SPECYFIKA REFORMOWANIA
RYNKU MEDIALNEGO UKRAINY:
OSIĄGNIĘCIA, PROBLEMY
I PERSPEKTYWY
STRESZCZENIE
Ukraina p o proklam ow aniu niepodległości w 1991 roku rozpoczęła dem okratyczne przem iany we wszystkich dziedzinach życia społecz nego. Jednym z priorytetow ych kierunków stało się reformowanie rynku środków masowego komunikowania. A rtykuł ten stanow i p rze g lą d skutków reform y mediów na Ukrainie w takich dziedzinach, jak: podstaw y praw ne funkcjonow ania mediów, aspekty ekonom iczne ich funkcjonow ania oraz wzajemne relacje m iędzy m ediam i masowym i
i polityką.
Terminy „m ed ia ”, „media masowe", „środki informacji m asow ej” oraz „środki masowego kom unikow ania" w niniejszych rozważaniach rozum iane są ja k o synonimy.
SŁOWA KLUCZOWE: Ukraina, rynek medialny, prasa, radio, telewi zja, internet.
Na p o c z ątk u dem okratycznych p rzem ian U k ra in a tw orzyła now ą bazę praw n ą d la funkcjonow ania wolnych i niezależnych środków m asowej informacji. Przyjęto c a łą gru p ę aktów praw nych, regulujących w szystkie a sp ek ty działaln o ści mediów m asow ych, od m ediów d ru ko w an y ch po elektroniczne i nowe tec h nologie. W tym procesie pew ną rolę odegrały tak ż e p resja organizacji m iędzyna rodow ych i zobow iązania w ynikające z porozum ień m iędzynarodow ych (ONZ, Rady Europy itd.).
W arty k u le 34 K onstytucji Ukrainy, k tó ra z o sta ła przy jęta 28 czerw ca 1996 roku, zapisano, że „każdem u zap ew n ia się praw b do w olności m yśli i słowa, do swobodnego w y ra ż a n ia swoich poglądów i p rze k o n a ń ”1. Oprócz tego, k ażdy m a praw o do swobodnego grom adzenia, przechow yw ania, w ykorzystyw ania i roz po w szech n ian ia inform acji u stn ie , pisem nie lub in n ą drogą - w edług własnego u z n a n ia . W ażne je st, że w części trzeciej a rty k u łu 15 K onstytucji U krainy za k azu je się cenzury.
fCoHCTHTynia yKpaÏHH. npitHHHTa Ha n 'xriü cccii BcpxoßHoi' Pa.au yxpaftm 28 HcpBHfl 1996 p oxy: OjmtiMHC
MEDIA DRUKOWANE
R ynek d ru k o w an y ch środków m asowego k o m u nik ow an ia je s t regulow any przede w szystk im przez n a stę p u jąc e a k ty praw ne: Ustawę „O druk ow an ych śro d k a c h m asowej inform acji (prasie) n a U k ra in ie ” (1992), Ustawę „O infor m acji” (1992), Ustawę „O agencjach inform acyjnych” (1995). Głównym ak te m praw nym d la p rasy je s t U staw a „O d ru k o w an y ch śro d k a c h m asowej info rm a cji (prasie) n a U k ra in ie ”, k tó ra z o sta ła p rzy jęta przez Radę Najwyższą U krainy w rok po ogłoszeniu niepodległości k raju . U stanaw ia o n a ram y praw ne dla d r u kow anych środków m asowego k o m u n ik ow an ia i zapew n ia swobodę ich d ziałal ności. Dla przykładu, u sta w a ta z a b ra n ia c e n zu ry o raz zapew nia sw obodne wy ra ż a n ie poglądów każdego człowieka. Prócz tego w u staw ie określono, że m edia d ruk ow an e pow inny być wolne i w szelkie organy, k tóre w ykorzystują cenzurę, s ą z a k a z a n e (arty k u ł 1 i 2 u staw y)2. Z n an y rosyjski badacz praw odaw stw a m e dialnego krajów byłego Zw iązku Radzieckiego, A. Richter, ocenił głów ną ustaw ę 0 p rasie n a U k rain ie jak o „najbardziej dalekow zroczny a k t praw ny d la m ediów d ruk ow an ych od czasów niepodległości”3. T ak więc u sta w a ta je s t dość innow a cyjna dla czasu , w któ ry m p o w stała i b lisk a m iędzynarodow ym i europejskim sta n d a rd o m w olności słowa.
