Kolejna runda rokowań na Cyprze: szansa na przełom?

Kolejna runda rokowań na Cyprze:

szansa na przełom?

Rocznik Integracji Europejskiej nr 2, 239-250

2008

PRZEMYSŁAW

OSIEWICZ

Poznań

Kolejna runda rokowań na Cyprze: szansa na przełom?

Wprowadzenie

Kwestia cypryjskapozostajenieuregulowana od ponad 45 lat. Tym samym jest jednym z najdłużej trwających sporów międzynarodowych. Dotychczasowe próby rozwiązania sporu, podejmowane głównie pod auspicjami Organizacji Narodów Zj ednoczonych, nie doprowadziły do pojednania pomiędzydwiema cypryjskimi spo­ łecznościami- Grekami cypryjskimi oraz Turkamicypryjskimi. W warunkachpost- zimnowojennych kwestia cypryjska straciła na znaczeniu i nie przyciągała uwagi mocarstw. Jednakże od momentu przystąpienia Republiki Cypru doUnii Europejskiej 1 maja 2004 roku spór stanowi wewnętrzny problem Unii Europejskiej. Na podstawie TraktatuAkcesyjnego z 16kwietnia2003 rokudeiure całe terytoriumCyprustałosię częścią terytoriumUnii Europejskiej, jednak stosowanie prawa wspólnotowego zo­ stało zawieszone natych obszarach,które znajdująsię poza efektywnąkontrolą rządu Republiki Cypru. Protokół 10doTraktatu Akcesyjnego z 16kwietnia2003 roku stano­ wi,iż „stosowanie dorobku zawieszasię na tych obszarach RepublikiCypryjskiej,na których Rząd Republiki Cypru nie sprawuje efektywnej kontroli” (art. 1,ust. I)1. Jed­ nocześnie wdokumenciepodkreślono, że „w przypadku rozwiązania problemuCypru zawieszenie to zostaniezniesione”12.

1 Traktat o Przystąpieniu do Unii Europejskiej Republiki Czeskiej, Estonii, Cypru, Łotwy, Litwy, Węgier, Malty, Polski, Słowenii i Słowacji, podpisany w Atenach 16 kwietnia 2003 roku, Dz.U. L 236

z 23.09.2003, s. 955. 2 Ibidem.

3 Rozporządzenie z 28 kwietnia 2004 roku weszło w życie z dniem 1 maja 2004 roku.

4 Council Regulation (EC) No 866/2004 of 28 April 2004 on a Regime Under Article 2 of Proto­ col 10 to the 2003 Act of Accession, OJ L 161, 30.4.2004, s. 129.

Plan Annana został odrzucony przez Greków cypryjskich i przyjęty przez Turków cypryjskich w referendach przeprowadzonych równolegle 24 kwietnia 2004 roku. Tym samym niepowodzeniemzakończyła się ostatnia próbapojednania stron przed przystąpieniem Cypru do UE.Kilka dni później, 28 kwietnia 2004roku, Rada Unii Europejskiej przyjęła rozporządzenie do Protokołu nr 10 Traktatu Akcesyjnego z 16 kwietnia 2003 roku3. Najego podstawie „stosowanie dorobkuzostało zawieszone na tych obszarachRepubliki Cypru, nad którymi rząd Republiki Cyprunie sprawuje efektywnej kontroli”4. Odtegomomentu nieuregulowana kwestia cypryjska stanowi wewnętrzny problem Unii Europejskiej.

Ponadto, kwestia cypryjska wpływa na dynamikę procesu negocjacji akcesyjnych prowadzonych między Unią Europejską i Turcją.W tym kontekście warto podkreślić,

że chociaż uregulowanie kwestii nie stanowi warunku sine qua nonprzyjęcia Turcji do UE,brakporozumieniamiędzy Grekami cypryjskimi i Turcją przyczynił siędo czę­ ściowego zamrożenia negocjacji odgrudnia 2006 roku5.

5 Bezpośrednią przyczyną był brak zgody władz tureckich na otwarcie portów lotniczych i mor­ skich dla jednostek Greków cypryjskich. Premier Turcji Recep Tayyip Erdogan argumentował, iż taka decyzja nie mogła zostać podjęta bez jednoczesnego zniesienia ograniczeń politycznych, handlo­ wych i komunikacyjnych nałożonych na Turków cypryj skich. Ponieważ władze Republiki Cypru nie wyrażały z kolei zgody na jakiekolwiek złagodzenie izolacji państwa Turków cypryj skich, kryzys po­ lityczny doprowadził do zawieszenia negocjacji w ramach ośmiu obszarów negocjacyjnych. Zob. A. Dismorr, Turkey Decoded, London 2008, s. 152-154.

6 Więcej na temat historii Cypru oraz przyczyn kwestii cypryjskiej zob.: A. Adamczyk, Cypr

- dzieje polityczne, Warszawa 2002; A. Bernard, Republika Cypru, Warszawa 1976; V. Coufoudakis, Cyprus and International Politics, Nicosia 2007; C. Hitchens, Hostage to History: Cyprus from the Ottomans to Kissinger, London 2002; P. Osiewicz, Pokojowa regulacja kwestii cypryjskiej. Aspekty prawne i polityczne, Toruń 2008; C. Palley, An International Relations Debacle: the UN Secreta­

ry-General’s Mission of Good Offices in Cyprus 1999-2004, Oxford-Portland 2005; S. Panteli, The History of Modern Cyprus, New Barnet Herts 2005; J. Reddaway, Burdened with Cyprus: the British Connection, Nicosia 2001; R. Uęarol, 1878 Cyprus Dispute & the Ottoman - British Agreement. Han­ dover of the Island to England, Nicosia 2000.

7 Grecy cypryjscy określają operację wojsk tureckich z 1974 roku mianem inwazji, podczas gdy Turcy cypryjscy nazywają ją cypryjską operacją pokojową.

W pierwszej połowie 2008 roku pojawiłasię jednak kolejna szansanaprzełamanie impasu, zbliżeniestanowiskoraz,wnieco odleglejszej perspektywie, całościowe ure­ gulowanie kwestiicypryjskiej. Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie przed­ miotusporu,stanowisk stron oraz określenieszans napojednanie w kontekście nowej rundy rokowań bezpośrednich.

