Główne przestrzenie współpracy Unii Europejskiej z Rosją od schyłku XX wieku. Perspektywa niemiecka Unia Europejska w dwa lata od wejścia w życie Traktatu z Lizbony

(1)

Michał M. Kosman

Główne przestrzenie współpracy Unii

Europejskiej z Rosją od schyłku XX

wieku. Perspektywa niemiecka Unia

Europejska w dwa lata od wejścia w

życie Traktatu z Lizbony

Rocznik Integracji Europejskiej nr 5, 131-155

2011

(2)

MICHAŁ M. KOSMAN

Bydgoszcz

Główne

przestrzenie

współpracy

Unii

Europejskiej

z

Rosją

od

schyłku

XX wieku. Perspektywa

niemiecka

1. Początki współpracy i jej podstawy traktatowe

Zakończenie zimnej wojny przyniosłokres ładu jałtańsko-poczdamskiego, z któ

regopowolizaczęłasię wyłaniaćnowa,jeszcze bliżej nieokreślona konstrukcja nowe

go porządku międzynarodowego. U jego zarania na kontynencie euroazjatyckim dały

się dostrzec zarówno tendencje integracyjne (zachódkontynentu), jak i dezintegracyj-ne (wschód i południe). O ile jednak te pierwsze były kontynuacją wcześniejszych procesów prowadzących ku jednościzachodniejEuropy, to te drugiestanowiły zwia

stun schyłku bipolarnego podziału świata. Rozpad Związku Radzieckiego z końcem 1991 r. zbiegł się z fmalizacją rozmówna tematpowołania do życia Unii Europej skiej, spychając w cień jakże istotne wydarzenie, jakim był szczyt w Maastricht 9-11 grudnia 1991 r., otwierający drogę do powstania Unii Europejskiej. Istotnym

novum wjej przypadku było wzbogacenie dotychczasowej integracji gospodarczej o elementy polityczne, tj. wspólną politykę zagraniczną i bezpieczeństwa oraz

współpracęwzakresie wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych. Oznaczało to

m.in. wprowadzenie ram dlanakreśleniaw przyszłości wspólnej polityki zachodniej

Europy wobec innych aktorów międzynarodowych. Nie ulegałowątpliwości,że wnaj

bliższym otoczeniu najważniejszym z nichbyła wyłaniająca sięz gruzówimperium ra

dzieckiego Rosja.

Państwarodzącej się Unii Europejskiej były świadomeznaczenia rozpadu ZSRR i potencjalnych skutków, jakie faktten mógł zrodzić, gdyby wydarzenia w przestrzeni postradzieckiej, ogarniętej renesansem nacjonalizmów,wymknęły się spodkontroli.

Potrzebą chwili zpunktuwidzenia Wspólnoty stałosię powstrzymanie potencjalnych

negatywnych tendencji rozwojowych na tymobszarze i stabilizowanie go.Zmierzała

ona zatem doustanowieniastabilnychstosunków z Rosją, podporządkowanych odpo wiednimramom traktatowym. Podobnież Rosja próbowała wjasny sposób zdefiniować

swoje stanowisko wobec Wspólnoty. Ważniejsze dokumenty programowe Federacji

Rosyjskiej zpierwszych lat jejodrębnegobytupaństwowegozdawałysięniedo końca konsekwentniepostrzegać rodzącą się Unię. I tak oto Strategiadla Rosji z 30lipca 1992 r., przygotowana przez pozarządową Radęds.Polityki Zagranicznej i Obronnej, przewidywała wzrost znaczenia Unii i uzyskanie przez nią mocarstwowejpozycji,po

stulującjednocześniezbliżenie Rosji z Unią celemuniknięcia izolacji i utratyznacze

nia przez Rosję.Zdrugiej strony wydaje się jednak, żewowym czasie na Kremlu nie

przypisywano Wspólnocie/Unii większego znaczenia, postrzegając ją jako typową or

(3)

132 Michał M. Kosman RIE5’11

Taki pogląd zdawała się potwierdzać ogłoszona w 1993 r. Koncepcja polityki zagra nicznej Federacji Rosyjskiej, która nieprzypisała Unii nazbytszczególnego znaczenia

w rosyjskich działaniach zewnętrznych,stawiając ją w jednym szereguz innymiinsty tucjami międzynarodowymi. Niemniejjednak pojawił się postulat umacniania wie-

loszczeblowej współpracy politycznej.

Wspólnota z kolei na przełomielat 80. i 90.XX wieku zmierzała doodpowiedniego reagowania w obliczu problemów gospodarczychZSRR,wspierając reformujące się

imperium w dobie Gorbaczowowskiej pieriestrojki. Na dwóch rzymskich szczytach w1990 r. (w październiku igrudniu)Rada Europejskapostanowiła przyznać Związko wiRadzieckiemu pomoc gospodarcząw postaci żywności, lekarstw, wsparciatech

nicznego i kredytów(została ona początkowo wstrzymana w następstwie krwawych zajść w kroczącychkuniepodległości republikachbałtyckich na początku1991 r.oraz

puczumoskiewskiego zsierpnia 1991r.).

Po wyłonieniu się suwerennej Rosji w grudniu 1991 r. zasadniczym celem obu stron było przygotowanie traktatu, który regulowałby całokształt wzajemnych stosunków.

Rosja pragnęła ugruntowania i potwierdzenia swej silnej pozycji poprzez zbudowanie

relacji z Unią w oparciuo strategiczne partnerstwo,jednocześniezmierzając do uzy skania szerokiej pomocy finansowej i ustanowienia korzystnychram dla stosunków

ekonomicznych. Kwestią o specjalnym znaczeniubyło dla Rosji uniknięcieformalne

gopotraktowania jej jakopaństwa o scentralizowanej gospodarcei nadanie jej statusu gospodarki przejściowej z uwagi na możliwośćzastosowaniazasad GATTw stosun kach handlowychzpaństwami o gospodarkach wolnorynkowych.Ponadtodla Kremla sprawą szczególnej wagibyłostopniowewkomponowanie Rosji w krąg europejskiej przestrzeni gospodarczej1.

1 P. Żurawski vel Grajewski, Polityka Unii Europejskiejwobec Rosji a interesy Polski 1991-2004,

Kraków-Warszawa 2008,s.34—42.

2 Agreement on partnership and cooperation establishing a partnership between the European Communities and their Member States, of one part, and the Russian Federation, ofthe otherpart,

http://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2003/november/tradoc_114138.pdf.

W 1992 r. zainaugurowano negocjacje nad traktatem, które po kilkunastu mie siącach udało się sfinalizować podpisaniem porozumienia o partnerstwie i współpracy (Partnership and Cooperation Agreement- PCA), co nastąpiło 24 czerwca 1994 r.

podczas szczytuRady Europejskiej na Korfu. Na toobszerne porozumienie złożyło się

112 artykułów oraz licznezałączniki, protokoły i wspólnedeklaracje. Wśród celówpo

rozumienia dokumentwymieniał zbudowanie ram dla dialogu politycznego,popieranie rozwoju relacji gospodarczych między stronami, umacnianiewolnościpolitycznych

iekonomicznych, wzmacnianie rosyjskich dążeń do konsolidacji demokracji i rozwoju

gospodarczego ukierunkowanego na tworzenie gospodarki rynkowej, rozwój funda mentów współpracy gospodarczej, społecznej, finansowej i kulturalnej, promowanie

działańsprzyjających realizacjiwspólnych interesów,przygotowanie odpowiednichram

dla stopniowej integracjipomiędzy Rosją„a szerszą przestrzeniąwspółpracy w Europie”

oraz stworzenie warunków dlabudowyw przyszłościstrefy wolnegohandlu pomiędzy stronami. Wodrębnym, drugim artykule podkreślono konieczność przestrzegania zasad demokratycznych orazpraw człowieka,odwołując siędo Aktu Końcowego KBWE2.

(4)

Porozumienie to, podpisane kilka dni przed objęciem pierwszego przez zjednoczo

ne Niemcy przewodnictwa w UniiEuropejskiej- wdrugiejpołowie 1994 r. -spotkało sięzezdecydowaną aprobatą Bonn, które od chwili rozpadu ZSRR szczególnąuwagę wswej polityce zagranicznej przypisywałojego spadkobierczyni. Niemieckąpolitykę wobec Rosji można uznać za centralnyskładnik polityki wschodniej Bonn3. Trudnosię dziwićtakiemu nastawieniu, zważywszy na potencjał demograficzny, terytorialny, mi

litarnyczy przede wszystkim gospodarczy Federacji Rosyjskiej, na który składały się w pierwszym rzędzie cenne dla państw zachodnioeuropejskich surowce. Jeszcze w trakcie istnienia ZSRR,podstawądwustronnychrelacji tuż po zjednoczeniu Niemiec stał siętraktat o dobrymsąsiedztwie,partnerstwiei współpracy z9 listopada 1990 r.4 W ostatnich tygodniachegzystencji supermocarstwa stosunki z ZSRR zaczęłyjednak

być spychane na margines polityki wschodniej RFN na rzecz bezpośrednich kontaktów

z Rosją, czego świadectwem było przyjęcie wBonn prezydenta Borysa Jelcyna i pod pisanie niemiecko-rosyjskiej deklaracji 21 listopada 1991 r. Umacnianiu nici porozu mieniasprzyjały w kolejnychlatachdobrebezpośredniekontakty pomiędzyKohlem i Jelcynem, którzybędąc niemal rówieśnikami potrafili łatwo znaleźćwspólny język,

copozwalałoim łagodzić kwestie sporne w relacjach dwustronnych, a Niemcomrozu miećrosyjskieinteresy na arenie międzynarodowej5.

3 Według Erharda Cziomerana wschodni wymiar polityki zagranicznej zjednoczonych Niemiec złożyły się dwa komponenty: po pierwsze - polityka wobec Rosjii Wspólnoty Niepodległych Państw, po drugie - wobecEuropyŚrodkowo-Wschodniej. E.Cziomer, Polityka zagranicznaNiemiec.Kon

tynuacja i zmiana po zjednoczeniu zeszczególnym uwzględnieniempolityki europejskieji transatlan

tyckiej, Warszawa 2005,s. 187.

4 VertragüberguteNachbarschaft, Partnerschaftund Zusammenarbeit zwischen der Bundesre publik Deutschland und der UdSSR, „Bulletin.Presse- und Informationsamts der Bundesregierung”,

Nr. 133, 15.11.1990, s. 1379-1382.

