „cytatow ość” . Z n ajdu je ona w yraz m. in. w dodatkow ym dystansow aniu się m ówiących od treści przysłow ia za pomocą zw rotów ty p u „jak m ówi przysłow ie” . Oczywiście,

23 Zob. K. R. P o p p e r , Conjectures and Refutations. The Growth of Scien­

tego rodzaju w platan ie przysłów w ciąg wypowiedzi zm niejsza jedn o­ cześnie ich subiek ty w n ą nieinform atyw ność, m ianowicie przez p odkre­ ślenie, że nadaw ca jedynie przypom ina rzecz skądinąd znaną (chw yty takie stosuje się rów nież przy pow tarzaniu innych zdań już przedtem p rzy jęty ch przez odbiorcę); w tej funkcji, fu n k cji przypom nienia, w ypo­ wiedzenie traci odium ,,reiteracy jn o -an ty in fo rm acy jne”.

Po czw arte, z n a tu rą ogólnej negacji egzystencjalnej wiąże się w spo­ sób oczywisty stałość przysłów lub p rzynajm niej ich w ielka długow iecz­ ność oraz p rzysługujący im w m niejszym lub większym stopniu w alor powszechności, w ykraczania poza granice rodziny czy przysiółka. Im pli- k a tu ry szczegółowe, o referen cji jednostkow ej, z istoty rzeczy nie mogą się ustalać dla w iększych wspólnot i na dłuższy czas.

Po piąte wreszcie, s tru k tu ra sem antyczna rozw ażanych przez nas przysłów d y k tu je konieczną jednozdaniowość tych tekstów 24. Z astosujm y tu rozum ow anie a contrario. Przypuśćm y, że pewien tw ór przysłow iow y jest rzeczywiście sekw encją zdań. O drzucając, ze względu na to, o czym była mowa w poprzednim punkcie, obecność w tym tw orze zdań jed ­ nostkow ych z auten ty czną referen cją, m usim y przyjąć, że każde zdanie składow e jest bądź zdaniem ogólnym, bądź quasi-szczegółowym zdaniem m ów iącym o przedm iocie fikcyjnym . Jeżeli teraz w szystkie zdania se­ kw encji m iałyby być ogólne, to albo istniałaby m iędzy nim i jakaś więź, powiedzmy, k o n trastu , albo też b rak byłoby wszelkiej więzi. W p ierw ­ szym w ypadku owa więź scaliłaby i tak zdania w jedno. Jakoż istn ieją przysłow ia stanow iące takie zdania ogólne złożone, np.:

28 Nie bądź słodki, bo cię zliżą, nie bądź gorzki, bo cię splują.

Żadne z takich przysłów nie jest sekw encją zdań, lecz jest zdaniem . Z kolei w w ypadku b rak u więzi m iędzy zdaniam i ogólnymi ich połą­ czenie m ogłoby być tylk o m echaniczne i doraźne, dając tek st niespójny; użytkow nicy języka trak tow alib y faktycznie rzekom e części jednolitej całości jako osobne obiekty i stosowali każdy z nich tam , gdzie byłby potrzebny. I w tym więc w ypadku hipotetyczna sekw encja zdań znika.

Rozważm y teraz ew entualną sekw encję zdań szczegółowych fikcjonal- nych. Taka sekw encja jako całość może n atu ra ln ie być nosicielką pew ­ nej im p lik atu ry , podczas gdy poszczególnym zdaniom składow ym żadna im p lik atu ra nie przysługuje. Ale wówczas m am y do czynienia z tw orem , k tó ry już m a jakąś inną nazwę niż przysłowie, np. opowiastki, gadki, przypow ieści itp., jak choćby:

29 — Poszłabyś ty za mąż?

— Toćby się polazło. A masz ty co?

24 Jest to teza niezgodna ze sformułowaniem, jakie na ten temat znajdujemy u K r z y ż a n o w s k i e g o (Przysło wie, s. 335), który do przysłów gotów jest zali­ czyć, wprawdzie jako rzadziej występujący, również „układ paru zdań, od dwu do czterech”.

