Terra sigillata z cmentarzyska kultury wielbarskiej w Jartyporach na zachodnim Podlasiu

BULLETIN ARCHéOLOGIQUE POLONAIS

Wiadomości

ARCHEOLOGICz­NE

Państwowe MuzeuM archeologiczne

w

warszawie

wARSz­AwA 2008 vARSOvIE

TOm (vOL.) LX

2008

W

ia

d

omości

a

rcheologiczne

l

X

Indeks 38205/38108

PL ISSN 0043-5082

okladka glowna.indd 1 2009-02-16 08:05

WIADOMO?CI

ARCHEOLOGICZNE

Redaguje zespó? 1 Editorial staff:

mgr Jacek Andrzejowski (sekretarz redakcji 1 managing editor), dr _Wojciech Brzezi?ski _{(redaktor naczelny} 1 editor in _chief),

prof. dr hab. Teresa _{D?browska (zast?pczyni} redaktora _naczelnego 1 subeditor), mgr Gra?yna Orli?ska,

mgr Rados?aw Prochowicz, mgr Barbara Sa?aci?ska, mgr Andrzej Jacek Tomaszewski,

mgr Katarzyna Watemborska, doc. dr hab. Teresa _W?grzynowicz

T?umaczenia 1 Translations:

Anna Kinecka,

Jacek Andrzejowski, Katarzyna Czarnecka, UHa Lund Hansen, Henriette _Lyngstrom, Tomasz _Samojlik

Sk?ad i ?amanie 1 _Layout:

JRJ

Rycina na ok?adce: _{malowany pucharek szklany}

zZaborowa, pow. warszawski zachodni. Rys. P. Holub

Cover _{picture: enamel-painted glass} beaker

from Zaborów, distr. Warszawa Zachód. Drawn _by P. Holub

© Pa?stwowe Muzeum _{Archeologiczne} wWarszawie, 2008

©_Autorzy, 2008

Pa?stwowe Muzeum _{Archeologiczne jest instytucj?}

finansowan? ze ?rodków

Samorz?du Województwa Mazowieckiego

Sprzeda? detaliczna _{publikacji Pa?stwowego} Muzeum _{Archeologicznego,} w _{tym egzemplarzy archiwalnych, prowadzona jest}

w salach _wystawowych muzeum, ul. _D?uga 52 _(Arsena?), 00-241 Warszawa. P?atno?? _{gotówk?; wystawiamy} rachunki i _faktury.

Ponadto nasze _ksi??ki i _czasopisma mo?na zamawia? wPMA, tel. +48 ₍₂₂₎ 831 3221-25/110 lub _pod adresem _internetowym

wydawnictwapma@pma.pl

Cennik _{wydawnictw, wykaz publikacji} i_{pe?en spis} zawarto?ci _czasopism PMA: _{http://www.pma.pl/wydawnictwa} Price list, list ofPMA _publications and contens ofPMA _{periodicals: http://www.pma.pl/wydawnictwa}

Adres _redakcji 1 Editorial office: Pa?stwowe Muzeum _{Archeologiczne}

ul. _D?uga 52 _(Arsena?), 00-241 Warszawa

WIADOMO?CI

ARCHEOLOGICZNE

Tom

_(VoL)

LX

SPIS

TRE?CI

Contents

Wojciech Br ze z i ?

sk i, Dzie? _dzisiejszy i _{perspektywy Pa?stwowego} Muzeum _{Archeologicznego}

Present and Future _Perspectives of the State _{Archeological} Museum

3

ROZPRAWY

Maria Kra _j e w sk a, _Spu?cizna Erazma Majewskiego w Pracowni _{Dokumentacji Naukowej Pa?stwowego} Muzeum

Archeologicznego w Warszawie.

W 150. _rocznic? urodzin Erazma _{Majewskiego (1858-1922)} 9

The _Legacy ofErazm _Majewski (1858-1922) in the Documentations _Department ofthe State _{Archaeological} Museum in Warsaw.

On His 150Lh _{Birthday Anniversary}

Marek Flor e_{k, Cmentarzyska kultury pucharów lejkowatych} na _{Wy?ynie sandomierskiej.} Historia i stan bada?

Cemeteries of the Funnel Beaker Culture _(TRB) in Sandomierz _{Upland. History} and State of Research

97

MISCELLANEA Dorota S?o wi ?

sk a, _Katarzyna D e_jt r o w sk a, UHa L u n d H a n s en, A Roman Painted Glass Beaker

from a Przeworsk Culture _Cemetery at Zaborów, Western Mazowsze 125

Malowany puchar szklany z _{cmentarzyska kultury przeworskiej} wZaborowie na zachodnim Mazowszu

Jacek A n d r ze_j o w sk i, _Andrzej Pr z_y ch o d n i, Terra _sigillata z _{cmentarzyska kultury wielbarskiej} w _Jartyporach

na zachodnim Podlasiu 161

Terra _Sigillata from aWielbark Culture _Cemetery at _[artypory, Western Podlasie _Region

Adam C i e

?

li ?

sk i, Dariusz _Wy c z

ó

? k o w sk i, _{Zapinka g?sienicowata} z Tumian, pow. olszty?ski. Problem

zaniku _{kultury wielbarskiej} nad _?yn? 179

A _Caterpillar Brooch from _Tumiany, distr. _Olsztyn. The Decline of the Wielbark Culture on the _?yna River

Henriette _{L y} n _g st r _{om, Technologia produkcji} ?elaza i _{wyrób no?y ?elaznych} na terenie Danii

od 500 r. _przed Chr. do 1000 r. _po Chr. 189

Iron _Technology and Iron Knives Found in Denmark, 500 BC

-AD 1000

MATERIA?Y

Adam Ku le s za, Ceramiczne _{materia?y neolityczne} ze stanowiska lA w _{Strzy?owie, pow.} hrubieszowski

A Neolithic Ceramie _Assemblage from _Strzy?ów, site lA, distr. Hrubieszów

197

Miros?awa A n d r z e_j o w ska, Stanowisko ze _{schy?ku epoki br?zu} i z _{wczesnej epoki} ?elaza w Dziecinowie,

pow. otwocki 225

Late Bronze and _Early Iron _Age Site at Dziecinów, distr. Otwock

?ukasz _Maurycy St a n a s ze_k, Analiza _{antropologiczna} materia?u _kostnego z _cmentarzyska w Dziecinowie,

pow. otwocki 321

Tomasz Pu r o w s_{k i, Wyniki} bada? _{wykopaliskowych osady obronnej} w Tar?awkach, _{pow. w?gorzewski}

A Fortified Settlement ofWest Balt Barrow Culture from the _Early Iron _Age at Tar?awki, distr. _W?gorzewo

335

Dariusz _{Krasnod?bski,} Marek Dulinicz, Tomasz _Samojlik, Hanna Olczak, _{Bogumi?a J?drzejewska,}

Cmentarzysko cia?opalne kultury wielbarskiej w _uroczysku Wielka Kletna _(Bia?owieski Park _Narodowy,

woj. podlaskie) 361

A Cremation _Cemetery of the Wielbark Culture in Kletna _{Range (Bia?owie?a} National Park, Podlasie _Province)

OD _REDAKCJI

Zasady opracowania tekstów do _publikacj i w _{,Wiadomo?ciach Archeologicznych"} 377

Wiadomo?ci _{Archeologiczne,} t. LX, 2008

JACEK

ANDRZEJOWSKI,

ANDRZEJ

PRZYCHODNI

TERRA SIGILLATA Z CMENTARZYSKA KULTURY

_WIELBARSKIEJ

W

_JARTYPORACH

NA ZACHODNIM PODLASIU

TERRA SIGILLATA FROM A WIELBARK CULTURE CEMETERY AT _JARTYPORY, WESTERN PODLASIE REGION

Cmentarzysko

w

_Jartyporach

ko?o

_W?growa'

_(Ryc.

₁₎

nale?y

do

_najwi?kszych

_znanych

_nekropoli

_kultury

wiel-barskiej

na

_{prawobrze?nym}

Mazowszu i Podlasiu. Na

przebadanym

dotychczas

obszarze ok. 1550 rrr'

_odkryto

niemal 400

_grobów,

zarówno

_{szkieletowych}

_jak

i

cia?o-palnych,

datowanych

od

_fazy

B2/CI do

_fazy

C2 okresu

pó?norzymskiego.