5 Do najważniejszychkwestiiproblematycznych w stosunkachniemiecko-rosyjskich po rozpa dzie ZSRR wypadało uznaćniemieckiedążenia dowycofaniawojsk rosyjskichz obszaru byłej NRD, rosyjskie zabiegio niemieckąpomoc gospodarczą, problemmniejszości niemieckiej w Rosji, jak również rozmowywsprawie zwrotu dóbr kultury. Zob. A. Stent,Russland,in: Handbuchzurdeut

schen Außenpolitik,Hrsg. S. Schmidt, G.Hellmann, R.Wolf,Wiesbaden 2007, s. 440-441. 6 Zob.załącznik dodeklaracji końcowej Rady Europejskiej w Essenz 9-10 grudnia 1994 r.: Be richt desRates an den Europäischen RatEssen über die Strategie zur Vorbereitungdes Beitritts der assozierten MOEL, „Bulletin. Presse- und Informationsamt der Bundesregierung”, 9.12.1994, s. 1078-1083.

W trakcie zasygnalizowanej prezydencji w Unii w 1994 r., Bonnnależytą uwagę

przypisało relacjom zFederacją Rosyjską, choćna pierwszy plan w ostatecznymrozra chunku wysunęły się osiągnięcia w odniesieniu do państw środkowoeuropejskich, którymw rezultacie niemieckiejinicj atywyzaproponowano prowadzenie strukturalne

go dialoguna drodzedo członkostwa w Unii,sprowadzającegosiędo regularnych kon sultacji UE z szefami poszczególnych resortów kandydujących państw tego regionu6.

Rosj a tymczasem wkolejnych latach nie ustawaławwysiłkach dalszego rozwijania

swych kontaktów zachodnioeuropejskich, preferując jednak płaszczyznę bilateralną i umacnianie dialogu z głównymi graczami unijnymi. Najważniejszymi partnerami wpercepcji Moskwy od początku byli najpoważniejsi gracze unijni- Niemcy i Francja. Podczas paryskiego spotkania z 27maja1997,naktórym podpisano KartęNATO-Rosja,

(5)

Borys Jelcyn otwarcie promował hasło „Wielkiej Europy”,którastanowiłabyodrębną siłę międzynarodową, wolną od wpływu innych potęg (trudno nie dostrzecpodobień stwa z gaullistowską Europą Ojczyzn czy wpewnym stopniu z ideą„europejskiego

domu” Gorbaczowa). Podobnehasłapojawiłysię kilka miesięcy później w wystąpie

niu Jelcyna na forum Rady Europy wStrasburgu 10października1997 r. Skłonność do

bilateralizacji (czy nieraz trilateralizacji) stosunkówzzachodnią Europą znalazła wy

razwrosyjskich propozycjach prowadzenia trójstronnychspotkań na szczycie na osi Moskwa-Bonn-Paryż (pierwsze z nich odbyło się 26 marca1998 r.)7. Jeślipołączymy tozewspomnianym hasłem „Wielkiej Europy”, toniewątpliwie potwierdzato rosyj

skiepragnienia budowy wielobiegunowej polityki światowej, zaś taktycznym składni kiemna drodzedo realizacjitego celu byłoby odciąganieEuropy Zachodniej od Stanów Zjednoczonychi selektywno-bilateralne podejście w politycewobec tego regionu.

7 Obszar WNP: czasna zmiany,„Rocznik Strategiczny” 1997/98,s. 137.

8 Szerzej na ten temat zob. W. Pięciak,Niemcy. Drogado normalności. Polityka zagraniczna RFN odwojny o Kuwejt dowojnyo Kosowo, Warszawa 2000.

2. Wspólna strategiaUEwobecRosji i koncepcja wspólnych przestrzeni

Wybory w Niemczech jesienią 1998 r., które przyniosły kres szesnastoletnim

rządomHelmutaKohla, zapoczątkowały władzę koalicjiSPD-Sojusz‘90/Zieloni pod kierownictwem Gerharda Schródera. Na arenie międzynarodowej z zaciekawieniem

obserwowano, jakie stanowisko nowyrząd zajmie wobec kluczowychproblemów mię

dzynarodowych. Kreml miał podstawy, aby żywić nadzieje na życzliwy stosunek czołowych polityków czerwono-zielonej koalicji do Rosji - wszakjeszcze dekadę

wcześniej Zieloni i znacznaczęść socjaldemokratówwyrażała otwarcie krytyczne sta

nowisko wobec PaktuPółnocnoatlantyckiego. Jednak wdrugiej połowielatdziewięć dziesiątychpartie te - zwłaszcza Zieloni- miały za sobą na tyle głęboką ewolucję światopoglądową, że kontestacja NATO lub skrajnypacyfizm nie wchodziły już w grę

wich przypadku.

Istotnym wyzwaniem, przed którym stanęła prezydencja niemiecka w styczniu 1999 r. tuż po objęciu władzy przez nową koalicję, był narastający potencjał konflikto

wy w Kosowie. Rozpoczęte 24 marca 1999 r. NATO-wskiebombardowania Jugosławii natychmiast doprowadziły dopoważnego ochłodzenia stosunków Zachoduz Rosją, która zgoryczą musiała uświadomić sobie faktposiadaniazbytskromnych zasobów, aby mogła skuteczniezablokować akcjęzbrojną przeciwkozaprzyjaźnionej Serbii.Nie spełniły się też rachuby SlobodanaMilosevica, liczącego nawyłamanie się nowej ko

alicji SPD-Sojusz‘90/Zieloni z szeregu państw zachodnich wstanowiskuwobec pro

blemu kosowskiego8. Zamysły te okazały sięcałkowicie chybione. Z punktu widzenia

Rosji operacja antyjugosłowiańska mogłasię natomiastjawić jakopewnego rodzaju upokorzenie, nie zdziwił zatem fakt zamrożeniaprzez Moskwę kontaktówz NATO.

Z kolei istotnym osiągnięciem prezydencji niemieckiej z 1999 r. było uzyskanie

względnie koherentnego podejścia Unii dokryzysukosowskiego. Dyplomacja nie

(6)

zranionego poczucia dumy Moskwy, dążąc do wciągnięciajej w proces pokojowy.

10 czerwca1999 r.NATO zaprzestało bombardowań9. Zaskoczeniem w tej sytuacji była rosyjska akcja wojskowapodjętaw celu opanowania lotniska Slatinapod Prisz-

tiną, która początkowo wywołała konsternację na Zachodzie i miałaniewątpliwie

umocnić rosyjskie stanowisko przetargowe przed ustaleniami związanymi z rozmiesz czaniem sił międzynarodowych w Kosowie. Mimo usilnych starań Rosja nieotrzymała

jednakwłasnegosektorabezpieczeństwa, jednakakcja ta pozwoliładopewnego stop

nia przywrócić pozory prestiżu państwa10.

9 Szerzej zob. B. Koszel, Konfliktw Kosowie w polityce międzynarodowej,„Zeszyty Naukowe” WSZiBw Poznaniu 1999, nr 2, s. 151-170; G.Joetze, Der łetzte Kriegin Europa? Das Kosovo und die deutsche Połitik, Stuttgart 2001.

10 NiemcyuproguXXI wieku:między tradycją „Republiki Bońskiej” a aspiracjami „Republiki Berlińskiej”, „Rocznik Strategiczny”1999/2000,s. 214.

Mimo tychzawirowań, prezydencja niemiecka odnotowałaistotny sukces wpostaci

sformułowania platformy programowej polityki UE wobec Rosji,jaką stała się przygo

towanaprzy decydującymudzialeniemieckiego resortu sprawzagranicznych Wspólna

strategia UniiEuropejskiejwobec Rosji, ogłoszona 4 czerwca1999 r. na szczycie Rady

Europejskiej w Kolonii. Byłoto pierwsze zastosowaniewspólnej strategii jako nowe go, wprowadzonego traktatem amsterdamskim,aktu prawnego Unii w ramach WPZiB.

Dokument złożony był z czterechczęści. W pierwszej, zatytułowanej WizjaUnii Euro

pejskiej o przyszłym kształtowaniupartnerstwa z Rosją, stwierdzono że rozwijającasię

stabilna i demokratycznaRosja, zakotwiczona w zjednoczonej Europie, jestbardzo ważnym partnerem w umacnianiu pokoju. Skonstatowano, że wyzwania, przed któ rymi stoikontynent, wymagająbliskiej kooperacji pomiędzyUnią a Rosją.W tej części pojawiłysię zapisy na tematcelówUnii,wśródktórychwymienionobudowę wRosji stabilnej demokracji opartej o rządyprawa oraz promowanie stabilności na kontynen cie europejskim poprzez wzmocnioną współpracę z FederacjąRosyjską. W kolejnych zapisach doprecyzowano i wypunktowano zasadnicze cele strategii, wśród których wymieniono:

- wzmocnienie demokracji, rządówprawa i instytucjipaństwowych w Rosji;

- wciągnięcie Rosji do wspólnegoeuropejskiego obszaru gospodarczo-społecznego; - współpracę na rzeczumocnienia stabilności i bezpieczeństwaw Europie; - wspólnewyzwania na kontynencie europejskim.

Strategiaokreśliła także instrumentarium i środki niezbędne dla urzeczywistnienia

celów zawartych w dokumencie.Jego drugaczęść,nosząca tytuł Dziedziny działania,

rozszerzała kwestie związane zposzczególnymi celami zawartymi wczęścipierwszej, m.in. poprzez zachęcaniedoreform instytucjonalnych w celu zbudowania efektywnej

administracji w ramach trójpodziału władz naróżnych szczeblach organizacji terytorial

nej państwa, wzmacnianiespołeczeństwa obywatelskiego poprzezpopieranie wzajem nych kontaktów, wymianękulturalną, wspieranie organizacji pozarządowych.Ponadto

postanowionowzmacniać reformy gospodarcze w Rosji poprzez doradztwo, tworzenie

efektywnej politykipodatkowej, reformę sektora bankowego, poprawękonkurencyj

ności sektora przemysłowego, energetycznego i rolnego. W odniesieniu do procesów integrowania Rosjiz przestrzeniągospodarcząEuropy zapowiedziano m.in. dążenia do

(7)

zbliżania odpowiednich przepisów prawnych, wspieranie rosyjskich starań o wejście do Światowej Organizacji Handlu (WTO) po spełnieniu przez Moskwę niezbędnych kutemu warunków, szkolenie rosyjskich menedżerów itp. W ramach wzmacniania bezpieczeństwa i stabilności europejskiej zapowiedziano rozbudowanie politycznego

dialogu, zwłaszczaprzy udziale Wysokiego Przedstawiciela do SprawWPZiB, jednak

nietylkow ramach Unii, ale także OB WE,ponadtopostulowano wzmacnianie dyplo macji prewencyjnej. Do najważniejszych wspólnych wyzwańeuropejskich zaliczono kwestie energetyczne i bezpieczeństwa nuklearnego, problemy ekologiczne i zdrowia,

zwalczanie przestępczości zorganizowanej,prania brudnych pieniędzy, handlu ludźmi

i narkotykami czy też współpracę sądową.Uzupełnieniem powyższychzamierzeńi in

strumentów ich realizacji była trzecia część, zatytułowana Specyficzne inicjatywy,

obejmującaszereg działań rozszerzających możliwości kooperacji. Ostatniainajkrót sza, czwartaczęść, dotyczyła okresu obowiązywania strategii,który wynosił cztery lata zmożliwością jej przedłużania i modyfikacji11.

