Ze wspomnień bibliotekarza Rady Adwokackiej w Warszawie (1921-1925)

Ze wspomnień bibliotekarza Rady

Adwokackiej w Warszawie

(1921-1925)

Palestra 12/11(131), 104-114

1968

104 E d w a r d M u s z a l s k i _{N r 11 (131)}

On Pan zasługuje na 100% zaufania, gdyż to jest człow iek Honoru. Co ze mną i m oim dzieckiem będzie dalej, to tylk o jeden Pan Bóg wie. Czy m y przeżyjem y, to jest w ielki znak zapytania. (...)

Pozostały jeden jed y n y z całej rodziny J. Olner.

P.S. Może w życiu jeszcze się zobaczym y, co ja bardzo a bardzo pragnę, cału­ ję Was w szystkich biedny i w yczerpany, co walczy ostatnim i siłami

Wasz J. Olner.

*

* *

Przedstaw ione relacje stanow ią m ateriał faktograficzny, czekający na opraco­ w an ie pięknej k arty adw okatury w arszaw skiej w okresie okupacji. Jest to zaled­ w ie m ały przyczynek tej działalności, ale jakże piękny i ludzki, o jakże olbrzy­ m im ładunku dram atycznym . Po 25 latach inaczej się czyta i odczuwa te doku­ m enty, ale istnieje konieczność pow rotu do tych lat nie tylko z ciekawości w łaś­ ciwej historykowi, ale przede w szystkim ku przestrodze i dla wyciągnięcia odpo­ w iednich wniosków analitycznych na przyszłość.

EDWARD MUSZALSKI

Z e wspomnień bibliotekarza Rady Adwokackiej

w Warszawie (1921—1925)

Szukając zajęcia, trafiam przed oblicze kierow nika b iura Rady Adwokackiej, miłego, starszego pana, b. sędziego pokoju, Dionizego Sztum pfa, a ten mi rzecze:

— A może by pana zainteresow ała praca w bibliotece, bo adw okat Wacław S zu m ań sk i1^ chce zreorganizować bibliotekę R a d y 8 i poszukuje kogoś do pomocy?

Pędzę więc po południu w godzinach przyjęć adw okackich do jego gabinetu na trzecim piętrze nad kaw iarnią Udziałową w domu na rogu al. Jerozolim skich i No­ wego Światu.

1 Z. C z a y k o w s k a : B ib lio g rafia a d w o k a tu ry p o lsk iej, 1945—1960, W arszaw a 1961.

2 Z. C z a y k o w s k a : B ib lio g rafia h is to rii a d w o k a tu ry polsk iej 1901—1918, W arszaw a 1968. 3 o dziejach sam ej B ib lio tek i za cały o k res jej Istn ien ia 1886—1944 zob. E. M u s z a l s k i : B ib lio tek a R ady A dw okackiej w W arszaw ie. P rz e g lą d B iblioteczny, o rg a n n au k o w y S to w a ­ rzyszenia B ib lio tek arzy Polskich H. XX II, tz. 4, p a źd ziern ik —g ru d zień 1954, s. 330—342.

Za la ta 11921—1925 zob. sp ra w o zd an ia R ady A dw okackiej w W arszaw ie w „G azecie Sądow ej W arszaw sk iej” z r. 1922 n a s. 235, z r. 1923 n a s. 197, 227—8, 238—9, z r. 1924 n a s. 197 i z r. 1925 n a S. 416, 432—4.

N r 11 (1 3 1 ) Ze w sp o m n ie ń b ib lio teka rza R a d y A d w o k a c k ie j w W arszaw ie 105

— U porządkuje pan bibliotekę. Oddam pana pod opiekę fachową p. F austyna Czerwijowskiego, d yrektora biblioteki publicznej im. Kierbedziów na Koszykowej. N ajpierw się czegoś nauczyć, później z pomocą kilku, no pięciu, kolegów w szyb­

kim tem pie uporządkować i jak się pan dobrze spraw i, może pozostać na stale. W ynagrodzenie 200 m arek polskich miesięcznie.

To ostatnie — sum a niezaw rotna, ale m inim um egzystencji studenckiej zapew ­ nione.

N azajutrz oglądam z adw. Szum ańskim pole bitwy: pokój adwokacki w Pałacu Rzeczypospolitej, czyli K rasińskich, w gmachu mieszczącym Sąd Najwyższy i Sąd A pelacyjny. Pełny książek, czasopism, tom ów orzeczeń i roczników urzędowych.

O odgadnięciu, w jakim porządku poustaw iano książki na półkach, nie mogło być mowy. Żadnych katalogów czy inw entarzy nie zastałem. Podobno niektóre książki ze stem pelkiem biblioteki lub adw okata W iktora H au sb ra n d ta 4 (otrzymano w darze od wdowy po nim) znajdowano u niektórych antykw ariuszy na Święto­ krzyskiej.

Pod kierunkiem M istrza dyr. Czerwijowskiego przeszedłem jedyny w swoim rodzaju wielomiesięczny kurs bibliotekarstw a jako jedyny uczeń. Trudno powiedzieć „słuchacz”, jak to bywa, gdy mowa o kursantach, albowiem M istrz niewiele kazał słuchać swej mowy. W ręczył mi za to swą w łasną książkę pt. „Bibliotekarz” i parę większych podręczników (m. in. J. M. Chaw kina, wyd. 1911 w jęz. rosyjskim , parę

w jęz. francuskim ) do przeczytania oraz napisania uw ag-odpowiedzi na ankietę

i recenzji z niektórych rozdziałów. Po kolokwium polecił zwiedzić szereg bibliotek. Wśród tych zwiedzanych bibliotek — prócz tradycyjnych, najw iększych — były wówczas w W arszaw ie niektóre najlepiej postawione: C entralna Biblioteka W ojsko­ wa, w k tó rej nie mógł nie budzić zachwytu w spaniały katalog krzyżowy, biblioteka Sejm u Ustawodawczego, rosnąca w zaw rotnym tem pie, biblioteka M inisterstw a S p raw Zagranicznych, bliblioteka B iura P racy Społecznej, a wśród fachowych, najbliższych tem atycznie, biblioteki: P ro k u rato rii G eneralnej Rzeczypospolitej Pol­ skiej i M inisterstw a Sprawiedliwości. M istrz pokazał mi szczegółowo swe własne dzieło: Bibliotekę Publiczną im. Kierbedziów.