MEDIA AUDIOWIZUALNE
D ziałalność audiow izualnych m ediów m asow ych n a U k rain ie regulow ana je s t przede w szystkim przez n astę p u jąc e a k ty praw ne: U staw a „O telewizji i r a diofonii” (1993), U staw a „O system ie publicznej radiofonii i telewizji U k rain y ” (1997), U staw a „O Krajowej Radzie do sp raw telewizji i radiofonii” (1997), U staw a „O praw ach a u to rsk ic h i pokrew nych” (1994), U staw a „O k o m un ikacji” (1995).
W p oró w n an iu z Polską i w ielom a inn ym i k ra ja m i Europy Środkowej 1 W schodniej, n a U krainie nie m iały m iejsca inten syw n e d ebaty polityczne doty czące przyjęcia nowej u staw y o telewizji i radiofonii. U staw a „O telewizji i rad io fonii” z o sta ła p rzy jęta w ro k u 1993 i w eszła w życie w ro k u 1994. U k ra in a była jed n y m z trz e ch krajów byłego Z w iązku Radzieckiego (obok Mołdawii, k tó ra przyjęła analog iczną ustaw ę w 1995 ro k u i T a d ży k istan u - w 1996 roku), które przyjęły nowe praw o dotyczące m ediów audiow izualnych przed rokiem 2000, czyli w ciąg u niecałej dekady od p o c z ątk u dem okratycznych p rzem ian w byłych rep u b lik ach radzieckich. Ten pozytyw ny obraz zreform ow ania sy stem u sek to ra audiow izualnego mediów m asow ych m o żn a zakw estionow ać, jeśliby spojrzeć n a tre ść sam ej ustaw y. Równolegle z w prow adzeniem w łasności pryw atnej r a d ia i telewizji pozostaje w łasn o ść p ań stw o w a kanałów , m ających najw iększy zasięg tery to rialn y i najw iększą publiczność, n a przykład k a n a łu telewizyjnego «UT - 1» czy w iększości k an ałó w regionalnych. Przyjęcie nowego a k tu p raw n e go do regulow ania m ediów elektronicznych nie doprowadziło do akty w n y ch de 2 3aK0H YitpaiHH « ilp o ąpyKOBarii 3aco6n MacoBOÏ iH(|)opMauiï (npccy) b Yi<paÏHi» // Ponoć YitpaiHH. - 1992.
- 8 [ pynHH.
3 A. Richter, The pa rtia l transition. U kraine's post-com m unist m edia [w:] M edia reform. D em ocratizing the
media, dem ocratizing the state, (eds. M onroe E. Price, Beata Rozum ilow icz, and Stclaan G. Verludst), London:
b a t politycznych, ja k m iało to m iejsce w in n ych byłych k raja ch socjalistycznych Europy, gdyż elity polityczne pozostaw iły niektóre m edia audiow izualne we w ła sności państw ow ej b ąd ź sam orządow ej, a przede w szystkim w strefie w łasnych wpływów.
Potw ierdzeniem powyższego s ta n u rzeczy była z pew nością w alk a polityczna, ja k ą prow adzono w U krain ie przed przyjęciem U staw y „O system ie telewizji i radiofonii publicznej U k rain y ” w 1997 roku. A. R ichter opisuje ten proces n astępująco: „Po d e b a ta c h m iędzy P arlam entem i Prezydentem n a tem at niektórych postan o w ień u sta w y o m ediach publicznych, U k ra in a przyjęła w ko ń cu ustaw ę, k tó ra tw orzy bazę p raw n ą do stw orzenia publicznej telewizji i radiofonii”4. Nie dziwi, że przyjęcie tego a k tu byw a n azyw ane „intrygującym rozwojem” praw odaw stw a U k rain y w sferze m ediów audiow izualnych, poniew aż w prow adził on publiczne elektroniczne m edia m asow e n a podstaw ie k an ałó w państw ow ych. Możliwość u tra ty państw ow ych m ediów audiow izualnych jak o sp o so bu w p ły w an ia n a publiczność sprow okow ała in tensy w n e debaty w śród elit politycznych U krainy. Dlatego też utw orzen ia podstaw praw nych dla funkcjonow ania m ediów au d iow izualnych nie m ożna nazw ać do końca udanym . Choć U staw a „O telewizji i radiofonii” z o sta ła przy jęta dość szybko po rozpoczęciu dem okratycznych p rzem ian w k raju , to niektó re w ażne p ostanow ienia, n a przykład dotyczące denacjonalizacji elektronicznych środków masowego k om u n iko w an ia i stw orzenia m ediów publicznych, nie zostały włączone do ustaw y.
