"Prasa staropolska na tle rozwoju prasy w Europie 1513-1729", Jan Lankau, Kraków 1960 : [recenzja]

Łojek, Jerzy

"Prasa staropolska na tle rozwoju

prasy w Europie 1513-1729", Jan

Lankau, Kraków 1960 : [recenzja]

Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego 1, 366-369

R E C EN ZJE I

Jan L a n k a u: Prasa staropolska na tle ro zw o ju p ra sy w Europie 1513—1729, Krakowski Ośrodek Badań Prasoznawczych: Biblioteka W iedzy o Prasie, tom 1, Kraków 1960, Państw ow e W ydawnictw o Naukowe, ss. 265, dlustr. 32.

Zagadnienie, k tó re dr L a n k a u uczynił przed m iotem sw oich b ad a ń i sw ojego w y k ła d u , m a już, co p ra w d a , dość p ok aźną p rzy e z y n k a rsk ą lite r a tu r ę n a u k o w ą i q u asi-n a u k o w ą , jed n ak że n ik t dotychczas n ie po ­ k u sił się o· jego całościowe, m o n o g ra fic z n e ujęcie, Z ty m w iększą cie­ kaw ością bierze więc czy teln ik do rę k i książkę zasłużonego a u to ra , co p raw d a, n ie zawodowego h isto ry k a, n iem n ie j je d n a k badacza znanego z w ielu in te re su ją c y c h p rzy c z y n k ó w i p u b lik a c ji źródeł dotyczących najw cześn iejszej h isto rii p r a s y p olskiej. J e s t to — ja k in fo rm u je nas w ydaw ca n a o bw olucie k siążki ·— „ s tu d iu m m o n o g ra fic z n e “, m ają ce n a celu n auk o w o h isto ry czn e p rzed staw ien ie rozw o ju i ro li p ra s y polskiej o d jej z a ra n ia do ro k u 1729 — a ty tu ł u p e w n ia nas, iż a u to r nie o g r a ­ niczył się do w yizolow anego b a d an ia p ro b lem ó w polskich, lecz z a ją ł się ró w nież szeroko porów naw czą h isto rią d z ie n n ik a rs tw a europejskiego

w ty m ok resie.

G ranice chronologiczne p ra c y L a n k a u a są z ak reślon e chyba zupeł­ n ie tra fn ie . N ik t n ie m a w ą tp liw o ści co do znaczenia d a ty 1729 ro k u

w d z ie jac h p ra s y po lsk iej, a choć m ożna b y d ysk u to w ać w y b ó r te r m i­ n u post q u e m , to je d n a k i d ata 1513 ro k u je st do p rzy jęcia. M imo ta k obszernego chronologicznie u jęcia zag adn ien ia a u to r m u siał oczywiście s k u p ić się n a d ru g ie j połow ie X V II stu le c ia i sk o n c en tro w a ć sw e b a ­ dania p rzed e w szystk im w okół „M erk u riu sza P o lsk ieg o “ z 1661 ro k u i „M ercu riu sa P o lo n ic u sa “ z ro k u 1698, tr a k tu ją c in n e e le m e n ty swego w y k ła d u ja k o zagad n ien ia w p ro w ad zające lub porów naw cze. A m b itn y m zam ierzen iem L a n k a u a było więc p rz e d e w szy stkim zb ad anie h isto ry cz ­ n ej genezy, ro li sp ołeczno-politycznej, o rg an izacji i fu n k cjo n o w a n ia o b u ty c h w y d a w n ic tw p ra so w y c h n a tle rzeczyw istości s p o łe c z n o -k u ltu ra l­ n e j i p o lity cz n e j P o lsk i i E u ro p y X V II w ie k u .