Z odwiedzin tych sporządziłem sprawozdanie i charakterystyki. Sporządziłem też program uporządkow ania i skatalogow ania, a następnie regulam in korzystania z biblioteki Rady. Zatw ierdziła to Kom isja Rady w składzie: W alerian Przedpełski, W acław Szum ański i Ludw ik Domański (później, zam iast niego, od 4.IV.1922 r. Bo­ lesław Bielawski), a po niej Rada Adwokacka.

Porządkow anie odbywało się w godzinach popołudniowych, po dwie godziny w ciągu 6 miesięcy, z udziałem kolegów -studentów praw a: 1. Edw arda Festena (obecnie bibliotekarza w pracow ni architekta w Kalifornii), 2. Bohdana G ajew i- cza (później adw okata w Radomiu), 3. M arii Farbiszew skiej (później małżonki po­ przednio wymienionego, która też była adw okatem w Radomiu), 4. Mieczysława K leinerta (później sędziego) i 5. Zdzisława Kuleszy (później pracow nika Banku Polskiego i Narodowego B anku Polskiego). Robota w miłym tow arzystw ie, które było owiane pełnym zapałem, postępowała raźno naprzód i w w yniku półrocznej taśm owej pracy biblioteka została w końcu uporządkow ana i oddana do użytku. Mieliśmy następujące katalogii kartkow e w klam rach: 1) alfabetyczny, autorski i przedmiotowy oraz 2) działowy w układzie chronologicznym 5 kartek w działach

4 Z o b . ż y c i o r y s w : P o l s k i S ł o w n i k B i o g r a f i c z n y .

5 O ty m E. M u s z a l s k i : U kład ch ronologiczny w dziale k a ta lo g u rzeczow ego, czaso­ pism o i,B ib lio tek arz” n r 7—8/1950, s. 110—113, n r 1—2/1951, s. 8—10 i n r 6/1951, s. 72—73.

106 E d w a r d M u s z a l s k l N r 11 (131)

przyjętych zgodnie z Bibliografią Suligowskiego, choć z pew nym i zmianami. Mie­ liśmy też: egzemplarz tejże bibliografii Suligow skiego« z zaznaczeniem syg n atu r naszej Biblioteki, praw ie wszystkie dzieła z ostatniego półwiecza oraz inw entarz zbiorów i spis dubletów. Książki były porządnie oznaczone i ustaw ione w szafach. Ponadto była półka z kilkudziesięciom a książkam i biblioteczki podręcznej. S tarano się, by czytelnik tracił jak najm niej czasu przy odnajdyw aniu książki.

Czytelników miało być kilkuset: adw okatów (było ich 20.111.1921 r. w W arszaw ie 428, a na prow incji w apelacji — 112), aplikantów adwokackich (w W arszawie 27, na prow incji 11), członków zrzeszenia aplikantów sądowych i adwokackich. Z cza­ sem trafiały sporadycznie do biblioteki w charakterze czytelników także inne osoby. Przy otw arciu (1922 r.) było 1213 dzieł, a w ydaw nictw ciągłych i czasopism 81 w 1002 woluminach. W net jednak liczby te zaczęły dość szybko się zwiększać.

Tuż przy otw arciu Biblioteki pow stały od razu dw a problem y pracy bibliotekar­ skiej. Pierw szy z nich: czy przechowywać i skatalogować stare w ydaw nictw a ciąg­

łe sprzed wielu lat w rodzaj roczników urzędowych władz, kalendarzy, nakazów

W arszawskiego Okrużnogo Suda (rocznik zaw ierający personalia, przepisy m iej­ scowe itp.)? Na kom isji bibliotecznej zdania były podzielone. Po dłuższej debacie postanowiono jednak zachować te m ateriały.

Drugi ważny problem : co zrobić z dubletam i? Mieliśmy kom plety różnych dzien­ ników ustaw odaw stw z X IX i XX wieku, dotyczących K rólestw a Polskiego, orzecz­ nictw a sądów K rólestw a Polskiego, Senatu rosyjskiego i sądów francuskich, ale sporo także ich dubletów . Mnóstwo też było dubletów różnych książek i broszur. Zostałem upoważniony i zobowiązany do ich wym iany bądź innego pozbycia się tych dubletów.

Później pooddawano je bibliotekom adwokackim w okręgu Izby w arszaw skiej. O trzym ały więc: Sosnowiec, Łódź, W łocławek, Częstochowa, Sem inarium praw a p u ­ blicznego U niw ersytetu W arszawskiego, Zrzeszenie Sędziów w Równem, biblioteki sądów w W arszawie, Koło Praw ników Studentów U niw ersytetu W arszawskiego (w drodze wym iany bądź darmo).

Biblioteka była o tw arta dla czytelników początkowo w godzinach 12,30—14,30. M iałem poza tym sporo pracy na mieście, głównie w form ie kontaktów z innym i bibliotekam i i w ydaw cam i (księgarnie F. Hoesicka oraz Trzaski, E w erta i M ichal­ skiego) oraz z osobami pryw atnym i, m ającym i książki do sprzedania lub darow a­ nia. Pracow ałem też na m iejscu przy katalogow aniu i innych czynnościach. W tych godzinach wczesnopopołudniowych uciszał się gw ar pokoju adwokackiego i było spokojnie. Były to dobre chwile do czytania i m ów ienia raczej szeptem. Z czasem udostępniono zbiory w większym zakresie, bo m iałem do pomocy woźnego Rady Stanisław a Skoczka, nieco młodszego ode mnie.