11 Gemeinsame Strategie der Europäischen Union gegenüber Russland vom 4. Juni 1999,

„Amtsblattder EuropäischenGemeinschaften”, 24.06.1999,L 157, s. 1-9.

12 H. Timmermann,Die„ Gemeinsame Strategie der EuropäischenUnion für Russland Inhalt,

Intentionund russische Reaktion, .Aktuelle Analysen”,Bundesinstitut fürostwisenschaftliche und internationale Studien 1999, Nr. 31,s. 2-7.

Wspólna strategia spotkała się zlicznymi komentarzami wniemieckiejpublicysty

ce. Znany ekspert wzakresie problematyki rosyjskiej, HeinzTimmermann,w analizie

zaprezentowanej wnieco ponad dwa miesiące poprezentacji strategiiocenił jąjako do

kument, w którym zbiegają się interesy obustron. Wydarzeniaw Rosji mają bowiem

silny wpływ na bieg wypadków wEuropie, dlatego też wpieranie procesówstabiliza cyjnych w Rosji powinno być stałymimperatywem politykiUE, w której interesieleży

Rosja współpracująca w rozwiązywaniu problemów bezpieczeństwa na kontynencie, anie kontestującaunijne działania na polubezpieczeństwamiędzynarodowego. Unii powinno zależeć na przełamywaniuewentualnych rosyjskich tendencji izolacyjnych

wobec Europy i nakłanianiu Moskwy do konstruktywnego zaangażowania w roz wiązywanie konfliktów międzynarodowych.Jako przykład takiegodziałania posłużyć mogło zaangażowanie Unii, zwłaszczaNiemiec, we wciągnięcie Rosji w działania na

rzecz zakończenia konfliktuwKosowiew połowie 1999r. Jednocześnie Timmermann dostrzegł, że rosyjskideficyt instytucji i mechanizmów demokratycznych bardzo wy raźnie rzuca sięw oczy na tle środkowoeuropejskichkandydatów do Unii, systema tycznie przyjmującychunijne normy i standardy. Słusznywydaje sięprzy tym pogląd, żeniewielkie byłyszanse wywierania wpływuna bieg wydarzeń w Rosji zzewnętrz

w kierunku umacniania tendencjidemokratyzacyjnych - Timmermann obstawał przy

poglądzie, że musi ona sama znaleźć swą drogę rozwoju. Należy natomiastwspierać w Rosji wszelkie siły skłonne do działań kooperatywnych i właśnie wspólnastrategia

wpisuje sięw taki schemat działania12.

Oceniając ten dokument należy pamiętać o okolicznościach międzynarodowych,

jakie towarzyszyły jego ogłoszeniu. Nastąpiło to w trzy miesiące po krytycznie w Mo skwie ocenianym rozszerzeniuNATO o Polskę, Czechy i Węgry. Natomiast zaledwie kil

(8)

w celu zajęcia lotniska pod Prisztiną, która wprowadziłakonsternację w zachodnich

stolicach. Cztery miesiące po wspólnej strategiinastąpiłazresztą rosyjskaodpowiedź w postaci średniookresowej strategii Federacji RosyjskiejwobecUE13. Hannes

Ado-meiti Rainer Lindner pokusili się oporównanieobudokumentów zwracającuwagę, że Rosja zdecydowanie określałasięwswoim dokumencie jako mocarstwoświatowe,zaś

jako zasadniczy swój celsformułowała ochronę narodowych interesów i podniesienie

znaczenia Rosji wEuropie i na świecie. W przeciwieństwie dowspólnej strategii UE, dokument rosyjski mówiłnie tyle o budowie nowych struktur, co raczej stabilizacji

i kontynuacji procesureform gospodarczychi społecznych w kraju. Góręwnim wzięła

także tendencja do odgórnego raczej niż oddolnego organizowaniapaństwa i społeczeń

stwa. Odrzucono też możliwośćcedowania suwerenności na instytucjeponadnarodo we przez Rosję, któramusi zachować swobodę działania na areniemiędzynarodowej. Dotknięto równieżbardzo czułej struny, mianowicie roli Rosji naobszarzeWspólnoty Niepodległych Państw. Posmak ostrzeżenia wobec Uniimiała wręcz zapowiedź oporu

Moskwy wobec wszelkich działań zewnętrznych,które zmierzałyby do storpedowania

próbintegracji gospodarczej WNP, co oznaczało dezaprobatę dla ewentualnych prób nawiązania specjalnych relacji UE z którymkolwiek z państwWNP. Rosja wstosunkach

z UEdążyłanatomiastdouzyskaniakilku konkretnych korzyści,doktórych wypadało

zaliczyć wolny dostęp dounijnegorynku, przyciągnięcie unijnychinwestycji, techno logiiiknow-howoraz swobodę podróżowania rosyjskich obywateli dopaństw UE14.

13 P.Żurawski vel Grajewski, op. cit.,s. 164-173.

14 H. Adomeit, R.Lindner,Die „ GemeinsamenRäume ” Rußlands undder UE. Wunschbildoder

Wirklichkeit?,„SWP-Studie”,November 2005, s. 10-11.

15 Szerzej zob. M. M. Kosman,Rola mocarstw we współpracyeuroatlantyckiej, w: Stosunki

transatlantyckiena przełomie XX i XXI wieku.Szkice politologicznei historyczne, red. D. J. Mierze jewski, S.Sadowski, Piła2008, s. 123-137.

16 EU-RussiaSummit(St. Petersburg,31May 2003). Joint Statement, http://www.consilium.eu-ropa.eu/uedocs/cms_data/docs/pressdata/en/er/75969.pdf. W drugim punkciedeklaracjiszczytu czy tamy: „Postanowiliśmy wzmocnićnaszą współpracę w celu stworzenia w dłuższej perspektywie wspólnej przestrzeni ekonomicznej,wspólnejprzestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwo ści, przestrzeni współpracyna polu bezpieczeństwa zewnętrznego, jak również przestrzeni badań, edukacji,włącznie z aspektami kulturalnymi”.

Wspólna strategia wyznaczyła kluczowekierunki polityki UE wobec Rosji. Jednak pierwsze lata XXI stulecia, w konsekwencjipodziałówtransatlantyckichna tleamery

kańskiej operacjiw Iraku w2003 r., przyniosły problemy zbudowąspójnego stanowi skaUE wobec Rosji, która wraz z Niemcami, Francją i Belgią stanęła w jednym froncie

sprzeciwuwobec działańWaszyngtonu15. Gdy już opadałkurz irackich pól bitewnych

a wraz z nim euroatlantyckie emocje, nastąpił kolejny znaczący krok w kierunku pogłębianiaunijnych więziz Federacją Rosyjską. Podkoniec maja2003 r. wwyniku unijno-rosyjskiego szczytu w Sankt Petersburgu sformułowano koncepcję tzw. czte rech wspólnych przestrzeni w kształtowaniu wzajemnych stosunków, jednak nie wy pełniając ich jeszcze na tym etapie konkretniejszą treścią16. Nie udało się tego uczynić

także w ciągu kilkunastukolejnychmiesięcy, które przyniosływzrostnapięcia na tle wypadków na Ukrainiepod koniec 2004r.Istotnym bowiem składnikiem stosunków

(9)

marańczowejrewolucji. Heinz Timmermann zaakcentował nota bene mało znane sze rzej faktyzwiązane z zakulisowym niemieckim udziałem w rozwiązaniu ukraińskiego kryzysu w 2004r. Joschka Fischer miałwówczas intensywnie zachęcać Wysokiego Przedstawiciela ds.WPZiB Javiera Solanę doodważniejszego zaangażowania w roz wiązanie kryzysu i wsparcia wysiłków interweniującego w Kijowie prezydenta Aleksan dra Kwaśniewskiego. Zkolei Gerhard Schródermiał pod koniec listopada wykorzystać

swoje dobre kontakty z prezydentem Putinem, abyodwieśćgo od próbstorpedowania powtórki drugiej tury wyborów prezydenckich na Ukrainie i zachęcićdokonstruktyw nego rozwiązania problemu17.

17 H. Timmermann, Die deutsch-russischen Beziehungen imeuropäischen Kontext,„Internatio nale Politik undGesellschaft” 2007, Heft 1, s. 108.

18 Treść dokumentu z moskiewskiego szczytu UE-Rosja 2005r. zob. http://eeas.europa.eu/russia/docs/roadmap economic en.pdf.W dokumencieznajdują się cztery aneksy, odpowiadające po szczególnymmapom drogowym i wspólnym przestrzeniom.

Doprecyzowanie koncepcji czterechwspólnychprzestrzeni nastąpiło dopiero na

szczyciewMoskwiew maju2005 r. Jego rezultatemstałsię 53-stronicowydokument,

wktórym sformułowano cztery tzw. mapy drogowe, odpowiadające poszczególnym

wspólnym przestrzeniom i precyzujące metody realizacji zakładanych celów. I tak w przypadkuwspólnej przestrzeni ekonomicznej wyodrębnionotakiezagadnienia,jak generalne kwestie handlu i współpracyekonomicznej (m.in. dialogna tematproduktów przemysłowych, prawa własności, przejrzyste zasady konkurencji, wspieranie inwe stycji, polityka wobec przedsiębiorstw, polityka międzyregionalna, systemy finansowe, przejrzystość księgowościi audytu, gospodarka rolna, leśna, rybołówstwo, bezpie

czeństwo żywnościowe),ułatwieniahandlowe i współpraca celna, transport i komu nikacja, współpraca energetyczna, eksploracja przestrzeni kosmicznej, środowisko naturalne. Przestrzeń drugąpodzielono na cztery komponenty: wolność,bezpieczeń

stwo, sprawiedliwość oraz mechanizmy monitoringu. W ramach przestrzeni trzeciej

wyróżniono: wzmocnienie dialogu na areniemiędzynarodowej, zwalczanie terroryz mu, nierozprzestrzenianie broni masowego rażenia i środkówjejprzenoszenia, wzmoc nienie reżimukontrolieksportu broni i rozbrojenia,współpracęw zakresie zarządzania kryzysowego, kooperację w sferzeochrony ludności cywilnej. W ramach ostatniej, czwartej przestrzeni, rozbudowano następująceelementy: badania,nauka i technolo gia, edukacja i kultura. W odniesieniu do poszczególnychkomponentów kooperacji sformułowano cele i planowane działania18.