— Może by się znalazło. A um iesz ty robić? — Co wam do głow y wlazło?

Tw orow i tak iem u , ty lk o ze w zględu n a ta k przygodny czynnik, jak np. jego subiektyw nie oceniana krótkość, nie m a sensu nadaw ać m iana przysłow ia, przenoszącego go do św iata, w k tó ry m k ró lu je przyw iązanie im p lik a tu ry bezpośrednio do jednego, z osobna wziętego zdania.

Pozostaje w reszcie teo rety czn a możliwość sekw encji m ieszanych, obejm ujących zdania ogólne i szczegółowe fikcjonalne. Do w ypadku szeregu zdań fikcji połączonego ze zdaniem ogólnym jakoś się z w y ­ m ow ą tam tego szeregu w iążącym stosuje się to, cośmy pow iedzieli przed chw ilą: m am y więc np. ew id en tn ą stru k tu rę bajk i, k tó re j przem ianow y- w anie na przysłow ie byłoby rażącym kaprysem . Z szeregiem zdań ogól­ nych działoby się to, cośmy już naszkicow ali w yżej. N atom iast p o jed y n ­ cze zdania fikcjo n aln e z pojedynczym i zdaniam i ogólnym i n ie m ają n a j­ m niejszych szans utw orzenia tek stu ustalonego: b ra k jest nieincy dentaln ej m otyw acji zespolenia składników , m otyw acji, k tó ra k reu je każdy rzeczy­ w isty tek st i bez k tó rej m ożna mieć co najw y żej ciąg znaków d iak ry ty cz­ nych. To samo oczywiście dotyczyłoby bezładnej p rzep latan k i zdań fikcjo- nalnych i ogólnych. J a k w idać, nie ty lk o w szystkie niew ątpliw e p rz y ­ słow ia zaświadczone w lite ra tu rz e parem iologicznej są jednozdaniow e, lecz nie m a żadnych po d staw po tem u, b y postulow ać możliwość p rz y ­ słów d w u - czy kilkuzdaniow ych.

Zauw ażm y tu p rzy okazji, że odw rotnie, a try b u te m nieodłącznym pewnego funkcjonalnie, nie ty lk o kształtow o, odrębnego ty p u fikcji lite ­ rackiej, ty p u szczególnie ważnego, jest fakt, że k o n sty tu u je go sekw en­ cja p o n a d zdaniow a: przechodzenie od zdania do zdania jest tu nie m niej istotne niż zdania sam e — z pew nością wiąże się z ty m jakoś S a r­ tre ’owski w gląd w „ lite ra tu rę jak o oczekiw anie” 2S. M ożna sobie w y ­ obrazić jednozdaniow y tek st, powiedzm y, anegdoty, k tó ry na dobrej zasadzie da się zaliczyć do lite ra tu ry , jednakże ta jego budow a z d e te r­ m in u je w sposób n ieu ch ro n n y i s tru k tu ra ln y jego osobny sta tu s fu n k cjo ­ nalny, m ianow icie sta tu s u tw o ru dydaktycznego, i przeciw staw i go w sposób isto tn y n a w e t d w u - czy kilkuzdaniow ym anegdotom .

Zw róćm y się tera z do pars m inor przysłów w łaściw ych, tzn. do przysłów ty p u :

18 I koń się potknie. 30 Mai zolotnik, da dorog.

N azw aliśm y je poprzednio pozytyw no-egzystencjalnym i. Zgodnie z tą nazw ą głoszą one istnienie pew nych przedm iotów lub sy tuacji. Tak np. przysłow ie 18 m ożna, jak się w ydaje, zin terp reto w ać za pomocą n a stę ­ pującej parafrazy:

18a Co do osób popełniających błędy: istnieją sytuacje takie, że jakaś osoba popełnia błąd, mimo ze się odznacza wysoką (najwyższą) sprawnością. 25 J.-P. S a r t r e , C zym je st literatura. Warszawa 1968.