Pojedyncze

znaleziska

_wskazuj?

jednak,

?e obiekt ten

_u?ytkowany

_by?

a? do

_wczesnej

fazy

okresu

_w?drówek

ludów'. Wiele

_odkrytych

tu

obiektów

_dostarczy?o

_nowych,

_wa?nych

_informacji

tak

do _poznania

_obrz?dku

_pogrzebowego

ludno?ci

wielbar-skiej,

jak

i

_lepszego

_opisania

_{mazowiecko-podlaskiego}

wariantu

_tej

_kultury',

pochowanej

tu

_osoby

znalaz?o _si?

_{kilkadziesi?t}

fragmen-tów

_naczynia

terra

_sigillata.

Ta

_kategoria

_importów

_jest

na terenie

_kultury

_wielbarskiej

_{reprezentowana}

stosun-kowo melicznie", ka?de

_kolejne

znalezisko budzi _wi?c

szczególne

zainteresowanie. W

_wypadku

_sigillaty

z

gro-bu 106 chodzi

_ponadto

o

_wyrób

warsztatu

_dotychczas

w Barbaricum nie _{zanotowanego.}

Obiekt 106 to

_cia?opalny

_grób

_{bezpopielnicowy.}

_Jego

strop

zarejestrowano

na

_g??boko?ci

30 cm,

bezpo?red-nio

_pod

humusem

_le?nym

i

_cienk?

_warstewk?

nawia-nego

piasku.

Na tym poziomie zarys

jamy

grobowej

by?

nieregularnie

kolisty,

o

_wymiarach

ok. 130x 120 cm,

w

_cz??ci

_{W szarawy} i

_{brunatnoszary,}

w

_cz??ci

wschod-niej,

s?abo

_czytelnej,

szaro- i

_{jasnobrunatny.}

_Ni?ej,

ok.

50 cm od

_powierzchni

ziemi,

_wype?nisko

_zachodniej

partii

jamy

grobowej

sta?o _si? smolisto czarne,

przesy-cone

_drobnymi

_w?glami

_drzewnymi;

na

_tej

_g??boko?ci

Zespó?

grobowy

Jednym

z

_ciekawszych

_zespo?ów

_grobowych

z

_tej

ne-kropoli

jest

obiekt 106. W do??

_ubogim

_wyposa?eniu

l

[artypory, gm. Liw, pow. w?growski, woj. mazowieckie, stan. 2 _(AZP

48/53-76). Badania _{wykopaliskowe} Dzia?u _Epoki ?elaza

Pa?stwo-wego Muzeum Archeologicznego w Warszawie _(dalej: PMA) w latach

1998-2005 oraz 2007 i 2008, prowadzone pod kierownictwem Jacka

Andrzejowskiego. Materia?y i _dokumentacja bada? _{znajduj? si?}

w zbiorach PMA (inw. IV/7682).

na wschodnim Mazowszu i_po?udniowym Podlasiu u _schy?ku

staro?yt-no?ci, [w:] Najstarsze dzieje Podlasia w?wietle ?róde? _{archeologicznych}

(red. B. _Bry?czak, P. _Urba?czyk), Siedlce 2001, s. 108-113; idem,

Kul-tura _przeworska iwielbarska na _{prawobrze?nym} Mazowszu iPodlasiu,

[w:] M. Dulinicz (red.), Problemy przesz?o?ci Mazowsza iPodlasia,

Archeologia Mazowsza i Podlasia. Studia i _{Materia?y III,} Warszawa

2004 (2005), s. 109-128; id em, Pod wodz? Pilimera, czyli osadnicy

wielbarscy na Mazowszu iPodlasiu, [w:] Nowe _materia?y i_{interpretacje,}

stan _dyskusji na temat _{kultury wielbarskiej (red.} M. Fudzi?ski, H.

Pa-ner), Gda?sk 2007, s. 229-258.

2

Lu?no znaleziona _{sprz?czka typu} AH25 O. An d r z e_jo w sk i,

Archeologia ?mietniskowa, _czyli dole i niedole _{staro?ytno?ci}

jartypor-skich, ZOW 56/1-2, 2001, s. ₅₃₎ oraz _grób 307 A ze _sprz?czk?

odpo-wiadaj?c? typowi AH44, ale bez skuwki, odkryty w roku 2008. Pani

prof. Renacie _{Madydzie- Legutko dzi?kujemy} za _opinie na temat

da-towania obu _zabytków.

4

R. Wo _??g ie wic _z, Ceramika _{kultury wielbarskiej mi?dzy Ba?tykiem} aMorzem _Czarnym, Szczecin 1993, s. _35, lista 20B; L. _Ty s zler, Terra

sigillata na ziemiach Polski, cz??? I: Tekst, Acta _{Archaeologica} Lodziensia

43 i_44, ?ód? 1999, s. _{76,137, mapa I,} 3 (razem z _{grup? mas?om?cka).} 3

Na temat _{kultury wielbarskiej} na _{prawobrze?nym} Mazowszu iPodlasiu zob. ostatnio J. An d r z e_j o w s_{k i, Przemiany} osadnicze ikulturowe

Ryc. 1. _{Lokalizacja cmentarzyska kultury wielbarskiej} w _Jar t_{y P} o r a c_{h, pow. W?grów}

Fig. 1. Location of the _cemetery of Wielbark Culture at _Jar t_{y P}o r _y, distr. _W?grów

"I .* !'"'> . - -, f .: \ .... . , .. "" .. I ? ..

Ryc. 2. Jar t_{y P}o r _{y, pow. W?grów, grób} 106. Plan i_{przekrój jamy grobowej} z_widocznym ?ladem _{po kamiennej} steli _(?);

po prawej cz??? jamy grobu 122. Fot. _{J. Andrzejowski}

Fig. 2. _Jar t_{y P}o r _y, distr. _{W?grów, grave} 106. Plan and cross-section of the _{grave pit} with visible traces left _by a stone stela (?);

: . : .

Ob?

f

.•

:-::::::::

... : ... : ... .: ... . . ... -",,,,,,,,,,.,,,,,,, . ob. 122 .: ;, .

:::::::::::::::,

r: ::::::::::::::::::::: :j ' .::.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.: .j ... : .·:·:":·:·:·:·:·:·:·:·:·:·:·:·:·:1 ... ... . ... . ... . . . r: : :.:.:.:.: .._{:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:} .._:.._:./ :-: -40 . :-:-:-:-:-:-:-:-: : :.: -₈₀ .:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:. ... :

:::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::.1

® . . . ... . ... .

11111111111111111111111111111111111111111111111

ob. 126 ? ??'.? ..• ? .•?.'.?'.? ... ? .•? ...? •.? •..? .•_._.. _. __ ?e__

-?>::.?.

?

:.%

?\

ob. 122

>

?:

?:?:?:?:?:.>..

. ....

?®:::::::::::::::.:.

...

::::::::::::::::':':.?'.>

-, ... . .

?0:::::::::::::::::::::::·.·.

. .:

:.::::::::::::::::::::::::::::::::

... . . ... . . o 30cm __ r:::::====- __ P77/j1 ? ? F:8 tLLLLJ ?

?

LB b d a c e

Ryc. 3. _Jartyp o r _{y, pow. W?grów, grób} 106. _Plany i_{przekrój jamy grobowej.} a

-piasek jasno- i_{szarobrunatny,}

b

-piasek szarawy ibrunatnoszary, c

-piasek czarny, z_{w?glami drzewnymi,} d

-piasek ?ó?tawy (calec), e - u?amki _terra

sigillata.

Oprac. graficzne J. Andrzejowski

Fig. 3. _Jar t_{y P}o r _y, distr. _W?grów, grave 106. Plans and cross-sections of the grave pito a

-light brown to _grey-brown sand,

b

-greyish and _brown-grey sand, c - black

sand, with charcoal, d

-yellowish sand _(virgin soil), e- terra

sigillata sherds.

Graphic rendering by J. Andrzejowski

pojawi?a

si?

liczniej

ceramika, a w centrum dwa

_?redniej

wielko?ci kamienie.

_Cz???

wschodnia

_by?a

_wyra?nie

szaro- i

_{jasnobrunatna,}

bez

_przepalonych

ko?ci i

elemen-tów

_wyposa?enia.

Na

_g??boko?ci

ok. 70 cm

_jama

przy-bra?a

_regularnie

_kolisty

kszta?t o

_?rednicy

110 cm

-

wy-pe?nisko

by?o

intensywnie

czarne z szaro- i

brunatno-czarnymi

rozmyciami

na

_kraw?dziach,

za? w _centrum,

do

_g??boko?ci

85 cm,

_{jasnobrunatne.}

W sp?gu, ok.

80--100 cm od

_powierzchni,

_jednolicie

smolisto czarna

_jama

mia?a _zarys

_czytelnie

_prostok?tny,

o

_wymiarach

90x

80 cm.