Obserwacja faktycznego stanu współpracy unijno-rosyjskiej w poszczególnych

wspólnychprzestrzeniach przeważnie nieprowadziła jednak donadzwyczaj optymi

stycznych wniosków codoosiągnięć iperspektyw kooperacji. Przytaczanijuż wcze śniej niemieccy badacze, H. Adomeit i R.Lindner,dokonalibardzokrytycznej analizy

dotychczasowejwspółpracy między Rosją a UE.W odniesieniu do wspólnej przestrze ni gospodarczej wyrazilipowątpiewanie co do szans realizacji zakładanych celów. Świadectwem dojrzewaniabardziej racjonalnego oglądurelacji UE-Rosja jest fakt, że

w dokumencie z 2005 r. zrezygnowano zdążenia do stworzeniastrefy wolnego handlu, który obecny był jeszcze w PCA.Przyczyny takiego stanurzeczy leżały po obu stro nach -ani Rosja nie była zainteresowana zniesieniem wszystkichbarier handlowych

(10)

na unijne produkty przemysłowe, ani Unia niezamierzała doprowadzićdonadmierne

go otwarcia swego rynku na rosyjskie artykuły rolne czyprzemysłowe. Druzgocącej krytycepoddano także drugąwspólną przestrzeń-wolność, bezpieczeństwo i sprawie dliwość. Rozszerzenietej przestrzeni poprzez mapę drogową niemieccybadacze oce

nili jako okazję do stworzenia platformy wspólnych wartości, z której jednak nie

skorzystano w wystarczającym stopniu. Dokumentmoskiewski praktycznie bowiem

nie wspomniał w odniesieniu do Rosji o potrzebie umacniania takich zasad współcze

snej demokracji, jak podział władz, wolność prasy, pluralizm czy budowa społeczeń stwa obywatelskiego. Podobnież zwalczanie zorganizowanej przestępczości czyprania brudnych pieniędzy uznane zostało zanierealistyczny cel ze względunapoważne nie dociągnięcia rosyjskiej administracji (problemy korupcyjne,czerpaniezysków zniele galnychtransakcji międzynarodowych). Zdrugiejstronygodny odnotowania był brak zainteresowania strony unijnejw kwestii złagodzenia reżimu wizowegodla obywateli rosyjskich, cowynikałonie tylko z obaw przed ich masowymnapływem do UE, ale

przede wszystkim braku uregulowańunijno-rosyjskich w sprawie readmisji obywateli innychpaństw (kraje WNP, Chiny) przybywających nielegalnie do UE z obszaru Rosji.

Nie wspomniano także o obwodzie kaliningradzkim, z którym wcześniej wiązano w Unii nadzieje stworzeniaswoistego pomostu łączącego Unię z Rosją. Nie lepiej

wyglądała ocena trzeciejwspólnej przestrzeni - bezpieczeństwa zewnętrznego. Łatwo było na tym polu dostrzeczasadniczesprzeczności interesów obu stron, wynikających z faktu, iż konkurują one o wpływyw przestrzenipostradzieckiej, w której torywaliza cji uczestniczątakże Stany Zjednoczone. W efekcie trudno Unii i Rosji doprowadzić dorozwiązania konfliktów na Kaukazieczyw Naddniestrzu, te obszaryzperspektywy Moskwy stanowiły bowiemstrefę jej żywotnych interesów. Niedziwiła zatemjej ak tywność na rzecz budowy Wspólnej Przestrzeni Ekonomicznej wraz z Ukrainą, Ka zachstanemi Białorusią, a tymsamym alergicznereakcje na hasło unijnej Europej skiej Polityki Sąsiedztwa. Wdokumencie szczytu moskiewskiegonawetnieużyto tego po

jęcia,stosując bardziej neutralne „krajesąsiadujące z granicami UE i Rosji”.Najmniej

sze kontrowersje wzbudziła ocena czwartej przestrzeni- badań, edukacji i kultury. Dostrzeżono tu szansebliższej współpracy z uwagi na zainteresowanieRosjitransfe

remtechnologii z państw UE, który z perspektywy Moskwy mógłby dać jej poważny impuls modernizacyjny19.

19 H. Adomeit,R.Lindner, Die „ Gemeinsamen Räume”..., s. 12-17.

Nieco łagodniejsze oceny stosunków unijno-rosyjskich - choć też pełne zastrzeżeń

-w kontekściemap drogowych z 2005 r. wystawił przytaczany już Heinz Timmer- mann. Dostrzegł on progres w porównaniu z unijno-rosyjskimszczytem haskim zlisto pada 2004r., stojącymw cieniu kryzysuukraińskiego natle wyborów prezydenckich

i tamtejszej pomarańczowej rewolucji, którazrodziła całkiem odmienne ocenyna Za

chodzie i w Rosji. Ówczesne unijne i rosyjskie projekty map drogowych były na tyle rozbieżne, że nie udało się znaleźć porozumienia w sprawie wspólnego dokumentu. I tak na przykład unijnykoncept kładłsilneakcenty na sferę aksjologiczną, m.in.szero

ko rozumiane wolności, którez kolei przez stronę rosyjską miały być sprowadzane

(11)

do UE. Wdokumencie z 2005 r. udało się natomiast zawrzeć sformułowania o wspól

nych wartościach jako fundamenciepartnerstwa. Nie zmienia to j ednak faktu różnej in terpretacjitegopojęcia przezobie strony. Gdy Unia odnosiła je przede wszystkimdo

szeroko rozumianych zasad demokratycznych,tak z koleiwładzerosyjskiew kontekś cie ich realizacji podkreślały zawsze specyficzne uwarunkowania historyczne i kultu

rowe, w jakich znajduje się Rosja,które nie pozwalająna bezpośrednie przeszczepienie na grunt rosyjski zachodnichstandardów. Nie znalazła rosyjskiej akceptacji takżeunij na propozycja programu humanitarnegowsparcia dla Czeczenii, wiązała się bowiem z warunkiem przeprowadzenia prawdziwie wolnychwyborówwrepublice. Sceptycz

nie należałopodejść również do szans i chęci Moskwy na spełnienie normatywnych warunkówstworzeniaokreślonej wspólnej przestrzeni gospodarczej z UE. Niemniej

jednak- w ocenie Timmermanna - na plus administracji prezydenckiej naKremlu na

leżało zapisać złagodzenie wcześniejszych postulatów, co pozwoliło na zbliżenie do

pozycji unijnych w sprawiemap drogowych, częstowbrew stanowisku rosyjskiego mi

nisterstwa spraw zagranicznych20. Timmermann natomiast, w przeciwieństwie do Lindnera i Adomeita, wdość pozytywnym tonie wypowiedział się oosiągnięciach trze

ciejwspólnej przestrzeni, tj.bezpieczeństwa zewnętrznego. Przywołałzapisy na temat

wspólnych zasad demokratycznych i praw człowiekajako podstawie budowystosun

kóweuropejskich, co miałoby w konsekwencji rosyjskim władzom ograniczyć możli wości kontestowania procesów demokratycznych w przestrzeni postradzieckiej. W podobnie pozytywnym tonie zabrzmiały zapowiedzi owspółpracy wrozwiązywa

niu konfliktów regionalnych w sąsiedztwie Rosjii UE. „Zmierza to - przynajmniej w teorii -do zakończenia formalnychrosyjskich roszczeńdodominacjiw przestrzeni

postradzieckiej orazzasadniczej gotowości Moskwy do współpracy z UEw kontekście

Gruzji, Mołdawii iUkrainy”21 -pisał przytaczanyautor. Taką ocenę,biorącpod uwagę trudnościwewzajemnymdialogu, wypadauznać zabardzo,jeśli nie nazbyt optymi

styczną. Istotnajestjednak konkluzja,że moskiewskiszczytUE-Rosja na pewno przy

niósł pozytywne akcenty i złagodzenie napięć z 2004 r. Pozytywnie osiągnięcia

wzakresietrzeciejwspólnej przestrzeni ocenił także Eberhad Schneider, odnotowując zbliżanie stanowisk obu stronw sprawachbezpieczeństwa międzynarodowego i pra

gnieniarozwiązania zamrożonych konfliktów w Europie22.

20 H. Timmermann, Der Moskauer EU-Russland-Gipfel. Hintergründe, Ergebnisse und Perspek tiven, „Russlandanalysen” 2005,Nr.66, s. 2-4.

21 Ibidem,s. 4.

22 E. Schneider, Die Europäische Union undRußland im 21. Jahrhundeert.Interessen beider Seiten,„Disskussionspapier” SWP2005, Nr.2,s. 9.