Różne bywały rozmowy i zainteresow ania grup adw okatów w godzinach rannych i tych „bibliotecznych”. Rano schodzili się najw ięksi św iata palestranckiego z W ar­ szawy i innych m iast do Sądu Najwyższego i Apelacyjnego. Z dawniejszych sław w arszaw skich sprzed wojny 1914 r. wielu już nie żyło lub wycofało się z prak ty k i, przechodząc n ain n e stanow iska — w sądownictwie, dyplom acji i gdzie indziej. Już tylko same nazwiska tych daw nych obijały mi się o uszy, jak Adolf P ep ło w sk i2, Leon P a p ie sk i2, A ntoni O suchow ski2, K arol D u n in 2, Stanisław P a te k 2 (w latach mego bibliotekarstw a ambasador).

6 N iejak o p ro d u k te m ubocznym p ra c y bib lio teczn ej b y ł a r ty k u ł E. M u s z a l s k i e g o : K ilk a słów o b lib lio g rafii p ra w n iczej p o lsk iej, „ P a le s tra ” 1931, s. 75—81.

N r 11 (1 3 1 ) Ze w sp o m n ie ń b ib lio teka rza R a d y A d w o k a c k ie j w W arszaw ie 107

Żył jeszcze w tedy i praktykow ał facecjonista A leksander John2, ale go nie w i­ dywałem. A leksander K rau sh ar *> 2 należał już do postaci legendarnych; stale re p re­ zentował w m undurze powstańców z 1863 roku, pisyw ał też wspom nienia o W ar­ szawie i o adw okatach. Kiedyś widziałem jeszcze adw okata Kazimierza K orw in- -Piotrowskiego, b ra ta Zapolskiej, w w ytw ornym czarnym , długim surducie, choć już nie we frak u adwokackim, z nieodłącznym m onoklem w oku oraz W incentego Biskupskiego, cywilistę i obrońcę konsystorskiego, dostojnego siwego pana z długą brodą. Mecenasa Dominika A n c a 4 spotkałem jeszcze przed laty jako dobrotliwego, siwego staruszka, m ile uśmiechniętego, odnoszącego się z zachwytem względem studiującej młodzieży na Uniwersytecie W arszawskim, gdzie przez parę lat aż do swej śmierci (.1918 r.) w ykładał prawo cywilne napoleońskie. To on w czasie swego jubileuszu 40-lecia pracy adwokackiej wypowiedział skrom nie ważkie słowa: „Świę­ cicie 40-lecie, a właściwie to rok pracow ałem , a 39 la t czekałem na spraw y”.

Ludw ik M arczewski był już u schyłku swej p rak ty k i w związku z radcostw em w Sosnowieckim Tów arzystw ie Kopalń Węgla. Zachodził do nas z zadowoleniem, aprobując odrodzenie się biblioteki, k tórą niegdyś w latach osiemdziesiątych za­ kładał.

Adolf Finkelhaus, drobny wzrostem, delikatny, subtelny, mocno szpakowaty, ruchliw y, m ający klientelę ziem iańską i kupiecką, w padał zawsze tylko na chwilę, by coś określonego sprawdzić w księgach i rocznikach i czym prędzej um knąć.

Stanisław Paciorkow ski, m ający syna już na poważnym stanow isku urzędniczym w adm inistracji państw ow ej, przy 'zm niejszającej się praktyce, nie przestaw ał się interesow ać nowościami w wydaw nictw ach praw niczych (zwłaszcza z zakresu praw a państwowego), głosząc z przekonaniem w słowie i druku tezy m onarchistyczne.

B ernard M aliniak, wiecznie otoczony m łodymi aplikantam i-Żydam i, którzy za­ rzucali go naw et w Bibliotece dziesiątkam i pytań, cierpliwie im tłum aczył szcze­ góły kodeksu Napoleona.

Wówczas adw okatura wielu swych znakom itych przedstaw icieli oddała sądow ­ nictwu. Sędziowie, najbardziej zżyci z kolegami adw okatam i w arszaw skim i, zacho­ dzili do pokoju adwokackiego, a czasem naw et sięgali do książek Biblioteki. Na serdeczne w spom nienie zasługują zwłaszcza sędziowie: z Sądu Najwyższego: Ignacy Baliński (prezes Rady M iejskiej stolicy), Leon Błaszkowski, Jak u b G la ss4 (z izby p ruskiej, później notariusz, znakom ity znawca praw a hipotecznego, działacz ew an­ gelicki na Śląsku i M azurach^ A leksander Mogilnicki i Emil Stanisław R appaport (w spółautorzy kom entarzy do p raw a i procedury karnej), Franciszek Nowodworski (później pierwszy prezes Sądu Najwyższego); z Sądu Apelacyjnego: Ja n A ndrzej- kowicz, Antoni Bogucki (wrócił później do adw okatury i polityki), Feliks D utkie­ wicz (przed 1918 r. działacz społeczny w Czerniowcach na Bukowinie, później m i­ nister sprawiedliwości), Janusz Jam o n tt (później sędzia Sądu Najwyższego i w y­ kładowca na Wolnej Wszechnicy), Ja n K ukiel-K rajew śki, Wacław Miszewski (póź­ niej sędzia Sądu Najwyższego i wykładowca procedury cyw ilnej na Uniw ersytecie), Ja n N am itkiewicz (później sędzia Sądu Najwyższego i zastępca profesora Uniw. W arszaw, oraz profesor Uniw. Łódzkiego). Czasem zaplątał się tu i ksiądz-kapelan sądowy w komży, który odbierał przysięgę od katolików , i rabin Posner, k tó ry do­ stojnie, w atłasowym czarnym stroju i czapce lisiurze, odbierał przysięgę od staro- zakonnych. W gronie starszych mówiących i młodszych słuchających dyskutow ano na tem at aktualnych kw estii praw nych i politycznych, a jednocześnie wiele czasu poświęcano na wspominki i anegdotki, zawsze bardzo dowcipne i ucieszne.