S ędzia S ąd u Najwyższego U k rain y I. D om brow ski5 zw raca uwagę n a to, że b a z a p raw n a reg u lu jąca ry n e k m edialny U k rain y nie n a d ą ż a za w ym ag aniam i sam ego ry n k u . W edług niego, niek tó re norm y u sta w s ą sprzeczne z K onstytucją U krainy, nie s ą też zgodne z in n y m i u staw am i i sto s u n k a m i w społeczeństw ie. J e d n a k n a etapie początkow ym tw orzenia now ych podstaw praw nych dla fu n k cjonow ania środków m asowego k o m u n iko w ania U k ra in a dość szybko przyjęła trz y a k ty praw ne: Ustawę „O d ru k o w an y ch śro d k a c h m asowej inform acji (pra sie) w U k rain ie” (1992), Ustawę „O inform acji" (1992) oraz Ustawę „O telewizji i radiofonii” (1993). Przyjęcie ta k ic h u sta w ja k o p o dstaw nowych regulacji sfe ry m edialnej było przew idziane jeszcze przez reform atorów czasów pierestrojki Zw iązku Radzieckiego, a realizację idea ta z n a la z ła później jedynie n a U krainie. Choć początkowo fak t te n był ro zp atry w an y ja k o osiągnięcie U krainy w efek tyw nym budow aniu p o d staw praw nych dla ry n k u m edialnego, to reform ow anie tej sfery wg planów pierestrojki, a nie zgodnie z nowym i realiam i, okazało się krótkow zroczne i później doprowadziło do konieczności zrew idow ania regulacji m edialnych w k raju . M ożna więc mówić o tym , że U k ra in a dość szybko, choć nie dość efektywnie, stw orzyła praw ne podstaw y dla funkcjonow ania mediów. J e d n a k należy rów nież spojrzeć n a te zm iany n a r y n k u mediów m asow ych, k tó re m iały m iejsce w w y n ik u z m ian regulacji tej sfery.
4 A. Richter, M edia regulation in selected countries o f the fo rm e r Soviet Union [w:] M edia in Europe. The
Yearbook o f the European Institute f o r the M edia 1998 (cd. Jo L ongham -B row n), 1998, s. 160.
5 /(oMÖpOBCbKHH U l. B3a£MOBiąHOCHHH 3 npCCOIO: lipaBOBI Ta MOpajtbHl aCHCKTM // >I(ypHajliCT YitpaÏHH. - 2003.
ASPEKTY EKONOMICZNE FUNKCJONOWANIA MEDIÓW
NA UKRAINIE
W edług dan y ch Krajowej R ady do Spraw Radiofonii i Telewizji dotyczących s ta n u n a 31 g ru d n ia 2 0 0 5 roku, n a U k rain ie było zarejestro w any ch 1268 orga nizacji radiowo-telewizyjnych, w ty m 647 stacji telewizyjnych, 524 radiostacji; 97 stacji radiow o-telew izyjnych. Na U k rain ie istnieje 14 ogólnokrajowych k a n a łów telew izyjnych i 12 radiostacji. F u n k cjo n u ją też 183 sieci kablowe, z których u słu g k orzy sta p o n ad 4,7 m in abonentów (w przybliżeniu daje to ponad 14,1 m in widzów). W edług s ta n u n a 13 w rz e śn ia 2 0 0 5 ro k u , w edług d an y ch P aństw o wego K om itetu do Spraw Telewizji i Radiofonii, było zarejestrow an ych 22 794 periodycznych w ydaw nictw : 9 9 4 8 ogólnokrajowych, regionalnych albo z ag ra nicznych i 12 8 4 6 lokalnych. Z 9 9 4 8 m ediów drukow an ych , zarejestrow an y ch ja k o ogólnokrajowe, 3 8 0 9 sta n o w ią gazety, 4 6 2 6 czasopism a, 381 biuletyny, 77 alm anachy, 816 zbiory, 185 k alen d arze, 54 wyciągi. D u żą część dru ko w an y ch w ydaw nictw periodycznych o zasięgu lokalnym stan o w ią gazety - 10 740 ty tu łów, czasopism i w ydaw nictw podobnego ty p u je s t 21066.