Uwarunkowania historyczne kwestii cypryjskiej6

Za j ej początek, według stronytureckiej, możnauznać wydarzenia z grudnia 1963 roku, gdyprzedstawiciele Turków cypryjskich zrezygnowali zzajmowanych stanowisk pań­ stwowych na znak protestu przeciwko propozycjom zmiankonstytucyjnychoraz trwające wówczas walki pomiędzy obiemacypryjskimi społecznościami.Z kolei strona Greków cy­ pryjskich wskazuje nagłęboki kryzys polityczny orazbędącą jego konsekwencjąinwazję wojsk tureckich z 1974roku jako główneprzyczyny faktycznego podziałuwyspy7.

Decyzja polityczna kierownictwaTurkówcypryjskich,podjęta w 1963 roku, prze­ sądziłao faktycznym podziale unitarnej Republiki Cypru. Wzajemnaizolacja człon­ ków obu społeczności sprzyjała pogłębianiuróżnic i doprowadziła do faktycznego podziału wyspy. Nieudany zamach stanuzorganizowany przez greckąprawicęw lipcu 1974 rokuzostałwykorzystany przez Turcję jako pretekst do desantu wojsk na Cyprze celem zapewnienia bezpieczeństwa Turkom cypryjskim. Jednakże po zakończeniu działań wojennych, wojska tureckie pozostały na wyspie, rozciągając kontrolę nad 34% terytorium. W rezultacie północna część Cypru znalazła sięw politycznej i ekono­ micznej izolacji.

W lutym1975 roku Turcy cypryj scyutworzyli w północnej części wyspy Federalne Państwo Tureckiej Republiki Cypru (FPTRC). Decyzja miała postawić Greków cy­

pryjskich przed faktem dokonanymi zmusić ich do zgody na przekształcenie Cypru w federację. Chociaż nie była równoznaczna z secesją, została skrytykowana przez społecznośćmiędzynarodową i przyczyniła się do pogłębienia izolacjiTurkówcypryj­ skich. Osiemlat później, 15 listopada 1983 roku, niepowodzeniekolejnych rund roko­ wań doprowadziłodo jednostronnej decyzjiTurkówcypryjskich outworzeniu własnego państwa pod nazwą Turecka RepublikaPółnocnego Cypru (TRPC).Chociaż TRPCzo­ stała uznanajedynieprzezTurcję,nadal funkcjonuje, czego konsekwencją jestfaktycz­ ny podziałterytorium wyspy pomiędzy dwie społeczności.

Pomimo faktycznego podziału, strony kontynuowały rozmowycelem uregulowa­ nia sporu. Rozmowy w latach osiemdziesiątych, dziewięćdziesiątychi na początku XXI wiekutoczyłysię pod auspicjami ONZ,przyczymw przypadkunegocjacji wla­ tach 2001-2004zauważalny był coraz wyraźniejszy wpływ Unii Europejskiej. Naj­ bliżej porozumienia strony znalazły sięw kwietniu 2004 roku,gdy wszystko zależało odwyników referendów przeprowadzonych równolegle na północy ipołudniu wyspy. Jednakże negatywny wynik po stronie Greków cypryj skich uniemożliwił wej ście w ży­ cie planu Annanajako podstawy porozumieniaorazutworzenia ZjednoczonejRepubli­ ki Cypryjskiej,któramiała przystąpić do Unii Europejskiej.

Złożona sytuacja polityczna oraz pogłębiające się różnice po obu stronach linii za­ wieszenia ognia powodują, że wraz z upływem czasu perspektywa pojednania staje się coraz bardziej odległa, a wizja kompromisucoraz mniej prawdopodobna. Do głosu w polityce dochodzi pokolenie, które nie pamięta już wspólnej przeszłościobu społecz­ ności w ramachjednego państwa. Ewentualne niepowodzenie najnowszej inicjatywy pojednania mogłoby doprowadzićdo nieodwracalnychzmian politycznychlub przy­ najmniej odroczyćkolejnepróby zbliżenia naco najmniej kilka lat.

Przedmiot sporu

Przedmiotsporu naCyprzejest wieloaspektowy. Kwestię cypryjską możnauznać za spór na tleetnicznym, wyznaniowym, politycznym,kulturowymoraz ekonomicz­ nym. Liczne i głębokie różnice pomiędzyczłonkami obu społeczności wpływają na trudności w osiągnięciu trwałego kompromisu w ramach większościzagadnień poru­ szanych w trakcienegocjacji po 1974 roku.W przeszłości, jakrównieżobecnie, wszel­ kienapięcia pomiędzy Grecją i Turcjąznajdowały swoje bezpośrednie przełożenie na relacje Greków cypryjskichz Turkami cypryjskimi. W wyniku uniezależnienia się greckiej części Cypru od Grecji, zauważalne jest wyraźneosłabienie relacji politycz­ nych. Władzegreckie nadal wspierają władze Republiki Cypru, ale głównie w wymia­ rzepolitycznym. Zkolei Turcy cypryjscy sąnadalw znacznym stopniu uzależnieni od pomocyze strony Turcji oraz wszelkich zmian na tamtejszej scenie politycznej.

Grecy cypryjscy są chrześcijanami (prawosławie),podczas gdyTurcy cypryjscy są muzułmanami. Różnice wyznaniowe sprawiły,żeod ponad 400 lat nie zawierane są małżeństwamieszane. Co więcej, kontakty międzyczłonkami obu społeczności, nawet jeśli mieszkali w tej samejmiejscowości, miały na ogół sporadyczny charakter iogra­ niczałysię do wzajemnego świadczenia rozmaitychusług lub handlu.Wymienione róż­ nice sprawiły, że asymilacja nie była możliwa, a tym samym nigdynie wykształcił

się naródcypryjski. Niemniejpowyższakwestia nadal stanowiprzedmiot sporu. Turcy cypryjscyniezmiennie podkreślają, iż Cypr zamieszkujądwa równoprawne narody8. Taka interpretacja natrafia z kolei na wyraźny sprzeciw strony greckiej, która neguje istnienie odrębnego narodu Turków cypryjskich. Władze Republiki Cypruobawiają się, że uznanie Turków cypryjskich zanaród umożliwiłoby imskorzystanie z prawado samostanowienia narodów i jednocześnie byłoby pierwszym krokiem w kierunku uznania Tureckiej Republiki Północnego Cypru9. W przeszłości Grecy cypryjscy dążylido zmianystatusu Turkówcypryjskich i uznaniaichza mniejszośćnarodową. Obecnieposługują się pojęciem społeczności Turków cypryjskich (ang. Turkish

Cy-priot Community). Należy przy tym wyraźnie zaznaczyć, iż we wszystkichoficjalnych dokumentachONZlubUnii Europejskiej stosowany jest termin społeczności cypryj­ skie, anie narody cypryjskie.