108 E d w a r d M u s z a l s k i N r 11 (131)

niosły, bo wysoki, barczysty, potężny mężczyzna, z dużymi, wiechciowymi wąsami, z cygarem w ręku lub w ustach. Gdyby żył 200 la t przedtem , m iałby zapewne na sobie barw ny kontusz i lśniącą karabelę, do których całą postaw ą pasował. Postać w spaniała, bo był w ielkim oryginałem , mocnym w języku, którym szerm ował przed k ra tk a m i i w rozmowach, bez ogródek, w ahań, ceremonii, przypinając łatk i ludziom (zwłaszcza kolegom), satyryczne dosadne ostre epitety, za które nie wolno się było obrazić pod rygorem ośmieszenia się. Kiedyś adw okata Lichockiego, później sędzie­ go sądu okręgowego, nazwał, może nie nazbyt ceniąc jego znajomość praw a „Li- chota-Lichocki”, adw okata Łaganowskiego „G ałganowskim ”, a o sędzim Błaszkow- skim powiedział: „O tak, do spraw błahych”.

A dw okata Stanisław a Van der Noot K ijeńskiegoVVi, działacza stronnictw a dem okratyczno-narodow ego, zwolennika i propagatora w roku 1922 listy wyborczej chrześcijańsko-narodow ej (ChN), Świeszewski nazwał „K not-C hjeński”. Swą dzia­ łalnością adw okacką i społeczną K ijeński spinał różne epoki: od obrony w proce­ sach Wielkiego P ro letariatu w 1886 r., socjaldem okraty B. G urcm ana w roku 1905 aż do w ielu obron politycznych narodowców. Z najgłośniejszych podówczas staw ał w spraw ie redaktora Zygm unta W asilewskiego z oskarżenia pryw atnego wniesio­ nego przez A leksandra Lednickiego o zniesławienie (opis procesu został przez oskar­ żonego wydany w książce pt. „Proces Lednickiego”) i w spraw ie Eligiusza N iewia­ domskiego, zabójcy prezydenta Narutow icza (dwa w ydania książkowe o przebiegu tego procesu w r. 1923).

I K ijeński, i E ttinger czasem też szperali w orzecznictwach i czasopismach

B iblioteki, nie uw ażając siebie za wszystkowiedzących. S tary H enryk E ttinger

górow ał nad wielom a swym i kolegam i oczytaniem w k ilk u językach i gruntow ną znajomością życia, praw a karnego i procedury karnej. Szła przed nim sława, którą m u utrw alano. Nawet Świeszewski, gdy syn H enryka, Mieczysław, poszedł w ślady ojca i przedstaw ił się groźnem u Swieszewskiemu jako młody adw okat, skonstato­ w ał to słowami: „Taki młody, a już Ettinger! Ale wobec ojca zawsze Ś-M ieciuś”. Nie trzeba mylić tej dynastii k arn ej E ttingerów (w k tó rej adw okatem był jeszcze m łodszy b ra t Mieczysława, Ignacy) z adw okatem Salomonem Ettingerem , cywilis- tą oraz znawcą handlu i kontraktów drzewnych.

Nieco tylko starszy od Kijeńskiego, Stefan Godlewski (1853—1929), zasłużony w y­ daw ca Zbioru praw obowiązujących w Królestw ie Polskim i w ybitny publicysta-

-praw nik poprzedniej epoki, figurow ał jeszcze na liście adwokatów, ale się już nie pokazyw ał w sferach sądowych. Raczej do starszych należałoby jeszcze zaliczyć S tanisław a Goldsteina: ruchliw y, bystry, niski wzrostem , stale porywczo gestyku­ lujący i mówiący każdem u „ty”, niekiedy naw et przew odniczącem u rozpraw y są ­ dowej, był znawcą praw a cywilnego i handlowego na w skroś praktycznym , choć uczestniczył w poważniejszych w ydaw nictw ach tekstów ustaw i czasem coś napisał. Zaglądał i on, wcale niew stydliw ie, do różnych ksiąg i czasopism.

W ybitni karnicy starsi stanow ili grono przyjacielskie, naw iązujące jeszcze do K oła Obron Politycznych sprzed wojny. W ystępowali oni łącznie dość często w większych sprawach. Ł askaw ie dopuszczono wówczas tylko tych młodszych, k tó ­

rzy z kolei w kilka lat potem stw orzyli „arystokratyczną” grupę wybitnych obroń­ ców.

Odrębną pozycję wśród nich m iał Mikołaj K o ren fe ld 2’4, obrońca nieletnich przestępców , współzałożyciel i działacz P atro n a tu (.opieki nad więźniami), znany z ostrych przekonań i w ystąpień asym ilatorskich w im ieniu grupy „Polaków w y­ znania mojżeszowego”. Jako starszy pan, czytyw ał jeszcze z zapałem książki

№ 11 (1 3 1 ) Ze w s P ovinień biblio teka rza R a d y A d w o k a c k ie j w W arszaw ie ₁₀₉

z dziedziny p raw a karnego i krym inalistyki, potrzebnych mu do obrony w sp ra­ w ach, wśród których słynna była zwłaszcza spraw a nadużyć w Studzieńcu.

W śród starszych znakom itych cywilistów wyróżniał się niezwykłą w prost u p rzej­ mością i dostępnością Cezary Ponikowski, radca C zartoryskich i wielu innych po­ ważnych klientów , prezes Naczelnej Rady A dwokackiej i Związku A dwokatów Polskich.

Adolf Suligowski zachodził może ledwie parę razy do Biblioteki. Zawdzięczała m u ona wiele; jako tw órcy Bibliografii Praw niczej Polskiej lat 1800—1910. Miała też podarow ane liczne jego pisma.