_Nieckowaty

_przekrój

_jamy

_si?ga?

ok. 70 cm

mi??-szo?ci

_(Ryc.

2, 3).

go szk?a znaleziono w

_górnych

warstwach

_wype?niska,

u?amki

_grzebienia

i

_sprz?czki

_br?zowej

w _sp?gu

_grobu.

Nieliczne _(46,6

_g),

silnie

_przepalone

i bardzo ?le

zacho-wane ko?ci _rozproszone

by?y

w

_ca?ej

_jamie

_grobowej,

z _nieznaczn?

_koncentracj?

w _czarnym,

_w?glistym

sp?-gu

jej

wype?niska.

Analiza

_{antropologiczna"}

_wykaza?a,

?e

_pochowano

tu

_osob?

_doros??

_(by?

mo?e

_m??czyzn??),

zmar??

w wieku adultus-maturus (30-50 lat).

I n wen t a r z: l. Misa terra

_sigillata,

zachowana w

kil-kudziesi?ciu

fragmentach

(ok. 20-30%

_ca?ego

naczy-nia),

cz??ciowo

przepalonych,

zrekonstruowana.

_Wys.

ok. 10 cm, ?redn.

wylewu

18 cm, dna 7,5 cm

_(Ryc.

_4a.b).

2. 3

_fragmenty

_?rodkowych

_p?ytek

_trój

_warstwowego

U?amki ceramiki terra

_sigillata

_by?y

do??

równomier-nie _rozproszone w

obr?bie

_ca?ego

_wype?niska,

natomiast

fragmenty

naczy?

r?cznie

lepionych

skupia?y

si? w

ni?-szych

warstwach

_jamy

_grobowej.

_Okruchy

przetopione-5

Wszystkie analizy materia?ów _{antropologicznych} z_nekropoli w

Jar-typorach wykona? dr ?ukasz _Maurycy Stanaszek (PMA).

? ) _l?" r ..J ' :1 ?. • • _!1

l

?

l

_) ,l?1l

2. II#' ,. 4... J \. ,l

-i

13.

.... ?'.1

?

?,???

5. "\ ,;) , ' )

\

? 1. 6. 7. a 3cm

Ryc. 4. _Jartyp o r _{y, pow. W?grów, grób} 106. Zachowane u?amki _misy terra _sigillata 106 (a) i_{rekonstrukcja formy naczynia} (b).

Numerami oznaczono _{zidentyfikowane motywy} reliefowe (por. opis motywów). Rys. J. Okolu s

Fig. 4. _Jar t_{y P}o r

y, distr. W?grów, grave 106. _{Surviving fragments} of a terra _sigillata bowl (a) and reconstruction of the vessel (b).

Numbers mark identified relief motif are marked with numbers _{(ej description} of the motifs). Drawn _{by J.} Okolus

grzebienia

z

_poro?a,

z nitami ze _stopu miedzi.

_Wym.

ok. 1,2-1,3x1,1 cm

_(Ryc.

Sa). 3. 2

_fragmenty

_przepalonej

i

_{zdeformowanej}

_sprz?czki

_(?) ze _stopu miedzi.

_D?ug.

2,3 i 1,0 cm

_(Ryc.

_Sb). 4. Ok. 35

_drobnych

okruchów

blado?ó?tego

(barwa Straume

_SB/C6)

szk?a

naczyniowe-go,

cz??ciowo

stopionych

(Ryc.

Sg).

5. Kolankowate

ucho

_du?ego

_naczynia

_glinianego,

_przepalone.

Powierz-chnia

_g?adka,

ciemnoszara,

_glina

z

_domieszk?

_drobnego

t?ucznia. Zach. _wys. ok. 11 cm

_(Ryc.

_Sd). 6.

_Przepalony

fragment

kraw?dzi

naczynia

glinianego.

Powierzchnia

g?adka,

szara,

_glina

z

_domieszk?

_{?rednioziarnistego}

t?ucznia

_(Ryc.

_Se). 7.

_Przepalony

_przydenny

_fragment

ma?ego

naczynia

glinianego

(miseczki?). Powierzchnia

g?adka,

ceglasta

z

_szarymi

_plamami,

_glina

z

_domieszk?

drobnego

t?ucznia. ?redn. dna 4 cm

_(Ryc.

Sf). 8. Kilka

przepalonych

przydennych

fragmentów

du?ego

naczy-nia

_glinianego.

Powierzchnia lekko

_chropowata,

cegla-sto-szara,

_glina

z

_domieszk?

?rednio- i

gruboziarniste-go t?ucznia. ?redn. dna 10 cm

_(Ryc.

_Sc). 9. 20

fragmen-tów

_{niecharakterystycznej,}

_r?cznie

_lepionej

ceramiki

k.

_{wielbarskiej,}

_cz??ciowo

_{przepalonych.}

11. Ma?a ?uska

krzemienna",

Datowanie

Okre?lenie

_chronologii

obiektu

_jest

bardzo trudne.

U?amki

_trój

_warstwowego

_grzebienia

z

_poro?a

_mog?

by?

datowane

_jedynie

_ogólnie

na okres

_{pó?norzymski.}

za?

_typologiczne

okre?lenie

_fragmentów

_domniemanej

sprz?czki,

zidentyfikowanej

na

_podstawie

_przekroju

pr?ta i ?uku

_jego

_wygi?cia,

_jest

_oczywi?cie

niemo?liwe.

Zachowane

_okruchy

szk?a z

_naczynia

_s? bardzo _ma?e,

nigdzie

te? nie

_przetrwa?a

naturalna _pierwotna

powierz-chnia, nie mo?na zatem nic

_powiedzie?

ani o

_jego

for-mie, ani

-tym

bardziej

-ewentualnym

datowaniu. Na

bli?sz?

analiz?

nie

_pozwalaj?

tak?e u?amki ceramiki

r?cznie

lepionej.

Jedynie

masywne, kolankowate ucho mo?na z

_du?ym

_{prawdopodobie?stwem}

odnie?? do

dzbana _typu IXA.

_Naczynia

_{tego typu} datowane _s? do??

6

E. St r a u me, Glaser mit Fa _{eettensehliff} aus skandinavisehen

Gra-bern des 4. und 5. Jahrhunderts n.Chr., Oslo 1987.

mira _{Sa?aci?skiego} (PMA) technika _wykonania mo?e _wskazywa? na

datowanie ?uski na _{epok? br?zu} lub wczesn? epok? ?elaza.

7

S?awo-====d.

o 3cm a.b o 6cm - - - I c-f

?

e g o 3cm

Ryc. 5. _Jar t_{y P}o r _{y, pow. W?grów, grób} 106. _{Fragmenty grzebienia} z_poro?a z_br?zowymi nitami (a), fragmenty sprz?czki br?zowej (b),

ceramika (c-f), okruchy szk?a _{(g). Rys.} A. _Potoczny, fot. J. Andrzejowski

Fig. 5. _Jar t_{y P} or _y, distr. _W?grów, grave 106. _Fragments of an antler comb with bronze rivets (a), fragments of abron ze buckle (b),

pottery (c-f), glass sherds _(g). Drawn _by A. _{Potoczny, photo J. Andrzejowski}

szeroko", bo W ramach faz _B2-Clb/C2• Na Mazowszu

i Podlasiu nie

_nale??

do znalezisk

_zbyt

_cz?stych

- brak

ich _np. na

_wielkiej

_nekropoli

w _{Cecelach, pow.}

siemia-tycki

-spotykane

s?

jednak

od

_fazy

B2/CI a? po

schy?ek

okresu

_{pó?norzymskiego",}

_Typ

IXA

_obejmuje

_formy

do?? zró?nicowane zarówno

_{morfologicznie,}

_jak

i

_pod

wzgl?dem

cech

_metrycznych.

_Parametry

ucha z

_grobu

106 _(zachowana

_wysoko??

ok. 11 _cml)

_wskazuj?,

?e

po-chodzi ono z

_du?ego

dzbana o

_wysokiej,

_zapewne

smu-k?ej

szyi,

jakie

pojawiaj?

si? nie

_wcze?niej

ni? w

_"czystej"

fazie CIa, a

_{charakterystyczne}

_s?

_przede

_wszystkim

dla

m?odszych

stadiów okresu

_{pó?norzymskiego}

i

_maj?

wyra?ne

nawi?zania do

_licznej

i

_{zró?nicowanej}

_grupy

dzbanów

_lepionych

_b?d?