R E C E N Z JE ₃₆₇

N iestety , zam ierzen ia a u to r a nie znalazły p okry cia w w y n ik a c h jeg o b a d a ń i zaw artości o m aw ian ej p u b lik a c ji. Ogłoszona p rac a nie m o ż e p rete n d o w a ć do m ia n a „ stu d iu m m on o graficznego “ , ani też do z a k la ­ sy fik o w an ia jako in n y jak iś ro d za j p u b lik a c ji n a u k o w e j. Nie je st ró w ­ nież p ra c ą p o p u larn o h isto ry czn ą. R ecen zen t s ta je w ięc w obec tr u d n e ­ go zadania om ów ienia książki, k tó ra te m a ty c z n ie i w in te n c ja c h autora, n ależy do· h isto rio g ra fii n au k o w ej sensu stricto, ale z uw agi na m eto d ę a u to ra i Układ tre ś c i w y p ad a zu pełn ie poza k r y te r ia ocen sto so w an y ch w św iecie n a u k h u m an isty c z n y c h . A u to r ta k dalece i w t a k k o n se ­ k w e n tn y sposób porzucił w szelkie m eto d y p rz y ję te d otychczas w . b a d a ­ n iac h h isto ry cz n y c h i p isa rs tw ie n au k o w o h isto ry czn y m , iż re c e n z e n t n ie je s t w s ta n ie (z u w ag i n a o g raniczo n ą ob jęto ść n in iejszeg o om ów ie­ nia) w y tk n ą ć w szystkich isto tn y ch braków , k tó re z jego p u n k tu w idzenia zaw iera o m aw ian a p u b lik acja. O graniczyć się w ięc m u sim y do p a ru o gó lny ch uwag.

Lanikau p o tra k to w a ł d z ie je p r a s y jako lu ź n y zbiór fa k tó w i ciek a­ w ostek z z a k re su b iog rafii d z ie n n ik arz y i d ru k a rz y , bibliografii d r u ­ kó w in fo rm a c y jn y c h i czasopism, org an izacji ów czesnych w ydaw nictlw — w reszcie z ty c h w sz y stk ic h d z ie d z in życia społecznego, k u ltu ra ln e g o i politycznego, w k tó ry c h d o p a trz y ł się (często w sposób zu pełn ie z a sk a ­ k u ją c y i n ieu m o ty w o w an y ) fo rm a ln y c h zw iązków z h isto rią dzienn i­ k a rstw a . O p ie ra jąc się n a m a te ria ła c h źródłow ych, z e b ra n y c h p rz y p a d ­ kowo i n iesy stem aty czn ie, o raz n a ró w n ie p rzy p a d k o w ej lite ra tu rz e om aw ia szeró ko te w szy stk ie fa k ty , do k tó ry c h odnosi się a k u r a t po­ sia d a n y p rzez niego m a te ria ł (bez w zg lędu n a rze c z y w istą w ag ę p ro b le ­ m u); n a to m ia s t w szędzie ta m , gdzie b r a k u je m u p o trz e b n ej e ru d y c ji fak to g rafic z n e j, zbyw a zagad n ien ie b a n a ln y m i uw ag am i lub zgoła zu­ p ełn y m m ilczeniem , ch o ćby chodziło o n a jw a żn ie jsz e p ro b le m y ro zw o ­ ju d z ie n n ik a rs tw a polskiego· i św iatow ego. Z e b ra n y m a te ria ł w yizo­ low ał całkow icie z o gólnych dziejów społecznych X V I i X V II w ieku. P rz e d sta w ił po p ro s tu k ro n ik ę w y d a rz eń i o d e rw a n e om ów ienia n ie ­ k tó ry c h zjaw isk z z a k re su h isto rii czasopism i d ru k ó w in fo rm a c y j­ n y c h — nie siląc się b y n a jm n ie j n a zb ad anie tła sp o łe c z n o -k u ltu ra ln e g o d z ie n n ik arstw a w E uropie i P olsce X V I—X V III w ieku, m en taln o ści pol­

skiego społeczeństw a szlacheckiego w X V II w iek u jako o d b io rc y in fo r­ m ac ji d zien n ik arsk ich , cech c h a ra k te ry s ty c z n y c h X V II-w iecznydh spo­ sobów rozpow szechniania in fo rm a c ji i dróg fo rm o w an ia się ówczesnej „opinii p u b lic z n e j“ 1 itd . N ie z a in tere so w a ł się w cale — w b re w zapo­

1 Doskonałych m ateriałów porównaw czych m ogłyby tu dostarczyć np. opra­ cowania dotyczące w alk i polem ik w yzn aniow ych, propagandy reform acyjnei i kontrreform acyjnej, form owania się poglądów w spraw ach w yzn aniow ych w śród różnych grup społecznych w XVI1—X V II w iek u itp.