Przyjrzyjmy się, jakie znaczenie realizacji wspólnych przestrzeni imap drogowych

przypisywano nad RenemiŁabą. Podobnie jak w przypadku wcześniejszychdoku

mentów, budujących fundamenty unijno-rosyjskiej współpracy,także i wtymwypadku Berlin można uznaćzainicjatora i wznacznej części autorakoncepcji wspólnych prze

strzeni i mapdrogowych.Odnośnie pierwszej,tj.stosunków gospodarczych i budowy

wspólnejunijno-rosyjskiej przestrzeni ekonomicznej, działania w jejramach zmierzać powinny dotworzenia określonychwspólnych standardów, normi projektów wszcze gółowych dziedzinach objętych wspólną przestrzenią. Fakt bliskich dwustronnych

(12)

powiązań gospodarczych - współpraca dużych koncernówobu państw, współzależ ność energetyczna (Rosjajako największydostawcasurowcówdoNiemiec i Niemcy jako największy odbiorca surowców rosyjskich) obecnośćkilku tysięcy niemieckich przedsiębiorstw w Rosji,ogromny rynek zbytu otwierający możliwości dla niemiec

kiego eksportu, wzrost zainteresowania rosyjskich inwestorów perspektywicznymi

branżamina rynku niemieckim - sprzyj ał intensywnemu popieraniu przezNiemcy roz

woju unijno-rosyjskich relacji ekonomicznych. Wtę strategię wpisywało się także poparcie Berlina dla rosyjskich starańo wejście doWTO.GerhardSchróder w 2004 r. argumentował, że „członkostwow WTO wzmocni rosyjskie społeczeństwoobywatel

skie poprzezpozytywny efekt, jaki ono wywrze na system ekonomiczny Rosji w warun kachochronywłasności, przejrzystych regulacji wzakresie konkurencji i efektywnego mechanizmu ochrony prawnej”23. Z drugiej stronyjednak Berlin, świadomy środ- kowo-wschodnioeuropejskich obaw przed nadmiernie intensywną współpracą

nie-miecko-rosyjską, z rezerwą podchodził do sugestii prezydenta Putina, aby uczynić

zNiemiec swoistecentrum dystrybucji gazueuropejskiego. Kwestiąotwartą było nato

miast,w jakim zakresie Rosjabyłaby skłonna dostosować swoje normyistandardy do

wymagańWTO czyprawa UE.ZdaniemH. Timmermanna najbardziej realnewyda

wałosię być przyjęcieprzezRosję określonych elementów unijnego porządku prawnego,

które upodabniałyby jej status do Norwegii lub Islandiiw stosunkach gospodarczych

z Unią24.

23 G. Schröder, Russia and Germany: The Core Tenet ofCooperation,„Russia in Global Affairs”, Nr. 4, October-December 2004,http://eng.globalaffairs.ru/number/n_3875.

24 H. Timmermann, Die Deutsch-russischenBeziehungen im europäischen..., s. 110-112. 25 E. Schneider, DieEuropäischeUnion undRußland...,s. 9.

26 Agreementbeetweenthe European Community and the Russian Federation on thefacilitation

of theissuance of visas to the citizens of the European Union and the Russian Federation, „Official

Journal of the European Union”, L 129, 17.05.2007,s. 27-34.

Druga wspólna przestrzeń, przypomnijmy, obejmowała zagadnienia wolności, bez

pieczeństwa i wymiaru sprawiedliwości. Z rosyjskiej perspektywy długofalowym ce lem miało być uzyskanie bezwizowegoruchudlaobywatelirosyjskichdo Unii. Rosja

j ednak, nieczekaj ąc na wspólne uregulowania unijne,dążyłado ustanowienia ułatwień

wizowychwrelacjach z największymipaństwami członkowskimi25.1 wtymwłaśnie wypadku Niemcy uczyniły pionierski ukłonw stronę Rosji, jeszczew2004 r. wpro wadzając ułatwieniawizowe dla określonych kategorii obywatelirosyjskich (przed

stawicieli biznesu, świata kultury, naukowców czy młodzieży w ramach wymiany

dwustronnej), costało się impulsem dla liberalizacji unijnegoreżimuwizowego.Jed nocześnie Niemcy obstawały przy konieczności zawarcia z Rosją odpowiednich

układówo readmisji osób nielegalnie przybyłych z Rosji do Unii. Obiete kwestie

(wizy i readmisja) udało siępowiązaćna szczycie wSoczi w maju2006r.Strony unijna

i rosyjskaporozumiały sięcodo odrębnych porozumień w obu kwestiach, chociaż ściś

leze sobą powiązanych.Ustalono ułatwienia wizowedotyczące określonych grupoby

wateli,dla których inspiracją były wcześniejszeumowy Rosjiz Niemcami orazFrancj ą i Włochami. Ułatwieniami w podróżowaniupostanowiono objąć młodzież szkolną

i studencką, sportowców, dziennikarzy, osoby odwiedzające groby, uczestników pro

(13)

zapewniła o swej gotowości przyjmowania obywateli rosyjskich nielegalnie przy byłych do Unii z jej terytorium, w późniejszym okresie także obywateli innych państw,

pod warunkiem posiadania umówreadmisyjnychz nimi27.

27 Agreement between the European Community and the RussianFederationon readmission,

„OfficialJournal of the European Union”,L 129, 17.05.2007, s. 40-60.

28 H. Timmermann, Die Deutsch-russischenBeziehungen im europäischen..., s. 115.

29 Gazpromotrzymał 51% udziałów, oba niemieckie koncernypo24,5%. Zczasem ichudziały spadły do 15,5%,gdy do przedsięwzięciadołączyły kolejne podmioty - holenderski Gasunie i francu ski GDF Suez, którymprzydzielono po 9% akcji.

Rozpatrując trzecią wspólną przestrzeń, tj. bezpieczeństwo zewnętrzne,charaktery stycznym elementem europejskiej areny politycznej początku XXI wieku stała się zbieżnośćstanowisk Rosji, Francji i Niemiecw odniesieniu do amerykańskichplanów

i wreszcie samego ataku na Irakw 2003 r. Owawspólnota poglądów zaowocowała zainicjowaniem mechanizmu konsultacyjnego w tym trójkącie, hołdującymhasłom

skutecznego multilateralizmu, charakteryzującego się prymatem międzynarodowych

instytucji i zasad, stawiając go wopozycji do amerykańskiegounilateralizmu. Jedno cześnie dlagłównych rozgrywających wUniiEuropejskiej - Niemiec, Francji, Wiel

kiej Brytanii - podobnie jak dla Stanów Zjednoczonych, kwestiąniezwykle istotną stało się pozyskanie Rosji dla rozwiązania konfliktów na Bliskim i Środkowym

Wschodzie, jak również problemu irańskiego programu nuklearnego. Po objęciu władzy przezwielką koalicję kierowaną przez AngelęMerkelw 2005 r. owa oś Pa-

ryż-Berlin-Moskwa miała ulec osłabieniu na rzeczodbudowy przez Niemcy stosun

ków transatlantyckich i redukowania obaw środkowoeuropejskich. Niemniej jednak

nie naruszyło to zasadniczych elementów współpracy niemiecko-rosyjskiej także w sferze bezpieczeństwazewnętrznego. Takjak dotąd Rosja udostępniała szlaki tran

zytowedla oddziałówzaangażowanejw Afganistanie Bundeswehry, Berlinz koleista rał się tworzyć grunt pod większe zaangażowanie Moskwy w operacje kryzysowe w ramach Europejskiej Polityki Bezpieczeństwai Obrony28.

Podejmując temat stosunkówunijno-rosyjskich, zwłaszcza rozpatrywanych z per

spektywy niemieckiej, nie można pominąć niezwykle istotnego zagadnienia, jakim

stały się relacje energetyczne. Zaczęły onenabierać szczególnego znaczenia w połowie

pierwszejdekady XXI wieku, gdy w następstwienieporozumień między Rosją a Ukra

iną i Białorusią doszło dowstrzymania dostawgazuwkierunku zachodnim, płynącego

docelowo dopaństwUnii. W 2005 r.nastąpił też schyłekrządów GerhardaSchródera,

który zbiegł się z finalizacją rozmówniemiecko-rosyjskich na tematniezwykle ważnej i rodzącej istotne konsekwencje dlaregionu środkowoeuropejskiego (w tymnowych - od 2004 r. -członków Unii) inicjatywy, jaką miał stać się biegnącypo dnie Bałtyku

gazociąg północny (Nord Stream). 8 września2005r. rosyjski Gazprom oraz niemiec

kie koncerny E.ON Ruhrgas i BASF podpisały umowę o budowie gazociągu29. Trudno było nie dostrzecpolitycznych motywów takiej decyzji, choć kierowała się nimi przede wszystkim strona rosyjska,dążącadouniknięcia przesyłu surowca przez kraje tranzy towe. Dla Niemiec była to przedewszystkim kwestia długofalowych interesów bezpie czeństwaenergetycznego. Stało się to katalizatorem unijnychdebat na temat relacji energetycznych z Rosjąi budowy podstaw nieistniejącej do tej pory unijnej polityki

(14)

energetycznej. Zgodnie z raportemKomisji Europejskiej z2010 r., ponad 53% zuży wanej w Unii energii pochodziło z zewnątrz (najwyższe uzależnienie importowe wiązało się zropą naftową-82,6% oraz gazemziemnym - 60,3%). Biorącpod uwagę kraje pochodzenia surowców, 34% sprowadzanej do UE ropy naftowej pochodziło z Rosji, w przypadku gazu ziemnegowskaźnikten wynosił 40,8% zaś węgla kamienne

go 26,2%30. Oznaczałoto, że Rosjazajmowała pierwsze miejsce wśródeksporterów trzech najważniejszych surowców energetycznych do UE. Budowa gazociągu północ negobyła inicjatywą, której strony starały się nadać walor poprawybezpieczeństwa

energetycznegoUnii, jednak wyraźnie wpisywałasięw strategię bilateralnego podejś cia do relacjipolitycznychi gospodarczychRosji z zachodnią Europą. Potwierdzeniem

bliskich ekonomicznych związków rosyjsko-niemieckich stała się współpraca kon

cernów energetycznych.Jako przykład może posłużyć wejściew posiadanie kilkupro

centowego pakietu akcji Gazpromu przez niemiecki Ruhrgas31, czy powołanie spółki Wingas przez Gazprom i związany z BASF-em Wintershall. Podyktowane to było

z jednej strony rosyjskimiplanami utrwalenia znaczenia Gazpromu jako głównego eksportera na rynkuniemieckimorazpragnienia ekspansji na detalicznym rynkuod biorcówgazu wkrajachUnii, z drugiejzaś ze starań niemieckich koncernówo uzyskanie

dostępu do rosyjskich złóż. Z niemieckiego punktu widzenia byłto jeden zzasadni

czych elementów polityki bezpieczeństwa energetycznego. Niemieckie przedsiębior stwa mogły pochwalićsiętu sukcesami. I tak np. Wintershall w 2003 r. w oparciu o po rozumienie z Gazpromem uzyskał połowę akcjispółki Achimgaz, odpowiedzialnej za zagospodarowanie syberyjskiegozłoża Urenogoj,zaśw 2005 r. 1/4 udziałów wZłożu Południoworosyjskim. Gazprom otrzymał wówczaspołowę udziałówwe wspomnia

nym Wingasie (wcześniej posiadał 35%)32. Rozmowyo podobnej wymianietoczył

Gazprom także z E.ON Ruhrgas, których rezultatem stało się podpisanie umowy

o współpracy przyzagospodarowaniu ZłożaPołudnioworosyjskiego w październiku 2008 r.33 Zarówno Wintershall jak i E.ON Ruhrgas, dwaj potentaci energetyczni na rynku niemieckim, związali się z Gazpromem wieloletnimikontraktamina dostawy

gazu.