_robionych

na kole

garncar-skim,

znanych

ze stanowisk

_kultury

_{czerniachowskiej}

i _{Santana-de-Mures'",}

Dzban _typu IXA z

_du?ym,

_kolankowatym

uchem z

ka-nalikiem znaleziono w

_grobie

52 z

_{[artyporów",}

datowa-nym na

_faz?

CIa, kilka

_dalszych,

_ju?

ze

_"zwyk?ymi"

pe?-nymi

uchami

_pochodzi

z

_cmentarzyska

w Brze?ciu-

Try-szynie

(Ep3cm-TputuUH)

w

_zachodniej

Bia?orusi

_(groby

27, 35, 45 i

₄₉₁₂₎

-jedyny

pewnie

datowany

zespó?

(grób

49) umie?ci? mo?na wfazie _Clb-C2•

_Podobn?

_chronologi?

ma dzban z

_grobu

34 z

_{Pajewa-Szwelic,}

_pow.

ciechanow-ski, z

_unikatowym

_naczyniem

_szklanym

-nale?y

go

od-nosi? do

_fazy

Clb, lub

_szerzej

Clb-C213•

Dotyczy

to tak?e

dzbana z

_grobu

136 z

_cmentarzyska

_grupy

_mas?om?ckiej

na stan. 1C w Gródku nad

_Bugiem,

_pow. hrubieszowski 14.

Na

_faz?

C2

_datowany

_jest

nieco

_mniejszy

dzban z

kolan-kowatym

uchem,

_znaleziony

w

_grobie

7 w Brulinie-

Kos-kach, pow.

wysokomazowiecki",

oraz

_efektowny,

_czarny

dzban _typu IXA z ornamentem

_{inkrustowanym}

_bia??

8

R. Wo _??g ie wicz, Ceramika ... ,s. 16,26, 1 09 lista 9A, tabl. 25:4.5, 26:1.2, 71:1-3.

Pajewo-Szwelice, woj. mazowieckie, Warszawskie _Materia?y

Archeo-logiczne 9, Warszawa 2005, s. 30-31, tabl. XXVII/34:1; por. R.

Wo-??giewicz, Ceramika ... ,s.189, tabl. 26:2; T. Stawiarska,

Na-czynia szklane okresu _rzymskiego zterenu Polski. Studium

archeologicz-no-technologiczne, Warszawa 1999, s. 262.

9

J. A n drze _jowski, A. ?óra wska,

Cmentarzyskokulturywiel-barskiej na stan. 1 w_{Nadkolu, woj. mazowieckie, lwl J. Andrzejowski}

et alii (red.), Varia Barbarica Zenoni Wo?niak ab amicis dicata,

Mo-numenta _{Archaeologica} Barbarica, Series Gemina I, Warszawa-Lub-lin 2002, s. 50.

14

A. Kok o w sk i, Gródek nad _{Bugiem. Cmentarzysko grupy}

mas?o-m?ckiei, cz??? II, Lublin 1993, ryc. 118a.

10

Por. B. Ma_go m ed o v, ?emahovskaa kul'tura. Problema etnosa,

Monumenta Studia Gothica I, Lublin 2001, s. _51-52, tabl. 41-49.

15

A. K e m_{p i} st_{y, Birytualne cmentarzysko} z_pó?nego okresu

rzyms-kiego w _{miejscowo?ci Brulino-Koski, pow.} Ostrów Mazowiecka, WA

XXXII/3-4, 1966-1967 (1968), s. 414, ryc. 12b. Odno?nie do

datowa-nia _zespo?u zob. K. Cz a r ne ck a, Ein Ring aus _Roggendorf in

Nieder-iisterreich und seine kaiserzeitliche Parallelen im Barbaricum,

"Fund-berichte aus Ósterreich" _27, 1988 (1989), s. _13; R. Wo _??g ie wic z,

Ceramika ... , 1993, lista 9A:21; A. Kokowski, Metalowe wisiorki

wkszta?cie _topora na terenie Barbaricum na _pó?noc i_{pó?nocny-wschód}

od limesu _rzymskiego, wokresie _rzymskim i we _wczesnym okresie w?d-rówek ludów, [w:] J. Ilkjeer, A. Kokowski, (red.), 20 lat _archeologii w

Ma-s?omcezu 1. Weterani, Lublin 1998, s. 102.

11

J. A nd r z e_jo w s_ki, K. St a n e_{k, Konstrukcje} drewniane z

gro-bów _cia?opalnych z _{cmentarzyska kultury wielbarskiej} w _lartyporach

na _{Podlasiu, lwl} Okres _rzymski w_w?drówek ludów w_pó?nocnej Polsce

i _materia?y z _{konferencji "Cmentarzyska} z okresu _{rzymskiego jako}

miejsca kultu", Bia?e B?ota 17-19 _maja 2000 r. _(red. M. _M?czy?ska,

A. Urbaniak), Folia Archaeologica 25, ?ód? 2007, s. _{238, ryc.} 7c.

12

u. V. K uh a r e nk o, Mogil'nik Brest- Trisin. Moskva 1980, s. 38, tabl. XI/27a, XIV/35b, XVI/45a, XVII/49z.

13

Z. D?ub ako w sk i, Stanowisko wielokulturowe w _miejscowo?ci

ryc. 2, 3a). Grób 126 nie mo?e

by?

bli?ej

datowany,

natomiast

chrono-logia

grobu

122

_zamyka

_si? w ramach

faz

_Clb-C/7,

w

_jego

_stropie

_odkryto

zreszt? dwa

_fragmenty

_naczynia

ter-ra

_sigillata,

za? dalsze u?amki

znale-ziono w

_grobach

102B i 107. U?amki

te

_klej?

_si? z

_naczyniem

z

_grobu

_106,

albo _wi?c

_pochodz?

z

_tej

_samej

ustry-ny, albo te?

zosta?y

wtórnie przemiesz-czone ze _stropu

_grobu

106.

_T?

_drug?

mo?liwo??

_zdaj?

_si?

_sugerowa?

dalsze

skorupy

tej?e

sigillaty

zarejestrowane

lu?no w

_s?siedztwie

_grobu

_106,

bez-po?rednio

pod

humusem, na

pozio-mie

_wyró?niania

_stropów

_jam

grobo-wych.

Kolejny

u?amek terra

_sigillata.

o

o

III •

o

10y.:

by?

mo?e

_pochodz?cy

z _{tego samego}

o

naczynia",

znaleziono lu?no w _sp?gu

humusu

_ponad

22 m (l) na zachód

od

_grobu

106

_(Ryc.

_6).

O ile

_wyposa?enie

_grobu

102B nie

pozwala

na datowanie

_{dok?adniejsze}

ni? na okres

_{pó?norzymski.}

to

chro-nologi?

grobu

107

_oznaczy?

mo?na

z

_du??

_{dok?adno?ci?.}

Grób _ten, o bar-dzo

_nietypowyrn

_obrz?dku

pogrze-bowym

i

_{skomplikowanej}

stratygra-fii

_19,

zawiera? m.in. _par?

nieprzepa-lonych

kuszowatych

zapinek

z

podwi-ni?t?

nó?k?

i

_karbowanym

_szczytem

ea

5m

b

•

Ryc. 6. _Jar t_{y P}o r _{y, pow. W?grów.} Rozmieszczenie u?amków terra _sigillata w _okolicy

grobu 106: w _{stropach s?siednich grobów} (a) ilu?no w _sp?gu humusu (b).

Oprac. graficzne J. Andrzejowski

Fig. 6. Jar t_{y P} o r_y, distr. _W?grów. Distribution of terra _{sigillata fragments} in the area around _grave 106: in _{upper layers} of the _{neighbouring graves} (a), and at the bottom

of the humus _layer (b). Graphic rendering by J. Andrzejowski

kab??ka,

typu

Almgren

161 _(wzoru

_FM2S20),

charakterys-tycznych

dla

_fazy

_CIa' i

_{nieprzepalon?}

_"klasyczn?"

zapin-k?

typu

Almgren

162, ale tak?e

_przepalon?,

_szcz?tkowo

zachowan?

zapink?

typu

Almgren

167,

rzadkiego

w

kul-turze

_wielbarskiej

wariantu b121•

_Chronologi?

_zespo?u

zabytków

z

_grobu

107

_zamkn??

_wi?c mo?na w ramach

fazy

Clb, co

_jednocze?nie

stanowi terminus ante _quem

pochówku

z

_grobu

106. Ostatecznie zatem datowanie

grobu

106

_nale?y

_ograniczy?

w?a?nie do

_fazy

_Clb•

mas? ceramiczn?, z

_grobu

_typu

_"ksi???cego"

z

Rudki--Rudeczki

_iPy?xa,

_pau.