Ciekawe je s t prześledzenie d y n a m ik i rozwoju m edialnego ry n k u n a U k rain ie od ro k u 2001 do 2005. W edług d a n y c h m iędzynarodow ej organizacji Freedom House - w ro k u 2001 było 8 3 0 0 m ediów d ru k o w an y ch i 516 stacji radiow ych i telewizyjnych7. W ro k u 2 0 0 5 - w edług d an y ch U kraińskiej G ru p y H elsińskiej - istn iało ju ż 99 4 8 m ediów d ru k o w an y ch i 1268 stacji radiow ych i telewizyj nych. O bserw uje się więc tendencje do zw ięk szan ia ilości d ru k o w an y ch i au d io w izualn ych środków m asow ego k om unikow ania.
M ożna też porów nać ry n e k m edialny w Polsce i U k rain ie w edług rozpow szech n ien ia poszczególnych rodzajów mediów m asow ych (patrz: tab lica 1), poniew aż i Polska, i U k ra in a są jed n y m i z najw iększych p a ń s tw E uropy pod względem pow ierzchni (312,685 k m 2 - Polska i 6 0 3,700 k m 2 - U kraina), j a k rów nież pod względem z a lu d n ien ia (38,635 m in ludn o ści w Polsce i 47,425 m in ludności n a U k rain ie).
Tabela 1 : Rozpowszechnienie m ediów na U krainie i w Polsce w roku 2 0 0 1 “
Ukraina Polska
Ilość gazet codziennych 44 55
Ilość radioodbiorników na 1000
mieszkańców 882 522
Ilość telewizorów na 1000 mieszkańców 353 337
Ilość komputerów osobistych na 1000
mieszkańców 13.8 43.9
à ll p a B a j i k m h h h b Yicpaïni - 2005. / t o n o ß i f l b n p a B O B a x n c m ix o p ra tm a u ifi. / 3 a pea. G. 3 a x a p o B a , I. P a n n , 13. flßopcbKOro./ yi<paÏHCbi<a IcjtbciHCbKa cn ijn < a 3 npaB j i k m h h h, XapidBCbKa n p a B 0 3 a x n c H a rp y n a . - XapidB: U p a B a j i k m h h h, 2006.
^ Freedom H ouse R e p o rt 011 M edia Freedom - 2001, 2003.
8 llpaBa j i k m h h h B YKpa'iHi -- 2005. florioßiab npaB03axHCHHX o p ra im a u ift. / 3a pcji. G. 3axapoBa, I. P ann,
13. flBopcbKoro./ YKpaïHCbKa FcjibeiHCbKa cnijixa 3 npaB j i k m h h h , XapaiBCbKa npaB03axncHa rp y n a .
W edług dan y ch z 2001 roku, n a tysiąc m ieszkańców w obu k raja ch p rzy p a da w przybliżeniu jed n ak o w a ilość użytkow ników telewizji. J e d n a k w sto s u n k u do in n ych mediów różnica je s t w idoczna: n a U krain ie n a jednego m ieszk ań ca p rzy p ad a więcej radioodbiorników n iż w Polsce, a w Polsce 3 raz y więcej kom puterów osobistych n iż n a U krainie. Oprócz tego, w Polsce wydaje się więcej gazet codziennych n iż n a U krainie. Poniew aż radio we współczesnej U k rainie em ituje głównie m uzykę i nie stanow i źródła inform acji w odróżnieniu od tele wizji i gazet, to w iększe rozpow szechnienie ra d ia n a U krainie, a m niejsze gazet codziennych, mówi o m niejszej - w po ró w n an iu z Polską - inform acyjności ry n k u m edialnego U krainy.
M ożna rów nież mówić o m niejszej w p oró w n an iu z Polską kom puteryzacji U krain y z powodu m niejszego rozpow szechnienia kom puterów osobistych i, odpowiednio, o m niejszym rozpow szechnieniu in te rn etu . W edług dan y ch Kijow skiego C e n tru m B ad ań Politycznych i Konfliktów, w ro k u 2 0 0 3 korzystało z in- te rn e tu 8% ludności U krainy, przy czym głównymi uży tk o w n ik am i byli m łodzi w ykształceni m ężczyźni, o dobrej pozycji zawodowej, z d użych m iast. Mimo że kom puteryzacja i rozpow szechnienie in te rn e tu n a U krainie postęp ują w szyb k im tem pie, w sk aźn ik i w tej dziedzinie są jeszcze niskie, porów nać je m ożna ze w sk aźn ik am i ta k ic h krajów, jak : Rosja, B razylia i A rgentyna, a nie z k rajam i Europy9. In te rn et nie je s t jed n y m z głównych źródeł inform acji n a U krainie dla przew ażającej części ludności, a jego użytkow nicy w ykorzystują go raczej dla rozryw ki n iż dla zdobycia poważnej inform acji polityczno-ekonomicznej.