8 Turcy cypryjscy coraz częściej podkreślają swoją odmienność nie tylko w stosunku do Greków cypryjskich, ale także Turków przybyłych na wyspę z Anatolii po 1974 roku. Podział na Turków cy­ pryjskich oraz Turków stopniowo zyskuje na znaczeniu, wpływając, między innymi, na podział sta­ nowisk w ramach administracji TRPC. Zob. Y. Navaro-Yashin, De-ethnicizing the Etnography of

Cyprus: Political and Social Conflict between Turkish Cypriots and Settlers from Turkey, w: Y. Papa-

dakis N. Peristianis, G. Welz (red.), Divided Cyprus. Modernity, History and an Island in Conflict, In­

diana University Press, Bloomington 2006.

9 Warto podkreślić, że między prawnikami nie ma dotychczas zgody co do tego czy zasada samo­ stanowienia uprawnia tylko i wyłącznie narody. Szerzej problem przeanalizował Maciej Perkowski. Zob. M. Perkowski, Samostanowienie narodów w prawie międzynarodowym, Wydawnictwa Prawni­ cze PWN, Warszawa 2001, s. 43-65.

Przez długiczas największe kontrowersje pomiędzy liderami obu społecznościbu­ dziłaforma przyszłego państwacypryjskiego. Chociaż jużw 1979 rokustrony wyra­ ziły wolę przekształcenia unitarnego państwaw federację dwóch społeczności, później niemogły dojść doporozumienia. Lider Turków cypryjskich RaufDenktasz otwarcie sugerowałkonieczność rozwiązaniasporu wdrodzeprzekształcenia Cypru w państwo federalne z wieloma rozwiązaniami charakterystycznymi dlakonfederacji,które wnajwyż­ szym stopniu zabezpieczyłoby interesy mniej licznej społeczności Turków cypryjskich. Tym samym punkt wyjściastanowićmiałyszwajcarskie rozwiązaniaustrojowe, z tym że zjeszcze wyraźniejsząprzewagą władz państw składowych kosztem władzfederalnych.

Takie rozwiązanie było inadal jest niedoprzyjęcia dla stronyGreków cypryjskich. Czołowiprzedstawiciele władz greckichniezmienniepodkreślają koniecznośćprze­ kształceniaCypruw państwo federalne, ale zrelatywnie szerokimi kompetencjami za­ rezerwowanymi dlawładz federalnych. Od 2004roku podobne poglądy reprezentują przedstawiciele Turków cypryjskich, którzyrównież dążą do przekształcenia Cypru wfederację, chociaż jednocześnieopowiadająsię za szerokim katalogiem kompetencji zastrzeżonych dla państw składowychkosztemwładz federalnych. Wątpliwości nie budzi jedynie kwestia jednej, wspólnej dla obu społeczności podmiotowości Cypru w ramachstosunków międzynarodowych. Jedynie władze federalne byłybyupoważ­ nione do zaciągania zobowiązań międzynarodowych.

Problemem, który utrudnia zbliżenie stron, j est z pewnością znaczący deficyt zaufa­ nia pomiędzy członkami obu społeczności. W dużejmierze jest on wynikiem procesu socjalizacji po 1974 roku, gdystronęprzeciwną przedstawiano jedynie w złym świetle,

na przykładpodczas lekcjihistorii, poprzez subiektywny dobór faktów.Od 2006 roku zauważyć możnajednak pozytywny proceszmian w szkolnych podręcznikach, którego celem jest możliwie bezstronnaprezentacja faktów związanychznajnowszą historią Cypru.Jednakże na wymierne efektytej zmiany trzeba będzie jeszcze długopoczekać.

Przebieg i przedmiot rokowańdwustronnych w 2008 roku

Po odrzuceniu planu Annana jako podstawy porozumienia w kwietniu2004 roku minęły ponaddwalatazanim liderzyobu społeczności zaczęli ostrożniewspominać o możliwości wznowienia rozmów. Doprzełomu doszło 8 lipca 2006 roku, gdy prezy­ dentRepubliki Cypru Tassos Papadopoulos oraz prezydent nieuznawanej TRPC Meh- met Ali Talat przyjęli zbiór zasad. W obecności specjalnego wysłannika SG ONZ Ibrahima Gambari, obaj liderzyprzyjęli dokument,wktórym zobowiązalisię dążyć do uregulowania kwestii cypryjskiej poprzez zjednoczenie Cypruorazutworzenie dwu-strefowego państwa federalnego obuspołeczności. Wramach federacji zagwarantowa­ nazostałaby równość politycznaGreków cypryjskichoraz Turków cypryjskich10 11.

10 Decision by the Two Leaders and Set of Principles of 8 July 2006, www.tmcpresiden-

cy.org/news/decision_prmciples.html (23.09.2006). Zob. także: Report of the Secretary-General on

the United Nations Operation in Cyprus, 1 December 2006, S/2006/931.

11 Speech by President Mehmet Ali Talat of 20 July 2007. Źródło: archiwum autora - material

otrzymany z Public Information Office of TRNC.