_Kpeweneuu)

na

Wo?yniul6•

Ostatecznie zatem za

_najbardziej

_{prawdopodobne}

na-le?y

uzna? datowanie

_grobu

106 na

_fazy

Clb-C2•

Chrono-logi?

t? mo?na u?ci?li? na

_podstawie

_analizy

_jego

_relacji

stratygraficznych.

Jama

grobu

106

_s?siadowa?a

od wschodu z

_du??

_jam?

szkieletowego

grobu

122, za? od zachodu z

_jam?

szkie-letowego

grobu

126,

cz??ciowo

naruszaj?c

je

obie

_(por.

19

A. ? ó r a w sk a, Pochówki cz?stkowe z _{cmentarzyska kultury}

wiel-barskiej w_lanyporach na _{Podlasiu, [w:]} Nowe _materia?y i_{interpretacje,}

stan _dyskusji na temat _{kultury wielbarskiej (red.} M. Fudzi?ski, H.

Pa-ner), Gda?sk 2007, s. _{458-461, 463-465, ryc. 2,} 3.

16

E. Pete r s en, Ein reicher _{gepidischer Grabfund} aus _Wolhynien,

.Gothlskandza" 3,1941, s. _{41, ryc. 6;} A. Kokowski, Schiitze der

Ostgoten. Eine _Ausstellung der Maria Curie-Sk?odowska Universitiit

Lublin und des Landesmuseums Zamo??, Stuttgart 1995, s. 104 ryc.

66, s. 194. 20 A. Kok o w sk i, _Grupa mas?ometka. Z bada? nad _przemianami

kultury Gotów w_m?odszym okresie _rzymskim, Lublin 1995, s. _{13, ryc.}

2e; idem, Die _{Mas?om?cz-Gruppe.} Ihre _Chronologie und _Beziehungen

innerhalb des _gotischen Kulturkreises - Ein

Beispiel fur den kulturellen

Wandeln der Goten im _Verlauf ihrer _Wanderung, BerRGK 78, 1997

(1998), s. _{653, ryc. 2e,} s. _{709; J.} And r z e_jo w s_{k i, Pod wodz?}

Fili-mera ... ,s. 235.

17

J. And r z e_jo w s_ki, A. ? ó r a w sk a, M. B ib o r s_{k i,} W K a

-pla, Grób 122 z _{cmentarzyska kultury wielbarskiej} w_Jartyporach na

Podlasiu. Nowe _materia?y do bada? nad _{obrz?dkiem pogrzebowym}

w _{gockim kr?gu kulturowym, [w:]} M. Karczewska, M. Karczewski

(red.), Badania _{archeologiczne} w Polsce _{pó?nocno-wschodniej} i na

zachodniej Bia?orusi wlatach 2000-2001. _Materia?y z_konferencji,

Bia-?ystok 6-7 _grudnia 2001 roku, Bia?ystok 2002, s. 253-268. 21

Odno?nie do _klasyfikacji idatowania wielbarskich fibul z

podwini?-t? nó?k? zdobionych pier?cieniami z _nacinanego drutu zob. _J. An

-drze jowski, A. ?órawska, Cmentarzysko ...

,s. 42-43; J.

And-r z e_jo w sk i, A. C ie? li? sk i, Germanie iBa?towie u _schy?ku

staro-18

Fragment wylewu nie _{klej?cego si?} z _?adnym zu?amków _naczynia

z _{grobu 106, jednak odpowiadaj?cego} im _{morfologicznie (grubo??,}

Terra

_sigillata

S·ffJV1VS?

?WVTY38a

l

Naczynie

terra

_sigillata

z

_grobu

106 zachowa?o _si? w

kil-kudziesi?ciu

fragmentach

przepalonych

w

_ró?nym

sto-pniu;

pojedyncze

u?amki

_{zarejestrowane}

w

_pobli?u

_tego

grobu,

w warstwie humusu iw

_stropach

_s?siednich

obiek-tów

_(groby

102B, 107 i ₁₂₂₎

_pochodz?

_wprawdzie

z dwu

przeciwleg?ych

partii

naczynia,

jednak

rekonstrukcja

jego

pierwotnego

kszta?tu

-misy

reliefowej

formy

37.

wed?ug

klasyfikacji

H.

_{Dragendorffa"}

- nie budzi

w?tpli-wo?ci

_(Ryc.

_4b).

\.

b

Misy

tego typu

dominuj?

liczebnie w?ród znalezisk

terra

_sigillata

z terenów

_{?rodkowoeuropejskiego}

Barbari-cum, na terenie Polski _stanowi?c niemal 95%

okre?lo-nych

morfologicznie

naczy?",

Decyduj?ce

znaczenie

mia?a tu

_najpewniej

tzw. otwarta forma

_tej

_misy,

umo?-liwiaj?ca

ekonomiczny

transport

jednocze?nie

du?ej

liczby

naczy?",

a tak?e

_atrakcyjne,

dobrze widoczne

zdobienie.

d

c

Wyj?tkowe,

niemaj?ce

analogii

w?ród

_innych,

zare-jestrowanych

dotychczas

na ziemiach

_polskich

_naczy?

terra

_sigillata,

_jest

zdobienie

_misy

z

_Jartyporów.

Orna-ment na

_zachowanych

u?amkach, mimo ?e

_cz??ciowo

zatarty i

_uszkodzony,

_jest

_{wystarczaj?co}

_czytelny,

_by

motywy zdobnicze

mog?y

by?

zidentyfikowane

z

wzor-cami

_{publikowanymi}

_przez H. Rickena i Ch. Fischer".

Analiza

_tych

zdobie?

_daje

_podstawy

do _{stwierdzenia,}

?e terra

_sigillata

z

_Jartyporów

zosta?a

_{wyprodukowana}

w manufakturze w Rheinzabern. W?ród elementów

reliefowych

widniej?cych

na

_fragmentach

_misy

z

[arty-porów

(Ryc.

4a)

wyró?ni?

mo?na: l.

_Stempel

_imienny,

wypuk?y

w

_prostok?tnym

kartuszu, silnie _zatarty, co

pozwala

na _pewn?

_{identyfikacj?}

_tylko

trzech znaków: (STA)TVT(VSF) (?).

Stempel

nie ma

_?cis?ych

_analogii,

chocia?

_wydaje

_si?

_najbardziej

_zbli?ony

do

publikowa-nego przez W

Ludowiciego"

(por.

ryc. 7a); 2.

Jajow-nik _(ovolo), Ricken-Fischer E28

_(por.

_{ryc. 7b);} 3.

_Byk

skierowany

w _prawo, Ricken-Fischer Tl19a

_(por.

_ryc.

7c); 4. _Jele?

_skierowany

w _lewo, Ricken-Fischer T82a

(por.

ryc. 7d); 5. Lwica skierowana w _prawo,

Ricken-e

Ryc. 7. _Elementy reliefowe _naczy? terra _sigillata z Rheinzabern

odpowiadaj?ce motywom z _misy z_{Jartyporów, grób} 106.

Wg W_Ludowiciego (a) oraz H. Rickena i Ch. Fischer (b-e)

Fig. 7. Details of terra _sigillata vessels from Rheinzabern which _correspond to the motifs seen on the bowl from [artypory,

grave 106. After WLudowici (a) and H. Ricken &Ch. Fischer (b-e)

-Fischer T35a

_(por.

_{ryc. 7e);} 6. _?ucznik, Ricken-Fischer

M174g

(por.

ryc. 7f); 7.

Niezidentyfikowane

zwierz?

skierowane w lewo.

Zarówno

_stempel,

_jak

i

_zachowany

_zespó?

zdobie?

sugeruj?

mo?liwo??

_{identyfikacji}

_naczynia

terra

sigilla-ta z

_Jartyporów

z

_wyrobami

STATUTUS I z

Rheinza-bern,

zaliczanych

do _grupy Illb

_reliefowych

_wyrobów

z _tego o?rodka", Czas

_wykonania

_tej

_misy

mo?na

okre-?li? ramowo na

_drug?

_tercj?

III wieku _po Chr.

(233--260/275 _po

_Chr.)28.

?ytno?ci. Przyjazne zwiqzki czy wrogie sqsiedztwo?, lwl A.

Bitner--Wróblewska

(red.), Kultura _bogaczewska w20 lat _{pó?niej. Materia?y}

z _konferencji, Warszawa, 26-27 marca 2003, Warszawa 2007, s.