368 R E C E N Z JE

w iedzi w ty tu le p ra c y — w pływ em z acho dnioeu rop ejskiej p ra k ty k i d z ie n n ik arsk ie j i w y daw n iczej n a k rajo w e p om y sły w ty m zakresie, m im o iż p o s tu la t g ru n to w n e j a n a liz y porów naw czej polskiej p r a s y z ów czesnym i w y d aw n ictw am i fra n c u sk im i po p ro s tu n a rz u c a się sam . W k o ń c u zlekcew ażył fak t, iż k ażde z o m aw ian y ch w jego książce z ja ­ w isk um iejscow ione je st g enety czn ie i o rgan icznie w całokształcie spo­ łeczn y ch i um ysłow ych (a n a w e t politycznych) zjaw isk epoki, a w yizo­ lo w a n e z tego k o n te k s tu tr a c i w ogóle sens. Z daw ałob y się, że a u to ra in te re so w a ł w yłącznie leżący p rz e d n im d ru k gazetow y i k o leje życio­ we ludzi, k tó rz y t e n d ru k k ied y ś w y p ro d u k o w ali; n a to m ia st obca m u b y ła zup ełnie i epoka, w k tó re j te n d ru k się ukazał, i społeczeństw o, d la k tó re g o b ył przeznaczony, i w y d a rz en ia czy sy tu a c je , k tó re go u w a ­ ru n k o w a ły .

Ta „en cy k lo p ed y czn a“ i k ro n ik a rsk a k on cep cja a u to ra odbiła się bo­ leśnie n a : 1) w y k o rz y sta n iu źródeł i o praco w ań b ędący ch p o d staw ą je ­ go w y k ła d u , 2) n a k o n s tru k c ji pracy.

L a n k a u p o w o łu je się w sw ojej książce ty lk o na ta k ie m a te ria ły źró dło w e i o praco w ania, w k tó ry c h znalazł k o n k r e tn e w iadom ości b i­

blio- i b iograficzne z z a k re su dziejów p rasy . Nie w y k o rz y sta ł więc po d ­ staw o w y ch w y d a w n ic tw źródeł i zasadniczych opracow ań, dotyczących polity czn ej i społecznej h isto rii R zplitej w X V II w ie k u (nie m ów iąc ju ż oczyw iście o zak ro jo n y ch n a odpow iednią sk a lę p o szu k iw an iach a r ­ chiw alnych). Z lekcew ażył w te n sposób cały dorobek n a u k h isto ry cz ­ nych, k tó r y m ó g łb y m u dopomóc w Zbadaniu roli in fo rm a c ji i -propa­ g a n d y d ru k o w a n e j w ów czesnym społeczeństw ie, w u s ta le n iu rze c z y ­ w is te j społeczn o-p olity czn ej genezy „ M erk u riu sz a “ — i in n y c h w y d a w ­ n ic tw p raso w y ch z X V II w ieku. Rów nież p ierw szo rzęd n e znaczenie m ia ­ łoby tu oczyw iście w y k o rz y sta n ie odpow iedniej lite r a tu r y angielskiej, fra n c u s k ie j, n iem ieck iej itd . dla p o ró w n a n ia sy tu a c ji i fu n k cjo n o w an ia p r a s y w k ilk u k r a ja c h E u ro p y w dru g iej połowie X V II stu le c ia — ale L a n k a u od tego się uchylił, k w itu ją c p ro b le m zestaw ieniem k ilk u d at i n azw isk n a p odstaw ie d ru g o rz ę d n y c h m a te ria łó w (por. s. 75 i nast.). Te w szy stk ie b rak i w w y k o rz y s ta n iu lite r a tu r y pogłębia fak t, iż w e ­ r y fik u ją c sw oje k o n k re tn e tw ierd z en ia fak to g rafic z n e a u to r pow ołuje się często n a p u b lik a c je zgoła przypadkow e. T ak np. pisząc o p ra c y d z ie n n ik a rsk ie j D an iela D efoe c y tu je (wyłącznie) . . . Szko łą k la s y k ó w J a n a K o tta (s. 14), pisząc o s y tu a c ji p ra s y w A nglii w X V II w ie k u p rz y ­ tacza (rów nież w yłącznie) b ro szu rę rep o rtażo w ą K. K ęplicza pt. Prasa

b r y ty js k a donosi (s. 70) itd . W p rzy pisach do poszczególnych rozd zia­

łó w cytow an e s ą gęsto p u b lik a c je trzecio rzęd n e lu b zupełnie pozbaw io­ n e in te n c ji n aukow ych, n a to m ia s t p om inięte zostały zasadnicze o p ra ­ c o w an ia i w y d a w n ic tw a źródłow e o p ierw szo rzęd n y m znaczeniu dla

RECENZJE _{36 9}

każdego badacza h isto rii X V II w ieku. O ceniając oględnie, L a n k a u nie w y k o rz y sta ł n a w e t iU p u b lik a c ji n iezb ęd n y ch p rz y stu d iach n a d X V II- w ieczną p ra s ą w Polsce.