30 EU energy andtransport infigures, Statistical Pocketbook 2010, s. 29-32, http://ec.europa.eu/energy/publications/statistics/doc/2010_energy_transport_figures.pdf. Szerzej na temat pro blemów energetycznych UE, relacji unijno-rosyjskich w tej dziedzinie, m.in. różnicyzdań w kwestii Europejskiej Karty Energetycznej, zob. M. Kaczmarski, Bezpieczeństwoenergetyczne Unii Europej skiej,Warszawa 2010.

31 Z czasemjednak niemiecka spółka pozbyłasięposiadanego pakietu 6,4% akcji Gazpromu. 2,9% przeniosła z powrotem na własność Gazpromupo zawarciu w październiku 2008 r.umowy do puszczającejjądo eksploatacjiZłoża Południoworosyjskiego. Pozostałe 3,5% akcjisprzedała pod ko niec2010 r.,zob. E.ONpozbył się Gazpromu,01.12.2010, http://www.tvn24.pl.

32 P.Buras, Międzyeuropeizacją a Gazpromem. Niemcy,Rosja i bezpieczeństwo energetyczne,

Centrum Stosunków Międzynarodowych, „Raporty i analizy”, nr 7, s. 34-36.

33 Yuzhno Russkoye gas fiełd: participation agreement signed, informacjana stronie internetowej E.ONRuhrgas, http://www.eon-ruhrgas.com. E.ON Ruhrgas otrzymał 25% udziałów weksploatacji złoża.

(15)

3. Po Schröderze - nowe koncepcje współpracy zRosją

Przedterminowe wyboryw Niemczechw 2005 r. przyniosły kres siedmioletnich

rządówGerharda Schrödera,choć socjaldemokraci zachowali współwładzę w ramach

wielkiej koalicji zchadekami. Objęcie urzędu kanclerza przez AngelęMerkel ozna

czało „depersonalizację” stosunków Moskwa-Berlin, nacechowanych wcześniej „mę

skąprzyjaźnią” (Männerfreundschaft) Schrödera i Putina. Schröder, hołdujący hasłu Russland zuerst!, był z pewnością znacznie wygodniejszym partneremdla Rosjan niż

nowa kanclerz,któranieukrywałapragnienia poprawy nadszarpniętych zamieszaniem irackim stosunków transatlantyckich. Postulowałarównież większe uwzględnianie

interesów państwregionuśrodkowoeuropejskiegowrelacjach z Moskwą. Natomiast koalicyjny partner, wicekanclerzi minister sprawzagranicznychFrank-Walter Stein meier, wpoprzedniej koalicji szef Urzędu Kanclerskiego, zdawał się być zwolenni kiemkontynuacji prorosyjskiego kursu swego byłego przełożonego. To pragmatyczne podejście, spychające na margines kwestie niedociągnięć demokratycznych wRosji, sprowadzało się przede wszystkimdo eksponowania takichobszarów kooperacji, jak stosunki energetyczne i bezpieczeństwo. Podzielane było w głównej mierze przez

Francję, Włochy czyHiszpanię, przy krytycznym nastawieniuśrodkowoeuropejskich

członków Unii,jak również Wielkiej Brytanii czy Danii34.

34 A.Warkotsch, DieNachbarschaftspolitikderEUimpostsowjetischenRaum, „Aus Politik und Zeitgeschichte” 2007, Nr. 43,s. 12.

35 B. Koszel, Partnerstwo dlaModernizacji w stosunkach niemiecko-rosyjskich, „Przegląd Poli tologiczny” 2010,nr 2, s. 99.

36 Wider Europe - Neighbourhood: A New Framework forRelationswith our Eastern andSo

uthern Neighbours, Brussels 11.03.2003, http://ec.europa.eu/world/enp/pdf/com03_104_en.pdf. Jednym z wiodących haseł, które miały umacniaćfundamenty wschodniego wy

miaru polityki UE, stał się zaproponowany przez Steinmeiera program„Europejskiej

Polityki Sąsiedztwa plus” (EPS plus). W deklaracjach szefaniemieckiej dyplomacji,

niebez powodu uchodzącegoza zwolennika ścisłej współpracy z Moskwą, miał być to

mechanizm wspierający wielopłaszczyznowąkooperację Unii z jej wschodnimi sąsia dami, jednak w praktyce całe zaangażowanie tej inicjatywy skierowane zostało na Ro

sję35. Przypomnijmy, żepoczątków EPS należy siędoszukiwać wrazz ogłoszeniem

przez Komisję Europejską dokumentu zatytułowanego Szersza Europa - sąsiedztwo:

Nowe ramy relacji z naszymi wschodnimi i południowymi sąsiadami. Zakładał on pogłębienie współpracy zpaństwami z najbliższego otoczenia UE (z czasem koopera cja miała objąć następujące państwa: Ukrainę, Mołdawię, Białoruś, Armenię, Gruzję,

Azerbejdżan,Liban, Izrael, AutonomięPalestyńską, Jordanię, Syrię, Egipt, Libię,Al

gierię,Tunezję iMaroko). Charakterystyczne w nim byłonadanie szczególnego statusu Rosji, którą potraktowano odrębnie,w przeciwieństwie do pozostałychpaństw postra-dzieckich, określanych mianem Newly Independent States (NIS), bądź też Western

Newly Independent States (WNIS - dotyczyło to Ukrainy, Białorusi i Mołdawii)36.

Drugim ważnymdokumentem na drodze do powołania EPS stała się opublikowana

12 maja 2004 r. Europejska Polityka Sąsiedztwa. Dokument strategiczny. Celem

(16)

ków życiaw bezpośrednim sąsiedztwieUE. Rosja także iwtymdokumencie została

w szczególny sposóbpotraktowana, podkreślonobowiempotrzebę rozbudowy strate gicznego partnerstwamiędzyUE a Rosją we wspomnianych wcześniej czterech wspól

nych przestrzeniach współdziałania, zgodnie z ustaleniami petersburskiego szczytu

UE-Rosjaw maju 2003r.W dokumencie jednak otwarcie przyznawano, że prioryteto

wym składnikiem wzajemnych stosunków jest współpraca energetyczna37. Charakte rystyczną cechą EPS stała się zindywidualizowana strategiawobeczainteresowanych

państw,dla każdego z nich przygotowywano odrębny Plan działania, uwzględniający potrzebyi możliwościdanego państwa orazformułujący kluczowe cele.

37 EuropeanNeighbourhoodPolicy. Strategy Paper, Brussels 12.05.2004, s. 6, http://ec.europa.eu/world/enp/pdf/strategy/strategy_paper_en.pdf.

38 Berlin schlägt inderEU-Rußlandpolitik „Annäherung durch Verflechtung”vor,„Frankfurter Allgemeine Zeitung”4.09.2006. Por. F. W. Steinmeier, Verflechtung undIntegration, „Internationale Politik”2007,Nr. 3.

39 On Strengthening the European Neighbourhood Policy,Brussels4December 2006, http://ec.europa.eu/world/enp/pdf/com06_726_en.pdf.

Istotnymmomentem,który miał napędzićtryby współpracy unijno-rosyjskiej, stało

się przejęcie przewodnictwa w UE przez Niemcy w pierwszejpołowie 2007 r. W trak cie przygotowań do prezydencji w niemieckim resorcie spraw zagranicznychpowstała

koncepcja działań UEna kierunkuwschodnim, ujętawspecjalnym dokumenciestrate gicznym (Strategiepapier), sformułowana jako„zbliżenie poprzezpowiązania”(Annä

herung durch Verflechtung),który minister Steinmeier zaprezentował podczas wizyty

wfińskim mieście Laappeerantana początku września 2006 r. Podkreślonownim ko nieczność konstruktywnegowciągnięcia Federacji Rosyjskiej donowych inicjatywin tegracyjnych Unii, wspieranie przemianw Rosjii partnerstwo oparte na wartościach,

jednak przy uwzględnieniu „własnej, rosyjskiej drogi”. Niemcy zapowiadały zamiar

przeniesienia swych dobrych stosunków z Rosjąna gruntpartnerstwa unijno-rosyjskie-

go. Wśród średniookresowych celów wymieniono stworzenie strefy wolnego handlu,

budowę partnerstwa energetycznego, ścisłą współpracęwzakresiebadań, oświaty, kul turyi rozbudowękontaktówspołecznych. Szczególne znaczeniedokument przyznawał

współpracy energetycznej podkreślając jej wzajemne korzyści -zaopatrzenie Niemiec

i Europy wrosyj skie źródła energiioraz zachodnie inwestycj e w rosyjski przemysł wy dobywczy i transport. Rosja powinnazostaćwprzęgniętaw międzynarodowy system uregulowańdotyczących współpracy producentów, państw tranzytowych iimporterów

źródeł energii. PogłębianiewspółpracyzRosjąpowinno być uzupełnione propozycja mi„partnerstwana rzecz modernizacji” (Modernisierungspartnerschaft) z regionem wschodnioeuropejskimi południowokaukaskim, jak również spójną polityką wobec

Azji Centralnej38.

Uprogu prezydencji Komisja Europejska ogłosiła 4grudnia 2006r. specjalnyko munikat na temat wzmocnienia EPS39. Choć w znacznym stopniu dokumentten opierał

się na sugestiach niemieckich,to jednak z perspektywy Berlina zdawał się kłaśćzbyt

skromny akcent nawschodni kierunek EPS. Berlin, wśród założeń prezydencji w obsza

rze WPZiB, szczególny akcent postawił zatem na ten kierunek zewnętrznejaktywności UE. W jego ramach sformułowanow pierwszym rzędzienastępujące zamierzenia: roz poczęcie negocjacji na temat nowego układu o partnerstwie i współpracy z Rosją

(17)

(wmiejsce upływającego układuz 1994 r.),przygotowanie unijnej strategii wobecAzji Centralnej oraz zasygnalizowanej wcześniej inicjatywy EPS plus, wynikającej -jak można przypuszczać - z poczucia niedowartościowania współpracy na tym kierunku.