305--306, ryc. 27.

antyczny i _{barbarzy?cy. Teksty, zabytki, refleksja} nad _{przesz?osciq,}

Seria _{podr?czników,} Tom 1, Instytut Archeologii Uniwersytetu

War-szawskiego, Warszawa 1998, s. ₃₂₎ o konieczno?ci _{funkcjonowania}

zorganizowanego transportu wyrobów ceramicznych i szk?a _poza

granice prowincji. Zapewne warunkowa? on w _{pewnym stopniu}

formy naczy?, które podlega?y przewozowi.

22

H. D r a_ge n d o r ff, Terra _sigillata, "Bonner [ahrbiicher" 96/97, 1895/96, s. 18-155.

23

L. _Ty s zler, Terra _sigillata ... I, s. 71, tabL. XXII, ryc. 4.

25

H. R ic k e_n, Ch. F is c her, Die Bilderschusseln der romischen

Tbpfer von Rheinzabern: Textband mit _Typenbildern zu _Katalog VI der

Ausgrabungen von Wilhelm Ludowici in Rheinzabern 1901-1914,

Ma-terialien zur _{rómisch-germanischen} Keramik _7, Bonn 1963, s. 130.

24

D. G ab le r i A. H. Va d a_{y (Terra Sigillata} zwischen Pannonien

und Dazien, Teil II, "Acta Archaeologica Academiae Scientiarum

Hungaricae" XLIV, 1992, s. ₄₆₎ wodniesieniu do terenu _sarmackiego

Barbaricum _sugeruj?, ?e _{wyst?powanie wi?kszej liczby egzemplarzy} mis w stosunku do innych form _naczy? zterenu _{pomi?dzy Parmoni?}

a _{Dacj? wynika} tak z_{miejscowych gustów, jak} i_{sposobu spo?ywania}

posi?ków. Mo?na w_{tym miejscu przytoczy?} równie? _{sugesti? J.} K o

-le n d o _(O metodach bada? kontaktów _{ekonomicznych} i_politycznych

mi?dzy Imperium Romanum a ludami _{barbarzy?skimi,} [w:] ?wiat

26

W Lu d o wic i, Stempel-Namen und Bilder Riimischer _Topfer,

Legions-Ziegel-Stempel, Formen von _Sigillata und anderen _Gefassen

aus meinem _Ausgrabungen in Rheinzabern 1901-1914. _Katalog V, Darmstadt 1927, s. 245.

27

H. B e rn ha rd, Zur Diskussion um die _Chronologie Rheinzaberner

Reliejtopjer, "Germania" 59,1981, aneks 5.

Zrekonstruowanie

_misy

_pozwoli?o

na odtworzenie

rozmieszczenia ornamentów na

_jej

brzu?cu. Na

zacho-wanych

u?amkach

_pod

_pasem

_jajownika

_(ovolo)

wyst?pu-j?

reliefowe

_{przedstawienia}

_zwierz?t.

_Cz???

_przedstawie?

figuralnych

powtarza si?

(np.

stoj?cego

byka

zwróconego

w

_prawo),

za? w okolicach

_imiennego

_stempla

_wytwórcy,

umieszczonego

uko?nie w

_dolnej

_partii brzu?ca

_naczynia,

znajduje

si?

zgrupowanie

odcisków. Nie ma

_tutaj

podzia-?u _przestrzeni

_{ornamentowanej}

na _metopy lub

wyró?nie-nia elementów _{zdobienia, np. przy pomocy} kó?. Posta?

?ucznika, ulokowana na _prawo nad

_stemplem,

w

s?siedz-twie

_{niezidentyfikowanego}

_zwierz?cia

_(po

_prawej),

_byka

(po

lewej)

a _nast?pnie

_lwicy

i

_{umieszczonego}

_ponad

_ni?

jelenia,

sugeruje

scen?

polowania,

która na obwodzie

naczynia

mog?a

zosta?

_powtórzona

dwu-lub

_trzykrotnie,

zauwa?a _si? równie? brak

_motywów

_ro?linnych

lub

in-nych

w?tków

stricte

_{dekoracyjnych}

_(Ryc.

_4a). Stan

zacho-wania

_naczynia

nie _upowa?nia do

_zbyt

daleko

_id?cych

wniosków, ale _pewien bez?ad w rozmieszczeniu zdobie?

oraz

_d??enie

do

_pokrycia

ornamentem

_ca?ej

_dost?pnej

przestrzeni brzu?ca nasuwa

_skojarzenia

z _grup?

wyro-bów warsztatów z Westerndorf i _{Pfaffenhofen,} w

_których

wypadku

równie? _mamy do

_czynienia

z

_{powtarzalno?ci?}

ró?nych

elementów

_{dekoracyjnych}

_przy zastosowaniu

czasem dwóch, trzech

_stempli

-dotyczy

to

_g?ównie

wy-robów HELENIUS z Westerndorf oraz

_naczy?

z

_kr?gu

HELENIUS i DICANUS z Pfaffenhofen".

W ?rodowisku

_kultury

_wielbarskiej

_wyroby

HELE-NIUS z Pfaffenhofen odnotowano w

_grobie

_jamowym

w _{Janowie, pow.} brodnicki,

_gdzie

znaleziono

_fragmenty

naczynia

Drag.

3730,

oraz w

_zniszczonym

_grobie

w

Po-mielinie, pow. i?awski". Tzw.

wolny

styl

dekoracyjny"

spotykany

jest

równie? na

_naczyniach

z Rheinzabern.

Mo?emy

go zaobserwowa? m.in. na misie

_Drag.

37 z

Sad-?owa, pow.

rypi?ski",

stemplowanej

SECUNDIN.AVI.

Wszystkie

u?amki

_misy

z

_grobu

106 _tworz?

_??cznie

tylko

ok. 20-30%

_ca?ego

_naczynia,

co z

_pewno?ci?

_jest

skutkiem

_{nieca?kowitego}

_wybrania

_wyposa?enia

zmar?e-go z

_pozosta?o?ci

_spalonego

stosu. Nie wiadomo

_jednak,

czy fakt, i? w

_grobie

_zdeponowano

_fragmenty

niekom-pletnego

naczynia,

wynika

z zastosowania

_zasady

_pars

pro toto", czy te? przyczyn

takiego

stanu rzeczy

upatry-wa?

_nale?y

w

_innych,

_niejasnych

dzi? elementach

zwycza-jów

pogrzebowych.

Eksperymentalne

próby

rekonstruk-cji

cia?opalnego

obrz?dku

pogrzebowego"

dowiod?y,

?e

gwa?towne

palenie

si? stosu mo?e

_spowodowa?

eksplo-zje

ustawionych

na nim

_naczy?

_glinianych,

_których

fra-gmenty

odpryskuj?

w _promieniu kilku, a nawet

kilkuna-stu metrów. W

_wypadku

_{cienko?ciennej}

ceramiki terra

sigillata

takie w?a?nie rozdrobnienie

_naczy?

w zasadzie

uniemo?liwia?o dok?adne zebranie

_wszystkich

u?amków.

Mo?liwe te?, ?e znaczenie

_przydawane

_{wspó?cze?nie}

sigil-latom

_znajdowanym

w Barbaricum nie

_odpowiada

_(b?d?

- nie

w

_pe?ni

_odpowiada)

_{rzeczywistemu,}

_{staro?ytnemu,}

28

Taka _{metryka oparta jest} na datowaniu _przez H. B e rnh a rd a

(Zur Diskussion ... ) okresu funkcjonowania w Rheinzabern

grup garncarzy IIIa-b (por. L. _Ty s z ler, Terra _sigillata ... I, s. 74), oraz

datowaniu ko?ca dzia?alno?ci tzw. _{wielkiej grupy} II, _obejmuj?cej

m.in. garncarza STATUTUS I, umieszczanym przez F. K. B it tn e

-r a _{(Zur Portsetzung} der Diskussion um die _Chronologie der

Rheinza-berner _{Relieftopfer, .Baycrischc Vorgeschichtsblatter"} 51, 1986, s. ₂₅₁₎ w latach 260-275 _po Chr.

rypi?skim, [w:] Ksi?ga pami?tkowa ku uczczeniu _{siedemdziesi?tej}

rocznicy urodzin _Profesora doktora W?odzimierza _{Demetrykiewicza,}

Bibljoteka Prehistoryczna I, Pozna? 1930, s. _311-317; L. _Tyszler,

Terra _sigillata ... I, s. 44; e a d em, Terra sigillata ... II, s. 86, kat.