12 K. Niklewicz, Unia przymyka drzwi, „Gazeta Wyborcza” z 15 grudnia 2006 r.

Chociaż przyjęcie dokumentu niezaowocowało wznowieniemprocesunegocjacyj -nego, strony konsekwentnie podkreślały wolę respektowania przyjętych postanowień oraz rozpoczęcia rozmów w sprzyjających okolicznościach.20 lipca 2007 roku Meh- met Ali Talat zapewnił społeczność międzynarodową o woli kontynuowaniadotych­ czasowej polityki zagranicznej. Podczas rocznicy początku tureckiej operacji wojskowej prezydentnieuznawanej TRPC powiedział: „Naszym głównym celem pozostaje wy­ pracowanie całościowego rozwiązania kwestii cypryjskiej oraz zjednoczenie wyspy wramach Unii Europejskiej na podstawie równegostatusu obu społeczności”11. Rów­ nież prezydent Tassos Papadopoulos deklarował gotowość do podjęcia rozmów, jednak odmawiałjakichkolwiekustępstwna rzecz stronyTurków cypryjskich, które mogłyby zostać zinterpretowane jako krok w kierunku uznania faktycznego podziału wyspy. Zdecydowanie odrzucał możliwość wyrażenia zgody na uruchomienie bezpośrednich połączeń lotniczych i morskich z portami położonymiw północnejczęści wyspy. Po­ nadto, oczekiwał od władzTurcji konstruktywnych propozycji wyjściaz impasu oraz otwarcia tureckich lotniskiportów dlajednostek zarejestrowanych w Republice Cy­ pru. Odrzucenie powyższego postulatu doprowadziłodo zamrożenianegocjacji człon­ kowskich Turcjiz UE w ośmiuobszarach w grudniu 2006 roku.

Ostateczną decyzję o częściowym zamrożeniunegocjacji podjęłaRadaEuropejska podczas szczytu w Brukseli 14-15 grudnia 2006 roku12. W konkluzjach prezydencji fińskiej znalazłosię następujące postanowienie:„Rada Europejska zatwierdza konklu­ zjena temat Turcjiprzyjęte w trakcie posiedzenia Radyds. Ogólnych i Stosunków

Zewnętrznychz11grudnia 2006r.”13. Powyższadecyzja postawiła pod znakiem zapy­ tania nietylko przyszłą akcesję TurcjidoUniiEuropejskiej, ale również szansenaure­ gulowanie kwestii cypryjskiej. Jej konsekwencją był wyraźny impas w kontaktach pomiędzy przedstawicielami obu społeczności przezcały rok 2007. Twarde stanowi­ skoUE miało wpływ na działaniapodejmowane przez władze Turcji oraz spadek tureckiego poparcia dla kontynuacji dialogu na wyspie. Konfrontacyjna polityka prowadzona przez Tassosa Papadopoulosana forum UE przyczyniła się do spadku wzajemnego zaufania pomiędzy obiema stronami. Pojawiłasię równieżuzasadniona obawa, iż kwestiacypryjska będzie w przyszłości konsekwentnie wykorzystywana przez przeciwników tureckiej akcesji, na przykład, Austrię i Francję.

13 Konkluzje Prezydencji, Rada Europejska w Brukseli 14-15 grudnia 2006 r., Bruksela, 15 grud­

nia 2006, 16879/06, Concl 3.

14 Agreement of 26 March 2008, www.tmcpresidency.org (4.04.2008). Grupy robocze zajmują

się najważniejszymi zagadnieniami z punktu widzenia przyszłego porozumienia, natomiast zespoły techniczne koncentrują się na sprawach związanych z codziennymi kontaktami pomiędzy Grekami cypryjskimi oraz Turkami cypryjskimi.

15 J. Christou, 20 000people crossed atLedra over the weekend, „Cyprus Mail” z 8 kwietnia 2008.

16 To właśnie na ulicy Lidras (ang. Ledra Street), w 1964 roku, pojawiła się pierwsza barykada rozdzielająca Greków cypryjskich i Turków cypryjskich w Nikozji. Przez lata stanowiła symbol fak­ tycznego podziału miasta i wyspy. Na barykadzie od strony greckiej znajdował się punkt widokowy - jedyny, z którego można było bez przeszkód obserwować fragment strefy buforowej oraz kilka pierw­ szych budynków kontrolowanych przez Turków cypryjskich. By podkreślić wagę tego wydarzenia, 9 października 2008 roku część siedziby Komitetu Regionów (atrium) przemianowano na ‘Open Ledra Street’. Przemówienie z tej okazji wygłosiła Komisarz ds. Polityki Regionalnej Danuta Hub­ ner. Zob. Danuta Hubner: ’Open Ledra Street! ’, http://ec.europa.eu/cyprus/news/hubner_ledra_stre- et_en.htm (10.11.2008).

Sytuacjazmieniła się diametralniepo wyborach prezydenckich w RepubliceCypru w lutym 2008 roku. Urzędującyprezydent Tassos Papadopoulosprzegrał wdrugiej tu­ rze z DemetrisemChristo fi asem,postrzeganym j akozwolennik dialogu i pojednania na Cyprze.Pierwszym dowodem zmiany polityki Greków cypryjskich byłostosunkowo szybko zorganizowane spotkanie prezydenta Christofiasaz liderem Turków cypryj­ skichTalatem21 marca. Już w trakciepierwszego spotkania zostałapodjęta przełomo­ wa decyzja o ustanowieniusześciugruproboczych(podziałwładzy,sprawyzwiązane z członkostwem w UE, bezpieczeństwoi gwarancje,terytorium,prawowłasności, za­ gadnienia ekonomiczne) oraz siedmiuzespołów technicznych (sprawy kryminalne, sprawy handlowe,dziedzictwokulturowe,zarządzanie kryzysowe, kwestie humanitar­ ne, zdrowie, środowisko), celemanalizy stanowisk stronbyło ustaleniekatalogu rozbież­ ności i przygotowanie warunków koniecznych dla wznowienia negocjacji14. Grupy roboczei zespoły techniczne rozpoczęły prace 18 kwietnia. Wtymsamym miesiącu działaniapodjęte przez przedstawicieliobu cypryjskich społecznościuzyskały popar­ cie ze strony Rady Bezpieczeństwa ONZ. Wartoprzy okazji podkreślić,iżważnym sy­ gnałem świadczącym o woli porozumienia było otwarcie kolejnego przejścia na linii zawieszenia ognia w centrum Nikozji15. Zburzeniebarykad i zapór nagłównym, histo­ rycznym deptakuhandlowym stolicy Lidras- jednym z symboli podziału miasta i wy­ spy - zakończyło kilkuletni spór i stanowiło impuls dlakontynuowania prac16. Warto zaznaczyć, iż wokresachpomiędzyspotkaniamiliderów, wszelkie sprawy związane

znegocjacjami uzgadniali ich najbliżsi doradcy. Stronę grecką reprezentowałbyły mi­ nister spraw zagranicznych GeorgeIacovou, natomiast turecką- Ozdil Nami.