Ja n Ja k u b L itau er i. 2, wysoki szatyn, nieskazitelnie ubrany, wytworny, wówczas pow ażnie głuchawy, więc tym bardziej uw ażany za starszego pana, m iał za sobą wiele poczynań i prac organizacyjnych dotyczących życia adw okatury i sądow ­ nictwa. Przed I w ojną światową był adw okatem , potem był sędzią Sądu N ajw yż­ szego, a później znów przeszedł do adw okatury. Przewodniczył przed wojną Kom i­ tetow i dzieła: „Praw o cywilne obowiązujące w K rólestw ie Polskim ” (wydawnictwa Tow arzystw a Prawniczego w W arszawie, 1914), w którym udostępniono po pol­ sku — po w ielu latach przerw y — teksty ustaw ow e i tezy orzeczeń. W Komitecie tym brali udział ówcześni lum inarze. Po w ojnie podjął sam z parom a innym i w spół­ pracow nikam i nowe wydanie P raw a cywilnego (w roku 1923), tudzież szereg w y­ daw nictw dotyczących procedury i praw a cywilnego. W szystkie oczywiście były one zbierane w Bibliotece. Ostatnio jako członek Komisji Kodyfikacyjnej i kom entator pracow ał głównie piórem ; porad adwokackich udzielał raczej kolegom -adwokatom , a m niej bezpośrednio klientom . Gdy parę razy zdarzyło m u się zasiadać na kanapie pokoju bibliotecznego, zawsze bił odeń blask dostojności. Był przy tym otoczony w ielom a kolegami, którzy pragnęli usłyszeć jego zdanie.

P alm ę pierw szeństw a w cywilistyce dzierżył H enryk Konic.1’2’4 R epertorium w łasnej jego kancelarii wykazywało już wówczas w połowie lat dwudziestych prze­ szło 40 tys. spraw . Był ponadto radcą praw nym B anku Handlowego i innych insty­ tucji. Wiele pisał do czasopism i w ydaw ał książki. M usiał oczywiście mieć wielu pomocników. Tak więc już w roku 1909 pracow ali u niego adwokaci przysięgli bądź pomocnicy adw okatów przysięgłych: Mikołaj Kloczewski, Stefan Zieliński (w iatach dw udziestych wiceprezes Sądu Okręgowego), Stefan Frankensztein-Sieczkow ski (później w icem inister sprawiedliwości), Zygm unt Sokołowski (później dziekan Rady A dw okackiej w Warszawie), K arol Wellisch (radca wielu spółek akcyjnych m.in. Solvay), W. Mazurkiewicz (później poseł RP w A rgentynie) oraz pięciu sekretarzy (z rosyjska nazywano ich „piszczykami”). W owym czasie obywano się jeszcze bez m aszyny do pisania. Redagował Konic „Gazetę Sądow ą W arszaw ską”, tygodnik, do czasu odzyskania niepodległości jedyny organ prawniczy w W arszawie. W r e ­ dakcji tego pism a przygotowywał do zajęcia po sobie m iejsca b ratan k a swego, J a ­ n a Stanisław a Konica, zaraz po wojnie już adw okata i też radcy prawnego.

H enryk Konic b rał czynny udział w życiu politycznym i społecznym. Po I w oj­ nie światowej raczej już tylko w samorządzie adwokackim, ale na w ybitnych sta­ now iskach (był m.in. prezesem Rady Naczelnej). W ykładał na uniw ersytecie i w tych moich czasach bibliotekarskich zaczął wydawać podręczniki. Praw ie nigdy nie w yjeżdżał na urlop; jeździł raczej tylko na kongresy. Mimo rozlicznych zajęć oraz mimo posiadania dużej w łasnej biblioteki w domu, zachodził czasami do B i­ blioteki Rady, by zajrzeć do któregoś z dawnych kom entatorów francuskich, po­ szukać orzeczenia sprzed 100 laty lub z ostatniej francuskiej monografii, których u siebie nie miał.

110 E d w a r d M u s z a l s k l N r 11 (131)

W ybitnym cywilistą, zwłaszcza w zakresie praw a ubezpieczeniowego, był Bo­ lesław Rotwand, także szef dużej, nowoczesnej kancelarii adw okackiej, mieszczącej

się w domu przy ul. K redytow ej 3 (po drugiej stronie tejże ulicy co Konic).

Miał kilku pomocników adw okatów i aplikantów , wśród nich syna Jerzego.

Inni adw okaci7 prow adzili podówczas kancelarie raczej zupełnie indyw idualnie, w spółpracując tylko od czasu do czasu z innym i lub w yręczając się innymi. Nie­

którzy nie korzystali naw et z żadnej pomocy. Zawsze podziwiałem, jak starszy,

szpakow aty pan, niewielkiego wzrostu, w kołnierzyku w ykładanym , z kraw atem modnym sprzed dw udziestu lat, przy niewielkim wzroście nieco kulaw y, z Wąsa­ mi obwisłymi i ruchliw ym i oczkami, zawsze pełen w erw y, słowem — Ignacy Dwo- rzaczek, wpadał, siadał przy stoliku i przepisyw ał wciąż a wciąż zamaszyście wszelkie dokum enty na odpisy dla przeciw ników procesowych, w ykorzystując każdą chwilę czasu.

Adwokaci o większej praktyce m ieli zazwyczaj do pomocy sekretarkę do pisa­ nia na maszynie i porządkow ania akt w kancelarii oraz tzw. pom ocnika lub po­ mocnicę, nazyw aną czasem szybkobiegaczką, w ykorzystyw aną do w ygotowywania z ak t sądowych i dow iadyw ania się o zapadłych w yrokach i postanow ieniach (we­ dług procedury rosyjskiej nie było doręczeń z urzędu i bez wniosku, trzeba więc było adw okatow i sam em u lub przez pomocnika pilnować każdego m om entu biegu procesu). Pomocnikam i byli przew ażnie studenci lub aplikanci sądowi i adw okac­ cy. Ci bywali często w Bibliotece w związku ze zbliżającym i się term inam i egzam i- nów j gdyż nie mogli sobie pozwolić na kupno drogich kom entarzy i podręczników. Z trudem można było dostać w tedy około 1925 r. Okolskiego „Praw o cyw ilne” za 60 ówczesnych złotych (połowa pensji miesięcznej początkującego nauczyciela). Podobnie było z wydaw nictw em P raw a cywilnego Tow arzystw a Praw niczego z roku 19114.