Sad-?owo 1.1 (tam pe?na literatura) . Na temat historii tego znaleziska

zob. _J. And r z e_jo w sk i, _{"Jakie? wazy,} szklanki" _czyli o _importach

rzymskich z_{Sad?owa, [w:]} A. Bursche, R. Cio?ek (red.), Antyk i

barba-rzy?cy. Ksi?ga dedykowana Profesorowi Jerzemu Kolendo w

siedemdzie-si?t? rocznic? urodzin, Warszawa 2003, s. 33-46.

29

Obszerne _uwagi na temat _{dystrybucji wyrobów wymienionych}

warsztatów _zawieraj? m.in. _publikacje: D. G ab ler, _{Westerndorfen}

Sigillata im Barbaricum ostwarts von Pannonien, .Baycrlschc

Vor-geschichtsblatter" 33, 1968, s. _100-110; D. G ab l er, A. H. Va d a_y,

Terra _Sigillata ... s. 83-160; D. Gab l er, Die Sigillaten von

Pfaffen-hofen in Pannonien, "Acta Archaeologica Academiae Scientiarum

Hungaricae" XXX, 1978, s. 77-147.

34

K. Go d ?o w sk i, Kultura _{przeworska, [w:]} Prahistoria ziem

pol-skich V, s. 120; por. R. _{Madyda-Legutko,} J.

Rodzi?ska--N _{o w}

ak, J. Z a_gór sk a- Te l_e

ga, _Uwagi na temat _regu?

wyposa-?ania _zmar?ych w kulturze _przeworskiej w okresie _{rzymskim, [w:]} Do,

ut des - dar

pochówek, tradycja, Funeralia Lednickie

-spotkanie 7

(red. W_{Dzieduszycki,} J. Wrzesi?ski), Pozna? 2005, s. 184.

35

Eksperymenty prowadzone w czasie _{festynów archeologicznych}

"?elazne Korzenie" _{(www.korzenie.gimnazjum.com.pl)} i _"Dymarki

?wi?tokrzyskie" (www.dymarki.pl) w Starachowicach i _{Nowej S?upi}

ko?o Kielc w roku 2006 przez Andrzeja Przychodniego. Wobu

wy-padkach do _budowy stosu _{u?ywano ró?nych gatunków} drewna, za?

na stosie umieszczano _repliki ceramiki _{kultury przeworskiej.}

Wspo-mniane _{eksplozje naczy? nast?powa?y ju?} w _pocz?tkowej fazie

pa-lenia _si? stosu, kiedy p?omienie zaczyna?y gwa?townie obejmowa?

drewno i ró?nice _{temperatur pomi?dzy wn?trzem naczy?} a ich

raptownie ogrzewanymi ?ciankami _{by?y najwi?ksze. Eksperymenty}

mia?y charakter _pokazowy i nie _doprowadzano do _ca?kowitego

spalenia si? stosu, _{jednak wydaje} si?, ?e _{obserwacje pierwszej fazy}

"cia?opalenia" mog? cz??ciowo t?umaczy? rozproszenie fragmentów

i_{niekompletno?? naczy? sk?adanych} do _grobów w okresie _wp?ywów

rzymskich.

')0

K. H ahu?a, Cmentarzysko kultury wielbarskiej w _{Janowie, woj.}

toru?skie, WA LII/2, 1991-1992 (1993), s. _{144, 153-154, ryc. 3, 4;}

L. _Ty s z le_r, Terra _sigillata ... I, s. 64-65; e a de_m, Terra sigillata na

ziemiach Polski, _cz??? II: _Katalog i tablice, Acta _{Archaeologica}

Lo-dziensia 43 i 44, ?ód? 1999, s. _36, kat. Janowo 1.1-31, tabl. XXII:1-5

(tam starsza literatura).

31

M. J. H o f fm a n n, Wielokulturowy obiekt _grobowy wPomielinie,

na _{Pojezierzu I?awskim, [w:]} WNowakowski (red.), Concordia.

Stu-dia _ofiarowane Jerzemu Okuliczowi- _Kozarynowi w _{sze??dziesi?t?}

pi?t? rocznic? urodzin, Warszawa 1996, s. 82, ryc. 8:1.2, 9; L. Ty s

z-le_r, Terra _sigillata ... I, s. 65; e a d em, Terra sigillata ... II, s. 81, kat.

Pomielin 1.1.

32

Por. J. A. St a n field, G. S im_p s o _n, Central Gaulish Potters, London 1958, s. 2.

33

a

_ceramik?

_t? trzeba traktowa? tak

_jak

_"zwyk??"

cera-mik?,

której

fragmentaryczno??

uznajemy

za

_naturaln?

i

_przyjmujemy

niemal

_{bezrefleksyjnie.}

si?

jednak

sugerowa?,

?e

_pierwotny

zestaw

_wyposa?enia

móg?

by?

(znacznie?)

bogatszy.

Niejednolite

zabarwienie i uwarstwienie

_wype?niska

jamy

grobowej

oraz

_wyra?nie

widoczne w

_cz??ci

wscho-dniej

regularne

jasno-

i szarobrunatne

_wybarwienie

zak?ócaj?ce

granice

jamy

grobowej

na _poziomie ok.

50-70 cm od

_powierzchni

_pozwalaj?

_{przypuszcza?,}

?e

zosta?a ona wtórnie otwarta, za? _wspomniane

wybar-wienie mo?e

_by?

?ladem

_usuni?tej

wówczas

_kamiennej

steli

_(Ryc.

_3). Struktura i zwarto??

_wype?niska

oraz

wza-jemne

przenikanie

si? warstw,

_b?d?ce

_wynikiem

d?ugo-trwa?ych

procesów

glebowych

wskazuj?,

?e do _tego

do-mniemanego

ponownego otwarcia

jamy

grobowej

doj??

musia?o w stosunkowo

_nied?ugim

czasie _po

"pierwot-nym"

pochówku.

Wi?kszo??

fragmentów

misy

terra

_sigillata

z

[arty-porów

nosi

_?lady

_przepalenia.

Nie

_by?o

ono

_zbyt

inten-sywne'

gdy?

zachowane u?amki nie

uleg?y

znacz?cym

odkszta?ceniom a na

_cz??ci

z nich zachowa?a _si?

_polewa

lub

_jej

_?lady

w _postaci

_brunatnych

?usek. Na kilku

frag-mentach nie ma

_jednak

_?adnych

?ladów

_ognia

lub

wi-doczne _s?

_wy??cznie

lekkie

_{przebarwienia}

ciemnoczer-wonej

polewy.

Stan

_kraw?dzi

_{poszczególnych}

u?amków

nie

_pozwala

_{jednoznacznie}

_{stwierdzi?, czy} misa zosta?a

st?uczona

_przed

lub

_podczas

umieszczania na stosie, czy

te?

_pop?ka?a

w

_p?omieniach

_p?on?cego

stosu.

W

_wypadku

terra

_sigillata

z

_cmentarzysk

_kultury

prze-worskiej

cz?ste

jest

silne zniekszta?cenie

_ca?ych

u?amków

lub ich

_kraw?dzi",

_spotykane

_s?

_jednak

równie?

_skorupy

naczy?

przepalone

nieca?kowicie, o

_podobnym

stanie

zachowania

_jak

terra

_sigillata

z

_{[artyporów".}

Trudno

jednoznacznie

stwierdzi?, czy

silniejsze

lub s?absze

prze-palanie

sigillat

wynika?o

z

_celowych

_zabiegów

_zwi?zanych

z

_obrz?dkiem

_pogrzebowym,

_czy te?

_mia?y

na to

_wp?yw

inne

_czynniki,

takie

_jak

_konstrukcj

a stosu albo

_rodzaj

drewna

_u?ytego

_przy

_{cia?opaleniu,}

warunki

atmosferycz-ne

_wp?ywaj?ce

na

_przebieg

_procesu

_spalania,

_czy

wresz-cie czas trwania

_{cia?opalenia.}

Proceder

_wtórnego

otwierania

_jam

_grobów

szkie-letowych

i

_?lady

_{nieokre?lonych}

_bli?ej

_zabiegów,

_by?

mo?e

_zwi?zanych

z

_ko?cow?,

_ostateczn?

_faz?

_obrz?du

grzebalnego",

stwierdzono w tak wielu

_pochówkach

inhumacyjnych

w

_Jartyporach,

?e uzna? to trzeba nie

za

_wyj?tek,

lecz

_form?

_pochówku

_równoprawn?

z

"kla-syczn?"

bezinwazyjn?

inhumacj?.

Zjawisko

wtórnego

otwierania

_jam

_grobowych

_{zarejestrowano}

z

pewno?-ci? tak?e w

_wypadku

kilku

_cia?opalnych

_pochówków

bezpopielnicowych.