Podczasdrugiego spotkania23 maja 2008rokuobaj liderzy zadeklarowali,iż podsta­ wę przyszłego rozwiązaniakwestii cypryjskiej powinny stanowićutworzenie dwustre- fowej federacji obu społeczności jako jednego podmiotu prawa międzynarodowego, wprowadzenie wspólnego obywatelstwaorazzagwarantowanierównościpolitycznej Greków cypryjskich i Turków cypryjskich. Jednocześnie Demetris Christofias i Mehmet Ali Talatpodkreślili potrzebę zwiększenialiczby przejśćna linii zawieszenia ognia oraz wprowadzenie wybranych środków budowy zaufania17.

17 Latest Developments, www.mfa.gov.cy (18.10.2008).

18 J. Christou, Christofias calls on Turkey to be flexible, „Cyprus Mail” z 27 lipca 2008.

Na początku lipcaprzywódcy postanowili zapoznaćsię zwynikami prac grup robo­ czych oraz zespołów technicznych. 1 lipcaobiestrony wyraziły zgodęnawprowadzenie wspólnego obywatelstwaorazwspólnej podmiotowości na areniemiędzynarodowej. Tym samym MehmetAli Talatpotwierdził, że strona Turków cypryjskichjest gotowa zrezygnować z dążeń douzyskaniauznaniadla TRPC, jeśliudasięosiągnąćkompro­ mis wnajważniejszychkwestiach ipodpisać porozumienie. Ostatni przegląd wyników prac grup roboczych oraz zespołówtechnicznych miał miejsce 25lipca.Wówczas pod­ jęta została przełomowa decyzja o wznowieniu rokowań dwustronnych 3 września 2008 roku. Prezydent RepublikiCypru wezwał Turków cypryjskich oraz Turcjędo przed­ stawienia elastycznego stanowiska oraz okazania dobrej woli w trakcie procesu nego­ cjacyjnego. Jednocześnie Demetris Christofias zadeklarował: „Nasze stanowisko jest rozsądnei sprawiedliwe. Jego podstawę stanowiniezmiennie wola ponownegozjednocze­ nia naszego państwa, naszych obywateli, naszych instytucji oraznaszej gospodarki”18.

Prezydent nieuznawanej przez społeczność międzynarodową TRPC Mehmet Ali Talatuzyskał,porazkolejny, wyraźne poparcie polityczne ze strony władz tureckich. Dowodem tego była, między innymi, wypowiedź premiera Turcji Recepa Tayyipa Erdogana podczas jednodniowej wizyty na Cyprze 20 lipca2008 roku. Na kilkadni przed decydującym spotkaniem liderów obu cypryjskich społecznościszef tureckiego rządu oświadczył: „Mamy pełnezaufaniedo Talata oraz członków jego zespołu nego­ cjacyjnego. Wiemy, że są aktywnie zaangażowani w konstruktywne działania. Jako rząd RepublikiTurcjibędziemywas nadal wspierać”. Innym faktem wartymodnoto­ waniabyła deklaracjazwiększeniatureckiej pomocyfinansowej dlapółnocnego Cypru z 360 milionówUSDdo420 milionów USD w latach 2007-2009. Warto przy tym pod­ kreślić,że państwo Turków cypryjskich niemogłobyfunkcjonować bez wsparcia ze strony Turcji,na co często zwracają uwagę greccy analitycy,dowodząc,iż to Turcja, anie Turcycypryjscy są w rzeczywistości stronąwsporze.

Analiza historii dotychczasowych rokowańdowodzi, iż stanowisko Turcjiw praktyce decyduje o stanowisku Turkówcypryjskich oraz ich elastycznościw trakcie rozmów. Odstępstwo od tejreguły odnotowano jedynie kilkukrotnie za rządów założycielaoraz byłego prezydenta TRPC RaufaDenktasza, który parę razynie podporządkował się woli tureckiego rządu. Ostatni raz taka sytuacja miała miejsce w 2004roku, gdy rząd Turcji pod przewodnictwem Recepa Tayyipa Erdoganaotwarcie zachęcał Turków cy­ pryjskich do przyjęcia planu Annana,natomiast ówczesny prezydent TRPC odrzucał

możliwość porozumienia na jego podstawie. Notabene,różnicezdań nalinii Anka- ra-Nikozja oraz pogarszający się stanzdrowia RaufaDenktasza zmusiły go do rezy­ gnacji z ubieganiasię o ponownąreelekcję19. Wybór Mehmeta Ali Talata, cieszącego siępoparciem tureckiego rządu, na prezydenta w2005 roku pozwolił na prowadzenie bardziej koncyliacyjnej polityki w stosunku do reprezentantów Greków cypryjskich iw praktyce przesądził o możliwości wznowienia rokowań pozmianie prezydenta Re­ publiki Cypruw pierwszej połowie 2008 roku.

19 Rauf Denktasz pełnił nieprzerwanie funkcję prezydenta TRPC w latach 1983-2005.

20 Statement by the President of the European Commission José Manuel Barroso on the announ­ cement of the launching offull-fledged negotiations with the aim of resolving the Cyprus problem, Brussels, 25 July 2008, http://ec.europa.eu/cyprus/news/barroso_statement_cyprus_en.htm (7.11.2008).

21 B. A. Yesilada. A. Sözen, Emperor Has No Clothes: EU’s Cyprus Challenge, w: A. Sözen

(red.), The Cyprus Conflict: Looking Ahead, Famagusta 2008, s. 103-116.

22 Tej sprawie poświęcony został obszerny raport wydany przez turecką fundację TESEV w 2008 roku. Zob. T. van den Hoogen, S. Tiryaki, M. Akgün (red.), A Promise to Keep: Time to End the Inter­

national Isolation of the Turkish Cypriots. Foreign Policy Analysis-7, Istanbul 2008. Zob. także: Z. Önis. Turkey-EU Relations: Beyond the Current Stalemate, „Insight Turkey” 2008, vol. 10, no. 4.