PRYWATYZACJA RYNKU MEDIALNEGO I FORMY
WŁASNOŚCI PRYWATNEJ
W procesie zm ian scentralizow anego sy stem u socjalistycznych m ediów n a m ed ia pluralisty czne i dem okratyczne, pryw atyzacja środków masowego ko m u n ik o w an ia je s t z badawczego p u n k tu w idzenia procesem b ardzo w ażnym . W edług polskiego b ad acza m ediów K. Jak u b ow icza, „wolność m ediów i ich nie zależność - to stw orzenie różnorodnej p rzestrzen i m edialnej”10. J a k uw ażają zachodnioeuropejscy uczen i W. Mosco i W. Rideout, „pryw atyzacja - to proces ingerencji p a ń stw a, które otw arcie sprzedaje przedsiębiorstw a państw ow e, ta kie ja k sta c ja telew izyjna”". A rty k uł 10 U staw y „O państw ow ym w sp arciu dla środków m asowej inform acji i ochronie socjalnej d z ie n n ik arz y ” u s ta n a w ia róż ne formy w łasności m ediów drukow anych: p aństw ow ą (rządową i k om unalną)
t noJTb30BaTCJlH ÜHTCpHCT B YlCpaHHC: XapaKTCpHCTHKH, MCTOflOJIOrHfl HCCJICflOBaHHSI, npOrHOB // K h cbckhh u c h tp nojiHTHHCCKKX Hccjic^oBaHHH u KOH(])JiHKTOJiornn, 15.09.2003 l\ttp ://w w w .an a litik .o rg . U a/publicalions/3f65dc934c3db/3f65c07l65c40/
i° K.. Jakubow icz, M edia in transition. The c a se o f P o la n d [w:] M ed ia reform . D em o cra tizin g the m edia,
d e m o c ra tizin g the sta te (cd s.M .E .P rice, B .R ozum ilow icz and S.G.Vcrludst). - London, New York:
Routlcdge, 2002, s. 215.
u M osco and V. Rideout, M edia P olicy in N orth A m erica [w:] In tern a tio n a l M edia Research. A critical
S u rv e y (edited by C o rn er John, S chlesinger Phillip, and R oger Silvcrstonc). - London-N ew York:
oraz niepań stw o w ą (p ry w atn ą)12. U k ra iń sk i sp e cja lista m ed ialn y R. D iakiw 13 zaproponow ał n a stę p u ją c ą k lasyfikację m ediów m asow ych U k rain y w edług for m y w łasności: m edia państw ow e, m ed ia organizacji p a rty jn y ch i społecznych, m ed ia korporacyjne, p ry w a tn e i o m ieszanej form ie w łasności. Przechodząc do oceny procesów p ryw atyzacyjnych w sferze środków m asow ego kom un ikow a nia, od ra z u n ależy powiedzieć, że ilość m ediów państw ow ych d rasty czn ie się zm niejszyła n a s k u te k reform r y n k u m edialnego.
W edług b adaczy m iędzynarodow ej organizacji Freedom House, m ed ia d ru k o w a n e i elektron iczn e w dużej części zn ajd u ją się n a U k ra in ie w rę k a c h p ry w a t nych, je d n a k p a ń stw o p o siad a, n a przykład, c e n tra d r u k u i rozp o w szech n ian ia p ro du kcji d ru k o w an ej. W edług s ta n u z 2001 ro k u p a ń stw o je s t w łaścicielem 673 m ediów dru k o w an y ch , z ogólnej ilości 8 3 0 0 z a rejestro w an y ch w ty m czasie d ru k o w a n y c h środków m asow ego k o m u n ik o w an ia i 133 m ediów au d io w izu al nych, z 516 stacji radiow ych i telew izyjnych w ty m k r a ju 14.