Interpretacja

"nietypowo"

niejed-nolitych

wype?nisk

takich

_grobów

_jest

-z

_oczywistych

wzgl?dów

- znacznie

trudniejsza,

niemniej

mo?na

s?dzi?,

?e

_wypadki

takie

_by?y

_cz?stsze.

Zastanawiaj?ce

jest

pojawienie

si?

naczynia

terra

si-gillata

w tak

_ubogim

-na

_pierwszy

rzut oka

- wyposa-?eniu

_grobowym

_jak

inwentarz obiektu 106 z

Jartypo-rów.

_Obejmuje

ono

_szcz?tki

_sprz?czki

ze _{stopu miedzi,}

trój

warstwowego

grzebienia

z _poro?a z nitami ze _stopu

miedzi i

_niezbyt

liczne u?amki ceramiki _r?cznie

_lepionej,

ale te?

_fragmenty

_stopionego

_{blado?ó?tego}

szk?a

naczy-niowego.

Silne

_przepalenie

ko?ci i

_wi?kszo?ci

elemen-tów

_wyposa?enia

oraz

_jego

_cz?stkowy

charakter

_zdaj?

Naczynia

terra

_sigillata,

na co wielokrotnie zwracano

ju?

uwag?,

nale??

na terenie wielbarskim do znalezisk

wyj?tkowych

(Ryc.

8). Na

_ca?ym

_jej

terenie na 20

sta-nowiskach

_(??cznie

z

_Jartyporami)

_{zidentyfikowano}

dotychczas

22-2439

_naczynia,

co stanowi zaledwie ok.

5%

_wszystkich

_egzemplarzy

z terenu ziem

_polskich.

Dla

porównania,

na obszarze

_kultury

_przeworskiej

mo?na

36

Np. fragmenty naczynia MAMMILIANUS zRheinzabern w

Droch-linie, pow. cz?stochowski (por. P. K a c z a n o w s_ki, Drochlin.

Cia?o-palne cmentarzysko kultury przeworskiej z okresu _{wp?ywów rzymskich,}

Zeszyty Naukowe _Uniwersytetu Jagiello?skiego, Prace

Archeolo-giczne 40, Kraków 1987, s. 57-58; L. _Tyszler, Terra _sigillata ... II,

s. _26, kat. Drochlin 32.1, tabl. X:1), w zbiorach _{Instytutu Archeologii}

Uniwersytetu Jagiello?skiego (dalej: lA UJ).

(aus den Studien iiber die _{Kulturveriinderungen} bei den Goten wiihrend ihrer _Wanderung), [w:] Peregrinatio Gothica III, Universitetets

Old-saksamlings Skrifter, Ny rekke 14, Oslo 1992, s. 115-132; idem,

Za-gadnienie pochówków czqstkowych w_{grupie mas?omeckie], [w:]} M.

Kwa-pi?ski, H. Paner (red.), Wierzenia _{przedchrze?cija?skie} na ziemiach

polskich, Gda?sk 1993, s. _118-124; id em, Goci od _Skandzy do

Cam-pi Gothorum (od Skandynawii do _{Pó?wyspu Iberyjskiego),} Warszawa

2007, s. 129-141.

37

Np. naczynie CERIALIS Towar B z Rheinzabern w _{Opatowie, pow.}

k?obucki _(zbiory lA _UJ, inw. 1127/64; por. K. Go d ?o w sk i, Spra-wozdania z bada? _{wykopaliskowych} w dorzeczu _Liswarty w latach 1965-66, SprArch. XX, 1969, s. 174, ryc. 4; L. Ty s z ler, Terra

sigil-lata ... II, s. 69, kat. Opatów 18.1-45, tabl. LVI).

39

Niejasna jest kwestia _zaginionych dzi? _fragmentów trzech _naczy?

terra _sigillata z _{I?awy (d.} Deutsch _Eylau, Kr. _{Rosenberg), znalezionych}

w 1899 roku _{podczas budowy kasyna} razem z _fragmentami

wielo-barwnego szk?a. Okoliczno?ci _odkrycia ju? dawno _budzi?y

w?tpliwo-?ci odno?nie do _pierwotnego charakteru _{tego zespo?u (por.} M. Eb e rt,

Truso, Schriften der _K6nigsberger Gelehrten Gesellschaft,

Geistes-wissenschaftliche Klasse III/l, Berlin 1926, s. 72 nr _5; H. _J. E _{g g}e r s,

Der riimische _Import im _freien Germanien, Atlas der _Urgeschichte l,

Hamburg 1951, s. 103 nr 625; L. _Ty s z ler; Terra _sigillata ... II, s. 34,

kat. I?awa; A. C ie?li?s_{k i, Przemiany} osadnicze _kultury

wielbar-skiej wdorzeczach Pas?eki, ?yny i_{górnej Drw?cy,} Warszawa 2005, s. _194,

kat. nr 60

-niepubl. dysertacja doktorska w _{Instytucie Archeologii}

Uniwersytetu Warszawskiego.

18

Na temat _{"nietypowych" pochówków szkieletowych} w kulturze

wielbarskiej iw_{grupie mas?om?ckiej} zob. np. M. Te m_p elm a n n

-M ? c z_{Y ?} sk a, Totenfurcht und _Totenglauben bei den Germanen im

4. bis 7. lahrhundert n. Chr. _aufgrund der _{sog. Sonderbestattungen} und der _{Grabraubs, "Zeitschrift} der _{Savigny-Stiftung} fur Rechtsgeschich-te" 106, 1989, s. _274-283; M. _{M ?}c z _{Y ?}sk a, "Specyficzne pochówki"

kultury wielbarskiej, Acta Universitatis Lodzensis, Folia

Archaeolo-gica 16, ?ód? 1992, s. _191-199; A. Kokowski, Das Problem der

wicderoffnung der Graber in den _Friedhofen der _{Mas?om?cz-Gruppe}

...

• a

O b

100km

----====--?====

Ryc. 8. Terra _sigillata na tle osadnictwa _{kultury wielbarskiej} i_{grupy mas?om?ckiej} we _wczesnej fazie okresu _{pó?no rzymskiego.} a - znaleziska _ze stanowisk k.

wielbarskiej, b - znaleziska

lu?ne, niepewne kulturowo (k. wielbarska lub k. _przeworska), c

-pewnie datowane stanowiska k. _{wielbarskiej (na} wschód od _{Wis?y fazy} B2/CI-C2, wg J. Andrzejowskiego iA. _{Cie?li?skiego} 2006,

z_uzup.; na Pomorzu iw_{Wielkopolsce fazy} B2/CI-Cla, wg R. _Wo??giewicza 1989,1993, H. _{Machajewskiego} 1999,2006, J. ?o? 2007

iA. _Ga??zowskiej 2007)

Fig. 8. Terra _sigillata (a, b) against the _background of settlement of the Wielbark Culture and the _{Mas?om?cz Group} in the _{early phase} of Late Roman Period. a - finds from sites of the Wielbark C., b

-stray finds, Wielbark or Przeworsk C., c - well-dated Wielbark C. sites

(sites to the east of the Vistula R., phases B2/CI-C2, after J. Andrzejowski & A. Cie?li?ski 2006, revised; Pomerania and Greater Poland,

phases B2/CI-Cla, after R. _Wo??giewicz 1989 & 1993, H. _Machajewski 1999 & 2006, J. ?o? 2007, and A. _Ga??zowska 2007)

wyró?ni?

obecnie ok. 395

_naczy?

terra

_sigillata.

Liczba

ta ró?ni _si? do??

_wyra?nie

od szacunków L.

_Tyszler,

która

w 1999 roku

_przyjmowa?a,

?e ze stanowisk

_tej

_kultury

pochodzi?

mo?e od 313 do 343

_{egzemplarzy",}

i _wymaga

krótkiego

wyja?nienia.

Podana

_wy?ej

liczba 395

_naczy?

jest

oparta na

_wynikach

studiów A.

_{Przychodniego}

nad

materia?ami

_ma?opolskimi

i,

_szerzej,

po?udniowopolski-mi", analizie

_nowych

_odkry?

_(do 2007 _roku) oraz

reinter-40

2430 u?amków (bez fragmentów z _{naczy? zrekonstruowanych)} ze

150 stanowisk _{(L. Ty} s zler, Terra _sigillata ... I, s. 19,21, 70).

Kraków 1996 _(m-pis pracy magisterskiej w lA UJ), opracowanie

sigil-lata do _katalogu Tabvia _Imperii Romani M34 - Kraków

(red. P.

Kacza-nowski, U. _Margos, Kraków 2002) oraz kartoteka A. _{Przychodniego.}

41