K o n stru k c ja p ra c y je st zd u m iew ająco n ieje d n o lita i p rzyp adk ow a. W d rob n y ch po d ro zdziałk ach a u to r p rz e d sta w ił bez ła d u i m yśli p rz e ­ w odniej ia k t y i d a ty , ciekaw ostki i anegdoty, o b szern e w yp isy źród ło ­ we i c y ta ty in ex te n so (w jęz y k u po lsk im i łacińskim ), w reszcie uogól­ n iają ce są d y o epoce, najczęściej bardzo nieszczęśliw ie sfo rm u ło w an e 2 T en chaos in fo rm acji, c y ta tó w i u w ag zaw iera w iele n ie w ą tp liw ie in ­ te re s u ją c y c h szczegółów i u sta le ń — w całości je d n a k stan o w i o braz s m u tn y i niepokojący. S k o ja rz e n ia m yślow e a u to ra dziw nym i chodziły d rog am i. W n a r r a c ji przechodzi n iesp od ziew anie o d p ro blem ów zasad­ niczych i p o trz e b n y ch do drobiazgow ego ro z trz ą sa n ia szczegółów bez znaczenia. P o słu g u je się anegdotam i, p rzy k ła d a m i i po ró w n an iam i, k tó ­ r e o k reślić m ożna ja k o raczej o ry g in a ln e i n ie sp o ty k a n e w p rac a c h n a ­ ukow ych. Co chw ila w ty k a w te k s t p ry m ity w n ą q u a si-p o p u la ry za c je.

W reszcie w łączy ł do sw o jej k sią ż k i ty le m a te ria łu pozbaw ionego ja ­ k iejk o lw iek łączności m e ry to ry c z n e j z n a jsz e rz e j n a w e t p o jęty m i p ro ­ b lem am i h isto rii p ra s y (por. s. 13, 37 i n ast., 59 i n ast., 68 i nast., 78 i n a st. itd.), iż n a ru s z y ł pow ażnie w ogóle jedność te m a tu , k tó re m u chciał pośw ięcić sw o je b ad an ia.

W a rto rów nież zwrócić uw agę, iż dość n iep rz y je m n ie brzm i dla czy­ te ln ik a a u to re k la m a , jak ie j n ie szczędzi a u to r sobie, zwłaszcza n a s. 156— 157.

K siążka L a n k a u a pozbaw iona je s t spisu w y k o rz y sta n y c h źródeł i li­ te r a tu r y . K o n s tru k c ja p rzy p isó w , zasad y cyto w ania o p raco w ań i źró­ deł itp. pozo staw iają w iele do życzenia. O dpow iedzialność za te b ra k i obciąża oczyw iście b a rd ziej w y d aw n ictw o niż a u to ra , chociaż w p ew n ej m ierze je s t n ie u c h ro n n y m s k u tk ie m a u to rs k ie j koncepcji.

P ra c a d r a L a n k a u a słu żyć będzie k a ż d em u h isto ry k o w i p ra s y p o l­ sk iej w X V II w iek u jako podręczn e k o m p en d iu m dat, fak tó w i c y ta ­ tó w — sk o n s tru o w a n e chaotycznie, ale z aw ierające sporo c e n n y c h m a ­ teriałów . N a to m ia st na pierw szą p ró b ę stu d iu m m onograficznego o po­ czątk ach p r a s y po lsk iej n a d a l n ie s te ty m u sim y czekać.

J e r z y Ł o je k

ä Przykładem może być tu naiwna charakterystyka tła politycznego „Mer­ kuriusza“ (s. 112 i nast.) lub op is przełom u w dziejach społecznych i kulturalnych Europy 'i Polski na początku XVIII w iek u (s. 225 i nast.).