Biorąc pod uw agę s k u tk i pryw atyzacji mediów, U k ra in a była p o s trz e g a n a ja k o „najbardziej kom ercyjnie ro zw in ięty ry n e k m e d ia ln y ”15 w p o ró w n a n iu z in ny m i k ra ja m i b lo k u poradzieckiego pod koniec la t 9 0 -y ch . Co więcej, w edług a n a liz E uropejskiego I n s ty tu tu M edialnego z ro k u 1999 w opisie sfery m ed ia l nej, k ra j byłego Z w iązk u R adzieckiego - U k ra in ę um ieszczono w kategorii „zróż n ico w a n y ”, gdzie „sekto r przed sięb io rczy w sp ie ra różn e n iezależn e m edia, k tó re s ą szeroko d o stęp n e d la p u b liczn o ści"16. D la p rzy k ła d u , Federacji Rosyjskiej p rz y z n a n o kategorię, k tó ra , z d a n ie m b a d aczy tej organizacji, o z n a cz a n ie tyle zw iązek m iędzy rozw ojem m ediów a rozw ojem p o d sta w praw n ych, ile zw iązek m ięd zy k u ltu r ą p o lity czn ą a rozw ojem mediów. T a k a s y tu a c ja m ia ła m iejsce w k o ń c u la t 9 0 -y ch , ale później u leg ła zm ian ie.
Na U k ra in ie o k reśle n ie w łaściciela m ed iu m , szczególnie au d iow izualnego , je s t p ra k ty c z n ie niem ożliw e z pow odu całkow icie n iep rz ejrzy sty c h sch em ató w w ła sn o śc i m ediów, w ty m z pow odu b r a k u o b o w iązk u o k re ś la n ia w łaściciela ś ro d k a m asow ego k o m u n ik o w a n ia . A je s t to przecież „jeden z p o d staw ow ych p roblem ów w sferze z a b ez p iec z e n ia p lu ra liz m u m ediów ”17. In fo rm ow ała o ty m n ie je d n o k ro tn ie U k r a iń s k a G ru p a H e lsiń sk a , a ta k ż e in n i sp ecjaliści, n a p rzy k ła d p rzew o d n iczący U k ra iń sk ie g o S to w a rz y sz e n ia D z ie n n ik a rz y I. L ubczenko- l8. J . D ru k e r i D. Cox z w ra c a ją ró w n ież uw ag ę n a to, że „ b ra k p rze jrz y sto śc i, p o
12 3ai<0H yKpaÏHM « r ip o /tcp)icaBHy rM/upiiMKy 3aco6iß MacoBoï im fo p M a n iïT a coniajibH nH taxtiCT w ypH ajiicT iß» // Fonoc Y upaiH n 1997, Ns 209.
13 /(a ic iB P. PiiHOK ja c o ô ia .u a c o e o ï itn/wpM aii'n: n p o 6 n e.\m cniaiioajienitii i p o e a m im y II /Ip y K ap c i BO 20 00, Na 2, s. 22.
14 F re e d o m H o u se R e p o rt on M ed ia F re e d o m - 2001, 2003. M ed ia in the CIS. A s tu d y o f th e p o litic a l, le g isla tiv e a n d s o c io -e c o n o m ic fr a m e w o r k ,(e d ite d by G illia n M c C o rm a c k ), [S e c o n d e d itio n ], D ü sse ld o rf, G e rm a n y , T h e E u ro p ean In stitu te for the M e d ia, th e E u ro p e a n C o m m is sio n , 1999, s. 34.
15 M e d ia in th e CIS. A s tu d y o f the p o litic a l, le g is la tiv e a n d s o c io -e c o n o m ic fr a m e w o r k ,(e d ite d b y G illia n M c C o rm a c k ), [S e c o n d e d itio n ], D ü s se ld o rf, G e rm a n y , T h e E u ro p e a n In stitu te for th e M e d ia , th e E u ro p e a n C o m m is s io n , 1999, s. 33.
16 M e d ia in th e CIS. A s tu d y o f th e p o litic a l, le g is la tiv e a n d s o c io -e c o n o m ic fr a m e w o r k ,( e d ite d by G illia n M c C o rm a c k ), [S e c o n d e d itio n ], D ü s se ld o rf, G e rm a n y , T h e E u ro p e a n In stitu te for th e M e d ia , th e E u ro p e a n C o m m is sio n , 1999, s. 33.