We wczesnych godzinach popołudniowych następow ała cisza w Bibliotece. Roz­ mowy odbywały się raczej szeptem.

Z n atu ry rzeczy czytelnikam i Biblioteki Rady byli przew ażnie nie nestorzy (poza wyżej wymienionymi), lecz młodzi i ci ze średniego pokolenia, którzy w praktyce swej doszli aż do ówczesnej trzeciej instancji, tj. do Sądu Najwyższego, i ze wzglę­ du na spraw y tam prow adzone poszukiwali ważkich argum entów prawnych. Obo­ wiązywał wówczas kodeks Napoleona i tylko w niew ielkiej liczbie artykułów od­ m ienny od niego kodeks cywilny K rólestw a Polskiego z roku 1825, ważne więc były kom entarze francuskie, naw et stare, a zwłaszcza Demolombe (32 tomy, r. 1880—1896), Hue (15 tomów 1892—1903), L au ren t (33 tom y 1893), B audry-L acanti- nerie (28 tomów, trzecie w ydanie 1905—8), które w szystkie mieliśm y w komplecie, oraz podręczniki i tra k ta ty : Planiol ( 3tomy, t. I, 10 w ydanie 1925), Colin et Capi- ta n t (4 wyd. 1923—1925), Zbiory orzeczeń Dalloza i Sireya. Jako bibliotekarz do­ szedłem z czasem do dużej w praw y i na pytanie np. o argum ent do w ad ukrytych tow arów — podaw ałem lub w skazyw ałem odpowiedni tom tych wielkich kom en­ tarzy.

Szukali w kom entarzach i w orzecznictwie m ateriałów przede wszystkim w ybitni cywiliści średniego wówczas pokolenia. Był więc tu H enryk Cederbaum >’*’« („Wo­ jew oda”, jak go nazyw ał Swieszewski, chyba dla w spaniałej postaw y i staropolskiej brody); był on jednak znany przede w szystkim jako publicysta i autor znakom itych felietonów prawniczych, zamieszczanych stale w K urierze W arszawskim, oraz daw

-7 W ięcej szczegółów o n ie k tó ry c h ja k o a d w o k ata ch zob.: L. W o ł o d k i e w i c z : 50 l a t M iodow a—Leszno, „ P a le s tra ” 1958, n r 5/6, s. 19—32, n r 7/8, s. 20—33.

N r 11 (131) Ze w sP om nień b ib lio teka rza R a d y A d w o k a c k ie j w W arszaw ie 111

liiejszych: „Ze wspomnień aplikanta” i „Ze wspomnień kandydata”. Jego zięć, Zygm unt N ag ó rsk i2, znany jako bankow y radca praw ny i jako działacz polityczny lew icy ludowej oraz wykładowca na uniw ersytecie, jak również b ra t jego Adam byw ali niezbyt często, gdyż mieli wiele książek u siebie w domu.

A leksander Ja c k o w sk i4, cyw ilista i w ybitny znawca praw a handlowego oraz jego wykładowca przez parę la t na U niw ersytecie W arszawskim i WSH (Wyższej Szko­ le Handlowej), a potem je j profesor i rektor, współtw órca kodeksu handlowego

1932 r., w ym agał od siebie i swych aplikantów ja k najstaranniejszego przygotow a­ n ia spraw . Studiow ał w owych czasach wszelkie kom entarze, napisał też kilka prac rzucających nowe św iatło na niektóre zagadnienia praw ne (np. praca „O akcjach pracy i dla pracow ników ”, 1921).

M ikołaj Kloczewski, radca praw ny Powszechnego Z akładu Ubezpieczeń Wza­ jem nych, znakom ity znawca ubezpieczeń, a zarazem radca Potockiego z Jabłonny,

wyszukiwał w Bibliotece ważkie argum enty w każdej poważniejszej sprawie. Adam S ło m iń sk i2 (podówczas jeszcze w Łodzi, a potem w W arszawie) nie cm ieszkał przyglądać się zbiorom Biblioteki i korzystać z niej; sam zresztą daro ­ w ał jej liczne swe prace z zakresu praw a cywilnego. Opowiadał mi dość niezwykły fa k t ze swego życia. Zdawał mianowicie egzamin na U niw ersytecie w Jarosław iu i odpowiedź jego tak się podobała Komisji Egzam inacyjnej, że zaproponowano mu od zaraz stypendium na studia uzupełniające w P etersb u rg u i Paryżu oraz objęcie potem k ated ry na tym Uniwersytecie, ale propozycji tej nie przyjął.

Przydarzyło się w ybitnem u cywiliście Stanisław ow i Szczepańskiem u8, że kiedyś zatelefonow ał do Józefa Frylinga około godziny 8 wieczorem z następującą prośbą: „Kolego, czy pam iętacie w yrok S enatu w tej kw estii?” Fryling nie mógł na razie tego ustalić i udzielić odpowiedzi, ale nie przestaw ał szukać. Wreszcie o godz. 4 nad ranem Szczepański został zbudzony dzwonkiem telefonicznym przez Frylinga, który tryum falnie oświadczył: „Jest! mam! w yrok z roku 1882!”.

Bolesław Bielawski, opromieniony już sław ą poważnego adw okata jeszcze w K i­ jowie, rychło został kierow any przez kolegów na reprezentacyjne stanow iska w sa­ m orządzie adwokackim . Był senatorem Związku Ludowo-Narodowego. Z początku, jako członek Komisji Bibliotecznej m iał pieczę nad Biblioteką, potem jednak coraz m niej mógł się nią interesować, zaabsorbow any między innym i ogromnym proce­ sem między Radziwiłłami.