Otwarciekolejnej rundynegocjacji spotkało się z bardzo życzliwym przyjęciem ze strony Komisji Europejskiej. Przewodniczący KE José Manuel Barroso oświadczył w imieniu UE:„Z radością przyjmujęwiadomość o nowej inicjatywie oraz odwadze, jakąwykazali się prezydent Demetris Christofias oraz lider Turków cypryjskich Me-hmet Ali Talat,podejmując decyzjęo wznowieniu rokowańcelemrozwiązania proble­ mu cypryjskiego.W podobnym nastrojuprzyjąłem wiadomość o dalszych pracach nad środkami budowy zaufania.[...] Zcałych sił zachęcamobie stronydo współpracyoraz utrzymania takiegotemparozmów aż do zawarciaporozumienia. Zjednoczony, zinte­ growany Cypr przyniesie korzyści nie tylkosamym Cypryjczykom,ale także całej Unii Europejskiej”20. Należy przy tym podkreślić, że wsparcie procesu negocjacyjnego przezKomisję Europejską nie dotyczyjedynie działań politycznych.Zawiera również, podobnie jak to miało miejsce w 2004 roku podczas głosowania nadplanem Annana, deklarację pomocyfinansowej celem niwelowaniadysproporcji ekonomicznych po­ między obiema społecznościami. Jednakże, co słusznie podkreślili analitycy Birol Yeęilada oraz Ahmet Sózen, wsparcie Unii Europejskiej dlaprocesu pokojowego na Cyprze na poziomie z 2004 rokunie jest już możliwe.Chociażdeiure całe terytorium Cypru zostało włączone do UE, mieszkańców wyspy w instytucjachunijnych reprezen-tująjedynie Grecy cypryjscy. Ponadto, powiązanie kwestii cypryjskiej z negocjacjami akcesyjnymiTurcji przyczyniło siędodalszego skomplikowaniasytuacjipolitycznej na wyspie21. Przedstawiciele Turków cypryjskichzarzucająrównieżUnii Europejskiej niewywiązanie się z obietnic złożonych tuż po referendach z kwietnia 2004 roku, zwłaszczaw kwestii stopniowego znoszenia izolacji gospodarczejpółnocnego Cypru wramach UE22. Wtym kontekście, zdaniem strony tureckiej, bezstronność Unii Euro­ pejskiej w sporzecypryjskimbudzipoważne kontrowersje. W konsekwencjimożna z pełnym przekonaniem stwierdzić,iż kontynuowanieprocesu pokojowegoniebyłoby możliwe bezszerokiego zaangażowania zestrony ONZ.Scenariusz, wramach którego spór zostałbyuregulowany w ramach UE, nie jestpóki comożliwy. Problem cypryjski wymaga stałegozaangażowaniazestrony Rady Bezpieczeństwa ONZ i tym samym

wproces negocjacyjny zostałypośrednio włączone światowe mocarstwa, ze szczegól­ nym uwzględnieniem Stanów Zjednoczonych,Federacji Rosyjskiej orazWielkiej Bry­ tanii.Nie można zatem wykluczyć sytuacji, w której postęp prac celemrozwiązania kwestii cypryjskiej będzie uzależniony od jakościstosunków pomiędzy wymieniony­ mistałymi członkami RB ONZ.

Rozmowy,podobniejak wszystkie poprzednie po 1974 roku, toczą się przy aktyw­ nymwsparciuze strony ONZwramach misjidobrych usługświadczonych przez SG ONZ. Na miejscuBan Ki-moonareprezentuje Specjalny Doradca SG ONZ Alexander Downer. Negocjacje uzyskały również wsparcieze strony wielu wpływowych polity­ ków, wtym laureatów Nagrody Nobla -Jimmy Cartera orazDesmonda Tutu,którzy 9 października2008 roku odwiedzili Cypr, by zachęcić obie stronydo prowadzenia konstruktywnego dialogu i trwałegouregulowania kwestii cypryjskiej23. Towarzyszył imAlgierczyk Lakhdar Brahimi, który w1989 roku przyczynił siędo zakończenia woj -ny domowej wLibanie. Wszyscy trzej przybyli na Cyprz ramienia Grupy Starszych - forum grupującego 12 wpływowych i poważanych polityków, doświadczonych w rozwiązywaniu sporów i konfliktówmiędzynarodowych24.

23 Carter, Tutu in Cyprus for Peace Push, „The Australian” z 10 października 2008.

24 Pomysłodawcami założenia Grupy Starszych (ang. the Elders') są Nelson Mandela oraz jego obecna małżonka Graęa Machel - wdowa po prezydencie Mozambiku Samorze Machelu. Grupa po­ wstała w 2007 roku. Więcej zob. http://www.theelders.org (7.11.2008).

25 Zob. K. Ulusoy, Turkey and the EU: Democratization, Civil-Military Relations, and the Cyprus Issue, „Insight Turkey” 2008, vol. 10, no. 4.

Ostateczny rezultat nowej rundy rokowań stanowi niewiadomą. Niemniej analiza dotychczasowychrundnegocjacyjnychoraz aktualnychstanowisk obu stron niemogą napawać optymizmem. Należy zauważyć istotne rozbieżności wramach kluczowych obszarów negocjacyjnych. Pierwsza, zasadnicza różnicadotyczy stosunku do treści dokumentu wynegocjowanego podczas ostatniej rundyrokowań. Stronaturecka, za­ równo Turcy cypryjscy, jakiTurcja,podtrzymująpoparcie dla większości postanowień zawartych w ostatniej wersji planu Annana z marca 2004 roku, podczas gdy strona Gre­ ków cypryjskich dąży do ich rewizji. Świadczy o tymmiędzyinnymi determinacja, z jaką Turcja zmierza do uregulowaniasporu poprzezprzekształcenie Cypruw pań­ stwo federalne. Tureckiewładze orazprzedstawiciele Turków cypryjskichjuż nawet nie sugerują możliwości rozwiązania federalnego z uwzględnieniem rozwiązań cha­ rakterystycznych dlakonfederacji, które preferowaliprzed2004 rokiem25.