17 rip a s a jnoztHHtf B V icpaiHi - 2005. /jo iio B ia b npttBoaaxHCHHX o p r a u b a n iii. / 3a pctt. C. 3axapoB a, I. P ann , B. flB o p c b K o ro ./ yttpaiH C bK a l ’cjibciH C bica c n ijtK a s r ip a a j h o a h h h , X apicißC bK a n p aB o sax H C H a i p yn a . - X a p x i B : O p a B t t jtto flH H ii, 2 0 0 6 , s. 165.
daw anie sfałszow anych inform acji Krajowej Radzie i u k r y ta w łasność u tr u d n ia ją coraz bardziej proces p o z n a n ia praw dy finansow ej”19. Co więcej, now a w ersja U staw y „O radiofonii i telewizji n a U k rain ie” nie przew iduje jaw n ości inform acji o w łaścicielach ty ch mediów.
Zgodnie ze sta n d a rd a m i Unii Europejskiej, jed n y m z głównych z a d a ń w polity ce wobec mediów je s t ustan o w ien ie „absolutnej przejrzystości w łasności pryw at nej w przem yśle m edialnym ”20. W edług b ad acza J . C uilenburga, „otw artość i przej rzystość w łasności pryw atnej i ko n tro la społeczna n a d regulow aniem ”21 środków masowego k om u n ik o w an ia s ą konieczne, by zapobiec możliwości koncentracji mediów w jed n y m ręk u . Dlatego m iędzynarodow a organizacja H u m an R ights W atch w piśm ie o tw arty m do p rezy d enta U k rain y W. J u sz c z e n k i kładzie ak cen t n a to, że „własność środków m asowej inform acji p o w inn a być bardziej z n a n a ”22.
KAPITAŁ ZAGRANICZNY W MEDIACH UKRAIŃSKICH
W łasność z a g ra n ic z n a środków m asowej inform acji to w ażny cz y n n ik zabez pieczenia różnorodności poglądów, „zabezpieczenia konkurencyjn ości m ediów pryw atn ych w relacji z system am i pań stw o w ym i”23, a naw et zapew nienia nie- zaangażow anej inform acji ze źródeł zew nętrznych. Po rozpoczęciu dem okra tycznych przem ian w byłych k raja ch socjalistycznych Europy, zachodnie kor poracje m edialne w ykorzystały możliwość zainw estow ania pieniędzy n a nowo o tw artych ry n k a c h w ty m regionie. Oprócz tego, j a k u w aża badacz H. D ru ck 24, w w iększości postsocjalistycznych p a ń s tw E uropy Środkowej i W schodniej od pow iednie inwestycje zag ran iczn e stabilizow ały sytuację finansow ą n a ry n k u m edialnym .Na U krainie, j a k w w iększości krajów postsocjalistycznych, z a g ra n ic z n a w ła sność środków m asowego k o m u nik o w ania z o sta ła og raniczona do mediów elek tronicznych. W zakresie m ediów drukow anych, og ran iczen ia dla k a p ita łu za granicznego były n ieznaczne albo nie było ich wcale. W łaśnie dlatego pierwsze zagraniczn e inwestycje pojawiły się w sektorze m ediów drukow anych. J e d n a k U staw a U krainy o p rasie z a b ra n ia obywatelom in ny ch p a ń stw lub zag ran icz nym podm iotom p raw nym tw orzenia publikacji w tym k raju . W kw estii m ediów elektronicznych u sta w a pozw ala n a inw estycje zagraniczn e w tej sferze, d late go U k ra in a zajm uje drugie, po Federacji Rosyjskiej, m iejsce pod względem za ch odn ich inwestycji zagran iczn y ch w p a ń stw a c h Wspólnoty. Wiele u k ra iń s k ic h stacji radiow ych i telewizyjnych, w łączając w to państw ow e k a n a ły telewizyjne,
i<) Jcrcm y D ru k cr and D ean Cox, U nder assault: U kraine's N ew s M edia a n d the 2004 p re sid e n tia l
e lectio n s [w:] F reedom H o u se R eport on M edia F reedom 2004. s. 36.
20 Luc Soctc and K arin K am p, C hallenges f o r the M edia P olicy a n d R eg u la tio n [w:] M edia in E urope. The
Y earbook o f the E u ro p ea n In stitu te f o r the M edia 1998, (E d ito r Jo L angliam -B row n), S pecial A n n iv ersary
A ddition: European in stitu te for the M edia 1998. s. 64.
21 Jan van C u ilcnburg, On P aram eters o f F ree a n d E q u a l A ccess to C o m m u n ic a tio n s in O pen S o cieties [w:]
M edia f o r the O pen Society. W est-East a n d N o rth -S o u th In terfa ce (E d ited by Y a.N .Z assoursky and
E.V artanova), M oscow : Faculty o f Jo u rn a lism , IK A R P u b lish er 2001, s.31.