Dość zauważyć,że niewiele więcej niż jedna trzecia środkóww ramachEPS poświęca nabyłana współpracę z sąsiadami wschodnioeuropejskimi, pozostałeprawie dwie

trzecie kierowano na projekty współpracy śródziemnomorskiej. Zgodnie ze wspomnia

nymwcześniej niemieckim hasłem „zbliżenie poprzez powiązania”, w Berlinie dojrze

wały zamiary wzmocnienia kooperacji z postradzieckimi krajami Europy Wschodniej orazKaukazu. Mechanizmy ku temu w zamierzeniach AuswärtigesAmtmiały koncen trować się na takich elementach strategiizbliżenia jak: rozszerzanieeuropejskiej prze

strzeni prawnejpoprzezpoprawęimplementacji niezbędnego unijnego dorobku prawnego w kraj ach objętych EPS,zwłaszcza poprzez umowysektorowe; rozszerzaniewspółpra

cyinstytucjonalnejm.in. poprzez wprowadzanie statusu obserwatora dlatych państw objętych EPS, które wdrożyłyby oczekiwane przez Unię przepisy prawne;uczestnic

two we Wspólnej PolityceZagranicznej iBezpieczeństwa poprzezprzyłączanie się do

niektórychunijnychinstrumentów prawnych w ramach WPZiB. Wreszcie powinno powstać Partnerstwo dla Modernizacji (Modernisierungspartnerschaft) dla Europy Wschodniej,które ożywiłoby współpracę z Unią na wzór procesu barcelońskiego, sta nowiącego ramy kooperacjiz krajami śródziemnomorskimi40.

40 A. Warkotsch,DieNachbarschaftspolitik der EU...,s. 9-11.

Wielopłaszczyznowa rozbudowastosunków z Rosją stała się zatem jednym z wio dącychzadań prezydencji. Przypomnijmy, że formalnymfundamentem

unijno-rosyj-skich stosunków było dziesięcioletnie porozumienie PCA z 1994 r., które weszło

w życie1 grudnia 1997 r., a zatem czasjego obowiązywania upływał z końcem listopa

da 2007 r. W przededniu niemieckiej prezydencji sytuacja w zakresie stosunków UE-Rosja zdawała się być jednak w licznych kwestiachnacechowana konkurencyjnym charakterem i wzajemnymi zastrzeżeniami. Pomijając różniceo charakterzeaksjolo

gicznym,czy też krytyczne głosy zachodnioeuropejskie na temattraktowania surowców jakoinstrumentu nacisków politycznych przez Rosję, takim elementem rodzącymry

walizację stały się unijne starania o wciągnięcie do bliższej współpracy kaukaskich bądź wschodnioeuropejskichpaństw postradzieckich, w oczachKremla

predystyno-wanych do zalegania w rosyjskiej strefie wpływów gospodarczych i politycznych.

Unijne starania na rzecz kooperacji z nimi, przede wszystkim w ramach EPS, zper

spektywyczęścirosyjskich elit politycznych mogłybyć odbierane jako ingerencja na obszarach podlegających tradycyjnej kontroli Moskwy.

Uniaz kolei w pewnej perspektywie czasowej musiała znaleźć odpowiedź na pyta

nie o charakterstosunków z Rosją, sprowadzającąsiędo alternatyw: budowa wzajem

nych stosunków wspierana dążeniem do konsolidacji wspólnego systemu wartości

opartych o regułydemokracji iprawczłowieka, czy raczej pragmatycznakooperacja, pozbawiona powyższego „balastu”, zredukowana raczej do technicznego wymiaru obustronnych relacji? Podkreślić wypada niewątpliwie istnienie szerokiego polawza

jemnych interesów,zwłaszcza europejski popyt narosyjskie surowce, budujący relacje wzajemnej zależności energetyczno-finansowej. Ponadto dla Rosjikooperacja z Za

(18)

chodemdawała nadzieję na otwarcie furtki do światowej gospodarki oraz przepustki do współdecydowania o najważniejszych globalnych procesach politycznych iekono micznych za pośrednictwem prominentnych instytucjimiędzynarodowych.Nic dziw nego zatem, że Moskwa była żywo zainteresowanauzyskaniemwpływu naprocesy

decyzyjne wUniiEuropejskiej, G-7, NATO czywejściemdo Światowej Organizacji

Handlu. W praktyce stosunki z Rosją wokresie niemieckiego przewodnictwazdomi

nowały takie problemy, jak otwarcienegocj acji nad nowymporozumieniemo partner stwie i współpracy, kwestia współpracy energetycznej i wiarygodności Rosji jako

eksportera surowcówczyrosyjskie embargo na importpolskiego mięsa.Szczyt

rosyj-sko-unijny w nadwołżańskiej Samarzez 18 maja 2007 r. nie przyniósł satysfakcjo

nującychrezultatów. Kanclerz AngelaMerkel wprawdzie doceniłazalety wzajemnej

współpracy, jednak krytycznie oceniła również rosyjskie standardy w zakresieochrony

praw człowieka,poruszyła problemwiarygodności rosyjskich dostaw surowców, nad

werężonejepizodami wstrzymywania dostawwkierunku zachodnim.Tak jakprzewi

dywano, w następstwie polskiego weta uzasadnionego rosyjską blokadą importu

polskiego mięsa,nie udało się przerwać impasu w sprawie rozpoczęciarokowań nad nowym traktatem o partnerstwie i współpracy.Wypada zauważyć, że kanclerz Merkel

w tej sprawie wygłosiła słowapoparciadla stanowiskapolskiego, zgodnie z zasadą unijnej solidarności, twierdząc że problemy państw członkowskich są problemami całejUnii, wzmacniając swój przekaz stwierdzeniem, że unijne standardy sanitarnesą najwyższena świecie41. Można zatem skonstatować, że szczytw Samarzeprzyniósł ra

czej protokółrozbieżności niż ich rozwiązanie, jednakszefowa niemieckiego rządu

słusznie oceniła wzajemne rozmowy jakowartość samą w sobie, zaś pojawiające się

różnice zdań jako możliwe do przezwyciężenia42.

41 Die EUundRussland zerstritten. Merkel rügtPutin in Samara. Keine Gespräche über neues

Partnerschaftsabkommen,„FrankfurterAllgemeine Zeitung”, 19.05.2007.

42 EU-Russland-Gipfel: Gemeinsamer Weg trotz Schwierigkeiten, http://www.eu2007.de/de/ News/PressReleases/May/0518AASamara.html.

Kilkanaście miesięcy później w niemieckimprogramie polityki zagranicznej za

sprawą Steinmeierapowróciło hasło Partnerstwadla Modernizacji,umieszczone jed

nak raczej w bilateralnym kontekście. Przebywający13 maja 2008 r. w Jekaterynburgu minister podkreślił dotychczasowepowiązaniarosyj sko-niemieckie oraz znaczenie go

spodarcze Rosji, naświetlającmożliwe perspektywy pogłębionej współpracy gospo darczej. Komplementował gospodarzy akcentując znaczenie przemysłu uralskiego:

„Znajdujeciesiętutajw węzłowym punkcie pomiędzy Europąawzrastającymi rynkami w Azji. Czy to niefascynujące,co możemy razem uczynić?” - pytałminister, uzasadnia

jącswe propozycje przykładem powołanianiemiecko-rosyjskiej spółki „Trans-Asia”,

która „stwarza możliwość przedłużeniadynamicznie rosnącegostrumieniahandlu po

międzyNiemcami aRosjąaż do Chin”.Wyraził gotowośćwsparcia rosyjskiego sektora

energetycznego. Zaproponował pogłębienie współpracyw sektorzenaukowo-badaw czym,wymianie młodzieży itd.W przemówieniu Steinmeiera znalazły się także akcen

ty multilateralne, przejawiające się w poglądzie, że Niemcy i Unia są naturalnym

partneremw procesiemodernizacji Rosji. Podtrzymałdalekosiężny postulat budowy strefy wolnego handlu pomiędzy UE a Rosją po oczekiwanym wstąpieniu Rosji do

(19)

WTO. Opowiedziałsięzarychłym rozpoczęciem rozmów w sprawienowegoukładu o partnerstwie i współpracy43.

43 Steinmeier-Rede: Modernisierungspartnerschaft,„Russland-Aktuell”, 20.05.2008.

44 JointStatementof the EU-Russiasummiton the launch ofnegotiations for anew EU-Russia agreement, Khanty-Mansiysk, 27 June 2008, http://www.consilium.europa.eu/ueDocs/cms_Da-ta/docs/pressData/en/er/101524.pdf.

45 B. Koszel, Partnerstwo dla Modernizacji w stosunkach..., „Przegląd Politologiczny”2010, nr 2, s. 101-102.

46 Jedenaste konsultacje międzyrządowe RFN-Rosja podznakiem współpracy gospodarczej,

OSW, „Tydzień na Wschodzie”, nr 26 (101), 29.07.2009, s. 10.

Wyrazem pozytywnychtrendów w relacjach niemiecko-rosyjskichbyła wizytano

wego prezydentaFederacji Rosyjskiej,Dmitrija Miedwiediewa wNiemczech 5 czerw

ca 2008 r., w trakcie której wraz z szefowąrządu niemieckiego potwierdziłzamiar budowy gazociągu północnego oraz rozpoczęcia rozmów na temat nowego układu opartnerstwie i współpracy zUnią. Decyzja wtej ostatniej sprawie zapadła na szczycie

unijno-rosyjskim w Chanty-Mansijsku 27 czerwca 2008 r.44, jednak w następstwie

sierpniowego konfliktu rosyjsko-gruzińskiegonegocjacje nadumową zostały wstrzy mane. Przeszkodąwichrozpoczęciustałysię ponadto zastrzeżenia strony rosyjskiej

odnośnie regulacji na rynku energii, kwestii opłat za korzystanie z przestrzeni po

wietrznej nad Syberią i innych zagadnień. Nakolejnym szczycie w Nicei (listopad

2008 r.) postanowiono wznowić negocjacje w sprawienowego PCA.Z koleina szczycie wChabarowsku (maj 2009 r.)koncentrowano się głównie na współpracyenergetycz nej.Rosjanadal odmawiała zgody na związanie się z Europejską Kartą Energetyczną, proponując zastąpienie jej nowymdokumentem. Unia nie zaakceptowała takiego stano

wiska, nie podchwyciła również wówczas rosyjskiej koncepcji zwołania europejskiej

konferencji bezpieczeństwa. Z kolei podczas bilateralnych kontaktów niemiecko-ro syjskich w2009r. (wizyty Steinmeiera i Merkelw Rosji oraz Miedwiediewa w Niem

czech) poruszano przede wszystkim tematy dwustronnej współpracy gospodarczej,

choć niezabrakło akcentów związanych z problematykąbezpieczeństwa międzynaro

dowego45. Godnym odnotowaniaakcentem współpracybyło podpisanie kilkuumów

gospodarczych w trakcie konsultacji międzyrządowych 16 lipca 2009 r. Powołano wówczas m.in. dwustronną agencję Rudea (Russisch-Deutsche Energie-Agentur) na

rzecz poprawy efektywności korzystania ze źródeł energii w Rosji i zwiększenia

udziału źródeł odnawialnych. Ponadto niemieckibank KfW IPEX-Bankotworzył linię

kredytową w wysokości 500mindla rosyjskiego Wniesztorgbanku, przeznaczonąna pokrycie importu niemieckich produktów46.