Turków cypryjskichi Greków cypryjskich różni podejściedo gwarancjibezpiecze­ ństwa dla przyszłejfederacji cypryjskiej. Mehmet Ali Talat niezmiennie podkreślako­ nieczność utrzymaniaw mocy Traktatugwarancyjnego z 1960 roku, pozwalającego Turcji na zachowanie możliwości interwencji w przypadku pogwałcenia porządku konstytucyjnego lub zagrożenia bezpieczeństwa społeczności Turków cypryjskich. Taką możliwość odrzuca jednak prezydent Republiki Cypru, chociaż w przypadku utrzymaniaTraktatuw mocy analogiczne prawo zachowałaby takżeGrecja. Podobne kontrowersjebudzirównież kwestia dalszego stacjonowania tureckich sił zbrojnychna wyspie po ewentualnym zawarciu porozumienia. Stronaturecka podkreśla potrzebę za­ chowaniakilkusetosobowegokontyngentu wojskowego celemochrony Turków cy­

pryjskich, zwłaszcza w pierwszych latach po zawarciu porozumienia, podczas gdy Grecy cypryjscy nie wyrażają na to zgody. W ich przekonaniutureckiesiły zbrojne będąkojarzone przez ludność greckąz siłami okupacyjnymi i dlategoichobecność na Cyprze byłaby szkodliwa, niepożądana oraz zaprzeczałaby idei porozumienia.

W trosce ospójność wramach prowadzonej polityki zagranicznej oraz stanowiska negocjacyjnego, Republika Cyprunie uznała Kosowa. Minister spraw zagranicznych Marcos Kyprianoustwierdził: „Myrównieżwalczymy outrzymanieintegralności te­ rytorialnej naszegopaństwa i chociaż wiemy, żeprzypadek Kosowajest przypadkiem

sui generis i nie stanowiprecedensu, stanowionpogwałceniepodstawowych zasad prawa międzynarodowego”26. Powyższa deklaracja dowodzi,iż strona Greków cypryj­ skichkonsekwentnie odcina się od wszelkichdziałań, które mogłybydoprowadzićdo faktycznego uznaniapaństwa Turków cypryjskich. Tym samym można domniemywać, iż jakiekolwiek ustępstwazwiązane ze zniesieniem izolacjipolitycznej,komunikacyj­ nejihandlowejpółnocnegoCyprusą nierealne. Jednocześnie pojawiasię zagrożenie, iżstrona Turkówcypryjskich będzie nadal wysuwała żądania częściowego zniesienia ograniczeń,comożedoprowadzićdoimpasu w rokowaniach i w efekcie niepowodze­ niakolejnej inicjatywy pokojowej.

26 J. Christou, Cyprus will never recognise Kosovo, „Cyprus Mail” z 9 kwietnia 2008.

27 Cicek: ‘A solution is not possibile by ignoring realities of two separate states, communities, de­ mocracies and guarantorship rights’, www.tmcpresidency.org (16.10.2008).

28 Wywiad przeprowadzony przez autora z Mehmetem Ali Talatem w Nikozji 27 października 2008 r. Już na początkunajnowszej rundy rokowań zauważalny stał sięsceptycyzm nie­ których czołowych polityków tureckich odnośnie końcowego sukcesu. Fakt wart podkreślenia w kontekście poprzednich inicjatyw zakończonych niepowodzeniami. Dotychczaszakażdym razem, gdy jedna ze stronzaczynała przedstawiać wybraneza­ gadnienia jakoniepodlegające jakimkolwieknegocjacjom, zaczynały się trudności ze zbliżeniem stanowisk, co prowadziło w konsekwencji do zawieszenia lubzerwania rozmów.Obawy mogąbudzić, naprzykład, wypowiedzi tureckiego wicepremiera Ce-mila Ciceka, który oświadczył, że chociaż Turcja wspiera proces pokojowyna Cyprze, nie opowiada się za porozumieniem za wszelkącenę. Jednocześniepodkreślił: „Igno­ rowanie faktów, a w szczególności istnieniadwóch oddzielnych państw, dwóchod­ dzielnych społeczności, oddzielnych demokracji i praw Turcji jako gwaranta ładu politycznego na Cyprze, uniemożliwi zawarcie porozumienia”27. Sceptycyzmu nie kryjerównież lider Turków cypryjskich. W rozmowie z 27października 2008 roku Mehmet Ali Talat otwarcie wyraził zaniepokójenie odnośnie dalszego rozwoju procesu negocjacyjnego. Wtym kontekście wskazał na zbyt duże uzależnienie lidera Greków cypryjskich od jego zapleczapolitycznego oraz opiniipublicznej,a także liczne prze­ ciekido greckiej prasy,chociaż wszelkieustalenia i propozycjeformułowane podczas rozmów zostały objęteklauzulą tajności za zgodą obu stron28.

Możliwe scenariusze

Scenariuszpierwszy - najbardziej prawdopodobny. Strony będą kontynuowały in­ tensywne praceorazrokowania ażdomomentu, gdy jednaz nichoficjalnie zadeklaruje,

iż osiągnięcieporozumienia jestniemożliwe zewzględuna zbytdużą rozbieżność sta­ nowisk.W rezultacie zachowanezostałoby status quo. Takim rozwiązaniem mogąbyć zainteresowani zwłaszcza Grecycypryjscy, którzy po odrzuceniu planu Annana w re­ ferendum w 2004 rokusąobarczani odpowiedzialnościąza nieuregulowanie kwestii cypryjskiej. Niektórzyprzedstawiciele Turków cypryjskich podejrzewają, że rokowa­ nia zostały wznowione przez stronę grecką tylko i wyłącznie w tym celu. Takim sa­ mym argumentem posługują się również niektórzy greccy komentatorzy, których zdaniem chociaż Turcy cypryjscy biorąudział w rokowaniach, zamiastkierować się dobrą wolą czynią wszystko, by przedstawićGreków cypryjskich w złym świetle, zy­ skać przychylność społeczności międzynarodowej i w konsekwencji doprowadzić do uznaniaTRPC.

Scenariusz drugi - strony osiągają kompromis wewszystkich kluczowych kwe­ stiach, co z kolei otwiera drogę dopodpisania porozumienia i ostatecznego uregulowania sporu. Scenariusz bez wątpienianajbardziej pożądany, ale jednocześnie najtrudniejszy dozrealizowania. Wielezależeć będzie od determinacjigłównych negocjatoróworaz wsparcia politycznego i finansowego ze strony ONZ, Unii Europejskiej, Stanów Zjed­ noczonych, Wielkiej BrytaniiorazFederacji Rosyjskiej. Pogłębiona analizawszystkich poprzednich rund rokowań w latach 1974-2004 pozwalazauważyć, iż porozumienie niezostałozawarte nawet w sytuacjach, gdy do wejścia planu pokojowegow życie bra­ kowało jedynie podpisów czołowych negocjatorów lub zgodywiększościmieszkań­ ców wyspy, wyrażonej w referendum. Za główną przyczynę takiego stanu rzeczy należy uznaćbrak dobrej woli politycznej oraz wzajemny deficyt zaufania.