M arek K u ra to w sk i2, znakom ity znawca praw a handlowego, ojciec początkujące­ go wówczas adw okata Romana K uratow skiego, zapowiadającego się na znawcę k ilku dziedzin praw a, m niej mógł przeczytać coś z książek Biblioteki na miejscu, gdyż stale był zasypywany pytaniam i przez młodszych o rady.

W ładysław Szyszkowski porzucił stanowisko sędziego Sądu Najwyższego, by wywalczyć — jako adw okat — zwrot lub odszkodowanie dla tych, którym rządy carskie skonfiskow ały m ajątk i po pow staniach. Przygotow yw ał swe spraw y oraz broszury i artykuły, którym i szermował w czasopismach z w ielką starannością su ­ miennego historyka, zaglądając w związku z tym do starych urzędowych roczników i do orzeczeń zgromadzonych w Bibliotece.

Wśród czytelników adw okatów -cyw ilistów nie sposób nie wspomnieć tych, którzy byli już wówczas na szczytach w adw okaturze. Są to więc Edw ard Berens, Teofil Bojanowicz, Adam Chełmoński i, W acław Chm ieliński, H erm an E berhardt, Józef Gembski, Sew eryn Held, Stanisław Janczew ski, Antoni Jurkow ski, H enryk Kon, M aurycy Lipnicki, Ja n Nowicki, Leon Nowodworski, W acław Rembertowicz, Ja n

1 1 2 E d w a r d M u s z a I s k i N r 11 (1 3 1 )

O ptat-Sokołowski, Zygm unt Sokołowski, Ludom ir Szczepkowski, Bronisław Szpo- tański, Józef Sliwowski, Tadeusz Tomaszewski, A ntoni Tyszyński, Ludw ik Wołod­ kiewicz, Feliks Zadrowski. W ielu z nich doszło później do ważnych stanow isk w adw okaturze, nauce lub polityce. Mieli oni opinię doskonałych adw okatów -cyw i- listów ;’s. Może ta niew iele mówiąca wzm ianka samych nazwisk zachęci kogoś do obszerniejszego przekazania ich pamięci następcom.

Dla spraw karnych w ażne były kom entarze rosyjskie oraz orzecznictwo Senatu cesarstw a do kodeksu z roku 1903, obowiązującego w całym zaborze rosyjskim .

Do orzecznictwa karnego, artykułów w czasopismach, m onografij sięgali ów­ cześni adwokaci upraw iający p raktykę k arn ą, chociaż nie wszyscy z nich w yłącznie karną.

Elegancki brunet, argum entujący subtelnie, Jerzy B erland; poseł, m ający spraw ę społeczną na widoku W acław B itner; były kom endant policji państw ow ej Włodzi­ m ierz Borzęcki; zręczny znawca życia handlowego i psychologii przestępcy Wac­ ław Brokm an (nie tylko gabinet, ale i cały przedpokój od podłogi do sufitu m iał zapełniony cennymi obrazam i); najm łodszy z dynastii Ettingerów Ignacy; specja­ lista od spraw zabójstw w afekcie i innych subtelnych Mieczysław Jarosz; o posta­ wie i wyglądzie senatora rzymskiego, w spaniałej wiedzy i głosie; M arian Niedziel­ ski; dostojny i dobrotliw y zarazem dziekan Ja n Nowodworski (utalentow any m u- zyk-am ator); człowiek niezwykłej pracowitości, staranności i horyzontów p raw ni­

czych Leon Nowodworski (w roku 1925 sekretarz Rady); subtelny pięknoduch F ra n ­ ciszek Paschalski, który czuł się dotknięty tym , że jeszcze nie m iał jakiejś książki; Stefan Perzyński; pełen wiedzy Kazim ierz Sterling; wspom niany wyżej W acław Szum ański; wielkiego talentu, były wicem inister, Eugeniusz Sm iarowski; sumienny, poświęcający się dla dobra publicznego G ustaw Zabłocki; pełen zrozumienia ludzi i rzeczy Bronisław 2 eg ilew icz2 — że krótko tylko niektórym najw ażniejsze tylko ich cechy przypiszę8.

Gdy nareszcie zaczęły być w ydaw ane „Mowy sądow e” (t. I, oprać. Sz. G elernter, 1925), najm łodsi chciwie czytali te wzory.

Odrębne stanowisko wśród obrońców karnych zajm ow ał Teodor Duracz *, pro­ wadzący wówczas obrony w dziesiątkach procesów tzw. kom unistycznych, n a ­ zywany naw et „dowodem rzeczowym tych procesów”. Odważny szerm ierz słowa i nowych idei, pragnący utrzym ać sw e wywody w ram ach nieskazitelnej logiki i nie schodzić ze ścieżek ówczesnego praw a, zwłaszcza procedury karnej, spraw dzał niejednokrotnie swe obszerne wiadomości, sięgając w owe la ta do tekstów i ko­ m entarzy w bibliotece.

Jego antagonistą procesowym w niektórych procesach byw ał Stanisław Szurlej, o w spaniałej postaw ie i głosie, wielki tale n t obrończy w spraw ach karnych, choć przed w ojną we Lwowie upraw iał raczej p rak ty k ę cywilną. Interesow ał się on Biblioteką, ale stworzywszy reprezentacyjną i własną u siebie w swym gabinecie, stracił potrzebę odwiedzania B iblioteki, na dostawę zaś książek bieżących do domu m iał stały rachunek w księgarni „Trzaska, E vert i M ichalski”. Z Duraczem lub w jego zastępstw ie w ystępow ali często: Ja n Dąbrowski, Edw ard Grabowski (wnuk adw okata tegoż im ienia; po II w ojnie był przez pew ien czas prezesem Naczelnej

8 O n ich i o ich późniejszej działaln o ści zob.: M. J a r o s z : S y lw e tk i w y b itn y ch o b ro ń ­ ców w arszaw sk ich w o k re sie m ięd zy w o jen n y m , „ P a le s tra ” 1957, n r 3, s. 57—66, 1958, n r 1, s. 15—24 o raz książka t e g o ż : W ędrów ki po ścieżkach w spom nień, W arszaw a 1963; O. M i s-

N r 11 (1 3 1 ) Ze w sp o m n ie ń b ib lio teka rza R a d y A d w o k a c k ie j w W arszaw ie 1 1 3

Rady Adwokackiej), Ludw ik Honigwill, Mieczysław Rudziński, Helena W iewiórska, K arol W inawer, Leon Okręt.