Istotne impulsy przyniósł unijno-rosyjski szczytw Sztokholmie 18 listopada 2009r. Kierowana do Rosji niemiecka inicjatywa Partnerstwa dla Modernizacji przybrała

wówczas unijne szaty.Projekt powtarzał najważniejsze założenia propozycji niemiec

kiej, związane zewzmacnianiemrządów prawa i reformami administracyjnymi, po

nadto zachęcał do wprowadzania w Rosji unijnych norm prawnych i standardów technicznych, akcentował konieczność zwalczaniakorupcji czy budowy fundamentów

społeczeństwa obywatelskiego. W oparciu o dotychczasowe doświadczenia można było jednak sformułować wniosek, że dla strony rosyjskiej najistotniejszym składni kiemdziałańmodernizacyjnych był dostęp do nowoczesnych rozwiązańtechnologicz

(20)

nych i poprawa jakości infrastruktury, podczas gdy Niemcy iUniapragnęły te cele

połączyć z aspektamispołeczno-politycznymi, zmierzającymi do podwyższenia stan

dardów demokratycznych w Rosji47. Podczas szczytu Unia tradycyjnie obiecała wspie

rać rosyjskie dążeniado członkostwaw WTO, zawartotakże zapowiadaną wcześniej umowęna tematmechanizmuwczesnego ostrzeganianawypadek planowanegoodcię cia dopływu gazu ziemnego z Rosji do państw Unii. Moskwa zobowiązała się do

zmniejszenia emisji gazów cieplarnianycho ok. 20-25%.Podpisanoteż porozumienia promujące współpracę przygraniczną pomiędzy Rosj ą a graniczącymi z nią państwami UE.Nie udało się natomiast osiągnąć kompromisu w sprawie Europejskiej Karty Ener getycznej ani przyspieszyć rozmów dotyczących nowego PCA48.

47 J. Ćwiek-Karpowicz, R. Formuszewicz, „Partnerstwodłamodernizacji” - nowa inicjatywa UE wobec Rosji, „BiuletynPISM”, nr44 (652), 18.03.2010, s. 2173.

48 B. Koszel,Partnerstwo dła Modernizacji w stosunkach..., s. 105.

49 Bundestagi rząd: zacieśnienie współpracy z Rosją, „BESTOSW”,nr 13 (131), 31.03.2010, s.8.

50 Joint Statement on the PartnershipforModernisation. EU-Russia Summit. 31 Mai-1 June

2010,http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cms_Data/docs/pressdata/en/er/114747.pdf.

51 EU enttäuschtRussland. Gipfel erzielt keine Einigungauf visafreie Einreise,„Süddeutsche Zeitung”, 2.06.2010.

52 B. Koszel,Partnerstwo dla Modernizacji w stosunkach..., s. 105.

W samychNiemczech w tym okresie polityka wobec Rosjistanowiła generalnie

przedmiot konsensu głównychsił politycznych. Pod koniec marca2010 r. frakcjacha

deckaw Bundestagu zapowiedziałapołożenie znacznego nacisku na rozwój stosunków niemiecko-rosyjskich, podobny postulatzgłosiła opozycyjna SPD. Chrześcijańscy de mokraci postawili akcent na rozwój Partnerstwa dla Modernizacji jako narzędzia ułatwiającego niemieckim przedsiębiorstwomwchodzeniena rynekrosyjski,posłowie

SPD z koleiskierowalidorządu postulat intensywniejszych działańna rzecz umacnia

niawspólnej politykiUE wobec Moskwy49.

Półroku po sztokholmskim szczycie gospodarzem kolejnegobyła Rosja. Podczas spotkania wRostowienad Donem na przełomie maj a i czerwca 2010 r.strony ponownie rozmawiały na temat Partnerstwa dla Modernizacji, jednak w ostatecznych konklu

zjachograniczono siędo dyplomatycznych ogólników. Wyrażono nadzieję, że „Part nerstwo dla Modernizacji będzie służyćjako elastyczneramy dla promowaniareform,

podnoszenia wzrostu i konkurencyjności [...]”. Podkreślono wolę współpracyw ra

mach strategicznegopartnerstwa „wzmieniającym się wielobiegunowym świecie”50. Rozmawiano także na temat przeciwdziałania zmianom klimatycznym, o relacjach

energetycznych, problemach bezpieczeństwa związanych z głównymi punktamizapal nymi czy zniesieniu wiz.W tej ostatniej kwestii, szczególnieinteresującej Moskwę, nie udało sięosiągnąć postępów, co odnotowano na Kremlu zdużym rozczarowaniem51. Ostrożność w kwestii znoszeniawiz dla Rosjan przejawiał m.in. Berlin, obawiający się

importu przestępczości i nielegalnej imigracji z Rosji52.

Rezultaty szczytubyłym.in.tematem spotkaniaAngeliMerkeli Dmitrija Miedwie-diewa w podberlińskimMesebergu 4-5 czerwca 2010r. Pojawiła się tamśmiała i nieco zaskakująca propozycja powołania Unijno-Rosyjskiego Komitetu PolitycznegoiBez pieczeństwa, złożonego z szefówdyplomacji państw członkowskich iRosji oraz Wy sokiego Przedstawiciela ds. Zagranicznych i Polityki Bezpieczeństwa. Jego celem

(21)

byłoby zarządzanie konfliktamina kontynencieeuropej skim. Propozycja tazostała po

wtórzona przez Niemcy na forum unijnego Komitetu Politycznego i Bezpieczeństwa 8 czerwca 2010 r.53 Kilka tygodni później, 14-15 lipca 2010 r. w Jekaterynburgu nastąpiły dwunaste konsultacje międzyrządowe Rosja-RFN. Oprócz niemieckiego

rządu wzięli w nich udział liczni przedstawiciele niemieckiego biznesu. W rezultacie spotkania podpisano szereg umów międzyresortowych. Niemiecki Siemens wyraził wówczas gotowośćudziałuw modernizacji rosyjskich dworców kolejowych oraz do starczenia do Rosji pociągów i turbin wiatrowych.Owe niemieckie działaniaukierun kowanena zdynamizowanie współpracy gospodarczej z Federacją Rosyjską zdawały się stanowić reakcję na skierowane do rządu zarzuty niemieckiego biznesu o zbyt pa sywnewspieranie ekspansji na rynek rosyjski. Inne zastrzeżeniadotyczyły niedosta tecznego zaangażowania Rosji w procesy modernizacyjne czy też przeszkody stawiane

zagranicznym inwestorom, obawyniemieckie wiązały się przy tymz wzrastającą pre-

sjąkonkurencyjną ze strony francuskichczychińskich przedsiębiorstw na rynkurosyj

-skim.Rosjaz koleiwyrażała niezadowolenie z mniejszegoniżoczekiwano dostępu do

niemieckiego rynkudlaswoich przedsiębiorstw czy importu nowoczesnych technolo

gii z Niemiec, co wynikałom.in. z ograniczonego wpływurządu RFNna te niemieckie podmioty gospodarcze,którenie pragnęły większegozaangażowaniaprzedsiębiorstw

rosyjskich54. Nie zmieniło to jednak faktu, że kanclerz Merkel iprezydentMiedwiediew prezentowali dużą zgodność poglądów odnośnie potrzeby dynamizacjiwspółpracy55.

53 Niemcy i Rosja obezpieczeństwie, OSW, „Tydzień naWschodzie”, nr20 (138), 09.06.2010, s. 10. Zob. też Moskau rücktnäher andie Europäische Union, „Süddeutsche Zeitung”, 7.06.2010. 54 J. Gotkowska,Niemiecko-rosyjskie Partnerstwo dla modernizacji-poniżej dużychoczekiwań RFN iRosji, OSW, „Tydzieńna Wschodzie”, nr 25 (143), 21.07.2010, s. 2-4.

55 S. Braun,D.Brüssler,Zwei,diesich verstehen,„Süddeutsche Zeitung”, 16.07.2010.

56 José Manuel Duräo Barroso, President of the European Commission Statement by President

Barroso following the EU-Russia Summit Joint press conference with Herman VanRompuy, Presi dent of the European Council and Dmitry Medvedev, President of Russia, Brussels,7December2010, http://europa.eu/rapid/pressReleasesAction.do?reference=SPEECH/10/734.

57 Progressreport agreed by the coordinators of the EU-Russia Partnership forModernisation for information to the EU-Russia Summit of 7. December 2010, http://eeas.europa.eu/rus-

sia/docs/eu_russia_progress_report_2010_en.pdf.

58 Rede FrankWalter Steinmeier in Jekaterinburg,„Russland-Aktuell”, 11.12.2010.

Kolejny szczytunijno-rosyjski odbyłsię7 grudnia 2010 r.w Brukseli.Tradycyjnie

skoncentrowano się na takich obszarach jakwzajemnyhandel, kwestie wizowei pro gram Partnerstwa dlaModernizacji. Jose Manuel Barroso optymistycznie stwierdził, że członkostwo Rosji w WTO „w 2011 r. jest teraz bardzo realnąperspektywą”56. W ra porcie na temat postępów Partnerstwa dla Modernizacji wyłoniono najważniejsze pola

kooperacji odnotowując „z satysfakcją przyspieszeniewspółpracy opartej nawspól

nych przestrzeniach iwzajemnych korzyściach [...]”57. Trzy dni później (10 grudnia 2010 r.) byłyministerFrank-Walter Steinmeier, zaproszony został do Jekaterynburga

na uroczystość wręczeniamu honorowego doktoratu tamtejszego uniwersytetu. Na

wiązałwówczas ponowniedo swojej koncepcjiniemiecko-rosyjskiego Partnerstwa dla Modernizacji, uzasadniając ten programtakże europejskimi akcentami: „Nowoczesna Rosja opowiada się za swymi europejskimi korzeniami, za równoprawnym partner