Trzeci scenariusz - zakończenie rozmów niepowodzeniem z inicjatywy strony greckieji stopniowatajwanizacjaCypru. Według Jana Asmussena, przez tajwanizację należy rozumieć sytuację,w której „doszłoby dofaktycznegouznaniaTureckiej Repu­ bliki Północnego Cypru, bez nawiązywaniastosunków dyplomatycznych”29. Wówczas sytuacja TRPC na arenie międzynarodowej odpowiadałaby obecnej pozycji Republiki Chińskiejna Tajwanie. Takiscenariusz może zostać zrealizowany, jeśli władze Repu­ bliki Cyprubędą konsekwentnie odmawiałyzgody na zniesienie izolacji północnego Cypru. Wówczas,w ramach rekompensaty za pojednawczą postawęreprezentowaną od 2004 rokuprzez Turków cypryjskich, poszczególne państwa mogą rozpocząć pro­ cesfaktycznegouznawania TRPC30.Pierwszymi mogą byćpaństwa członkowskie Or­ ganizacji Konferencji Islamskiej, z Pakistanemnaczele. Drugie w kolejności mogąbyć państwaczłonkowskie UE,które zaczną wywierać nacisk na RepublikęCypru,by ta w pełni zaangażowała sięw ostateczne uregulowanie sporu. Uznaniebędzie uzasadnia­ nekoniecznościąpełnegowłączenia Turków cypryjskich wproces integracji europej­ skiej oraz troskąo rozwój gospodarczy północnego Cypru.

29 J. Asmussen, Cyprus After the Failure of the Annan Plan, European Centre for Minority Issues

Brief No. 11/2004, Flensburg 2004, s. 12.

30 Uznanie de iure jest bezwarunkowe i nieodwołalne, podczas gdy uznanie de facto jest warun­ kowe i jako takie może zostać odwołane.

Ostatniscenariusz-najmniej prawdopodobny, zakłada uznanie deiureTRPC przez państwa świata pomimo sprzeciwów ze strony Greków cypryjskich. W rezultacie na arenie międzynarodowej funkcjonowałyby dwa państwacypryjskie, a trwały podział

terytoriumwyspy zostałby usankcjonowany. Należy jednakpodkreślić,iż nie występują obecnie żadne przesłanki pozwalające rozważać możliwość realizacji tegoscenariusza.

Wnioski

Najnowszarundarokowań, zainaugurowana oficjalnie we wrześniu 2008 roku, sta­ nowikolejną szansę na ostateczne uregulowanie kwestii cypryjskiej.Ostateczne uregu­ lowanie sporu, trwającego ponad 45 lat,byłoby bezwątpieniajednym z największych sukcesów światowej dyplomacji na początku XXI wieku. Jednocześnie dowiodłoby, że pokojowe środki regulacji sporów międzynarodowych są nadal skuteczne nawet w przypadku najbardziej złożonych sporów. Kwestia cypryjska jest bez wątpienia przykładem wieloaspektowegosporu, którego pomyślne rozwiązaniepomogłoby do pewnego stopnia w uregulowaniu innych sporów międzynarodowych, naprzykład, problemu palestyńskiego. Ponadto, rozwiązanie kwestii cypryjskiej wpłynęłoby ko­ rzystniena sytuacjępolityczną wewnątrz Unii Europejskiej orazpozwoliłoby zintensy­ fikować negocjacje akcesyjne prowadzone z Turcją od2005roku.

Koncyliacyjna ikonstruktywna postawa liderów cypryjskich społeczności - Deme- triosa Christofiasa oraz Mehmeta Ali Talata - pozwalastwierdzić, iż zawarcieporo­ zumienia jest prawdopodobne. Po obu stronach zauważalna jest polityczna wola uregulowania kwestii cypryjskiej. Obaj przywódcy nie ograniczająsię przy tym jedy­ niedo deklaracjipolitycznych. Świadczą o tym, między innymi, przyjęte uzgodnienia dotyczące fundamentalnych kwestiiustrojowych- przekształcenia Cypru w federację jako jednego podmiotu prawa międzynarodowego oraz wspólnego obywatelstwa.

Jednocześnie należy jednak dostrzec brak konstruktywnych propozycjiodnośnie zagadnień, które wprzeszłości wielokrotnie doprowadzały dozawieszenia lub zerwa­ nia rokowań. Wśród najistotniejszych należy wymienić brak porozumienia w sprawie kształtu i podziału władzywykonawczej napoziomiefederacji, podziałukompetencji pomiędzy władzami federalnymi i władzamipaństw składowych, praw Turcji jako gwaranta ładukonstytucyjnego na Cyprze,obecnościwojsktureckich na wyspie oraz uregulowania kwestiiwłasności i wypłaty odszkodowań tytułem mieniautraconego przez członkówobu społeczności po 1974roku. Powyższe kwestie od wielulat stają na przeszkodzie w osiągnięciu porozumienia. Niemniej, jak słusznie zauważa Vamlk Vol­ kan, nie one stanowiąnajwiększy problem. W jego przekonaniunajwiększe wyzwanie stanowi deficyt wzajemnego zaufania:„Nie ma możliwości rozwiązaniasporu nawy­ spie bez pełnego zrozumieniaoraz uwzględnienia traumy,która stała się udziałem obu społeczności”31.Wzajemna nieufnośćorazuprzedzeniastaną na drodze realizacji na­ wet najlepszego dokumentu porozumienia. Warto pamiętać, iż miarąprawdziwego sukcesu na Cyprze będzienietylezawarcieporozumienia, ile późniejsza, prawidłowa implementacjajego postanowień. Rok2009powinien przynieśćodpowiedź napytanie, czy obie społecznościsą już gotoweżyć i współpracować wramach wspólnego, fede­ ralnego państwa.

31 V. Volkan, Trauma, Identity and Search for a Solution in Cyprus, „Insight Turkey” 2008, vol. 10, no. 4, s. 95.