Z czasem zacząłem dokupywać do Biblioteki coraz więcej kodeksów i kom en­ tarzy praw a innych dzielnic, co było konieczne ze względu na przyjeżdżających stam tąd adw okatów oraz ze względu na ożywiające się stosunki m iędzydzielni- cowe. Nabywało się także po trosze książki niem ieckie i francuskie.

W r. 1925 biblioteczka podręczna, obejm ująca najw ażniejsze kodeksy w szystkich dzielnic, m iała ich już przeszło 80. Dostępne były dla każdego czytelnika w prost z półki z praw em wyniesienia na salę sądową, ale nie poza gmach. Zdarzało się, że zajęty czym innym adwokat, zwykle przyjezdny, zostawiał książkę na sali sądo­ wej, a potem woźny sądowy odnosił ją do Biblioteki. Z początku myślano, że z tej biblioteczki podręcznej będą wciąż książki ginąć i z te j racji prelim inow ane było dokupywanie 4 książek rocznie. Za okres czterech lat m ej pracy zginęły zaledw ie dwie książki.

Podczas m ej pracy w Bibliotece zaznaczył się w yraźnie proces urastania W ar­ szawy do rangi stolicy dużego państw a zjednoczonych kilku dzielnic. W adwo­ katurze był to ważny proces osiedlania się w W arszawie byłych adw okatów „sto­ łecznych” z P etersb u rg a (Leningradu), Moskwy, K ijow a, W iednia i Lwowa. S ta ­ wali się tu oni jakby w dalszym ciągu „am basadoram i” swych dzielnic jako znawcy praw a dzielnicy. Mieli .p rak ty k ę przew ażnie korespondencyjną, czyli pośrednią; spraw y przesyłali im adwokaci z prow incji. Niektórzy z nich obierali sobie węższe specjalności. A oto niektórzy z nich: Lucjan A ltberg (później zmienił nazwisko na Laskowski), z tradycjam i P etersburga, radca C entralnego Związku Przem ysłu, H andlu i Finansów , tzw. Lew iatana, specjalizował się w praw ie podatkow ym ; Leon Czeszer (prawo austriackie); A leksander K orybut-Daszkiew icz (prawo kresów wschodnich); Rudolf Langrod (prawo austriackie i spraw y podatkowe); A ntoni C hm urski (prawo austriackie i adm inistracyjne); Józef S arap ata (prawo austriackie i adm inistracyjne, zwłaszcza praw o o obyw atelstw ie); Zygm unt Rymowicz (były wicem inister sprawiedliwości) przed I w ojną praktykow ał w P etersburgu; M aksy­ m ilian Schonbach (prawo austriackie); Ja n Jak u b Przew orski (prawo austriackie); Zygm unt Hofm okl-O strow ski (z W iednia, bardzo ruchliw y, znany w całej Polsce obrońca karny); adw okat Jan Podkomorski. W ymienieni adwokaci w okresie swego osiedlania się w W arszawie łub przechodzenia do adw okatury byli częstymi gośćmi w Bibliotece.

Jakże w ielu przew inęło się tych czytelników przed m ym i oczyma, jakże różne podawałem im książki, a pod koniec 4-lecia, przyznam się nieskrom nie, także i r a ­ dy. Ileż interesujących indywidualności!

Nie sposób wszystkich czytelników Biblioteki naw et opisać z mego p unktu w idzenia jako bibliotekarza. Trudno wzorem Swieszewskiego każdem u przyczepić łatkę. P atrzałem na nich ze swego stanow iska nie w dół, lecz w górę, mimo woli z pomocą niegdyś sławionego spraw dzianu: powiedz m i co czytasz, a powiem ci, kim jesteś. Wszyscy tu w ym ienieni należeli do pokolenia starszych ode m nie o kilka lub więcej lat. Przypływ do adw okatury praw ie mi rów ieśnych (starszych 0 parę la t lub młodszych) zaczął się dopiero w roku 1925 z uniew ersytetów nie pod­ legających już zaborcy.

W następnych latach moimi przełożonymi byli członkowie Rady — B iblioteka­ rze: J a n Gadomski (1923—1925) i Ja n F id le r1. 2 (1925). Praca pod ich kierunkiem 1 opieką pozostaw iła m i jak najm ilsze wspomnienia.

114 E d w a r d M u s z a l s k i N r 11 (131) Z końcem 1924 r. Sąd Apelacyjny przeniósł się do swego nowego gmachu od­ budow anego na ten cel Pałacu Badenich (plac K rasińskich 3). Pani Mroczkowa, k tó ra zaczęła znakomicie prowadzić bufet, dała część bazy m aterialnej do spotkań tow arzyskich w bufecie Sądu Apelacyjnego. W pokoju bibliotecznym Pałacu K ra ­ sińskich uciszyło się, ale liczba czytelników i godzin udostępniania wiedzy w zras­ tały.

Na jesieni 1925 r., już jako aplikant sądowy doczekałem się po 10 miesiącach bezpłatnej aplikacji przyznania w ynagrodzenia aplikanckiego i stanąłem wobec alternatyw y: albo p łatna aplikacja bez innych zajęć stałych, albo też w dalszym ciągu bezpłatna, jeżeli m iałbym pozostać przy pracy w Bibliotece. Z w ielu wzglę­ dów życiowych m usiałem wybrać płatną aplikację i rozstać się z Biblioteką. Ż a­ łow ałem tego. Pozostał mi jednak sentym ent do bibliotekarstw a i zainteresow anie się wszelkimi bibliotekam i, gdziekolwiek się znalazłem.