22 L etter to P resid en t Yuschenko. O p p o rtu n ity f o r reform : hum an right a g enda f o r U kraine [w:] H um an R ights Watch, Ja n u ary 2001, 2005 H um an Rights w atch, h rw .o rg /cn g lish /d o cs/2 0 0 5 /0 1 /2 l/u k rain l0 0 1 2 .h tm
23 Freedom House R e p o rt on M edia F reedom 2 0 0 1 ,2 0 0 3
24 H elm ut D ruck, F ree E lections, th e M edia a n d the Law, C h a llen g es f o r Jo u r n a lists a n d L a w y e rs [w:]
M edia in Europe. The Yearbook o f th e E u ro p ea n In stitu te f o r th e M edia 1998 (ed ito r Jo L angham -B row n),
radio FM i k a n a ły regionalne, p o siad a p a rtn e ró w zagranicznych.
Obecnie n a U k rain ie istnieją zag ran iczn i właściciele zarów no w m ediach drukow anych, ja k i elektronicznych. Należy je d n a k zwrócić uwagę n a fakt, że niektórzy w łaściciele zag ran iczn i są zarejestrow an i w krajach , zw anych po tocznie raja m i podatkow ym i, co staw ia pod znakiem z a p y ta n ia sam o pocho dzenie dan y ch inwestycji. Niektórzy badacze uw ażają wręcz, że w ten sposób do U k rain y w ra c a u k ra iń s k i k ap itał, „w yprany” w la ta c h poprzednich. Oprócz tego k a p ita ł zag raniczn y w m ed iach u k ra iń s k ic h wciąż się zm ienia, a z powodu b r a k u przejrzystości całego u k raiń sk ie g o ry n k u m edialnego, nie zawsze m ożna w sposób pew ny poznać zagranicznego w łaściciela.
Jeśliby zastosować klasyfikację zachodnich badaczy, J. T unstalla i D. Machi na, to sytuację w m ediach audiow izualnych n a U krainie m ożna rozpatryw ać jako „dylemat małego n aro d u ”25. Według teorii tych badaczy „dylemat małego n aro du” powstaje wtedy, kiedy naród m usi się liczyć nie tylko z am erykańskim i i europejski mi stan d ard am i w działalności środków masowego kom unikow ania, ale również z nieuniknioną obecnością „wielkiego b rata ” obok swoich granic, co wpływa n a p rzesńzeń m edialną. J a k określają T unstall i Machin, „wielki b ra t” - „to typowo związkowe kraje, mówiące w tym sam ym języku”“ . W Europie dla Austrii „wielkim bratem ” są Niemcy, dla Irlandii - Wielka B rytania, dla Belgii - Francja. Za „wielkie go b ra ta ” Ukrainy można uznać Rosję, która silnie wpływa n a rynek środków m aso wego kom unikow ania Ukrainy, w tym poprzez inwestycje w m ediach ukraińskich, k an ały telewizji satelitarnej, w łasną produkcję m edialną w języku rosyjskim, który je s t językiem używanym obok ukraińskiego w wielu regionach Ukrainy, a w niektó
rych - głównym językiem porozum iew ania się.
Isniejące nacjonalistyczne tendencje n a u k raińsk im ry n k u środków masowego kom unikow ania są ukierunkow ane w większości przeciwko rosyjskiej produkcji m edialnej i rosyjskiem u wpływowi n a rynek m edialny Ukrainy. Przykładem nacjo nalistycznych tendencji n a u k raiń sk im ry n k u mediów masowych może być Usta wa „O licencjonowaniu niektórych form działalności pryw atnej” z 1996 roku, która podniosła ceny i podatki n a wydawnictwa periodyczne w języku rosyjskim. Od tego czasu U kraina „zaczęła ograniczać rozpowszechnianie rosyjskich tytułów perio dycznych i zaczęła przyznawać subsydia tylko dla ukraiń sk ich tytułów, czyniąc w ten sposób gazety rosyjskie dość drogimi. Co więcej, rząd Ukrainy ustanow ił miesięczny podatek dla każdego kiosku, który sprzedaje „zagraniczne” (rosyjskie) publikacje. Niektóre rosyjskie tytuły obeszły ten podatek, tworząc spółki i doda jąc słowo «Ukraina» do swoich nazw (na przykład -«Izwiestija - Ukraina», «Trud - Ukraina», «Argumienty i fakty - U kraina»)”27. Na skutek takiej polityki państw a ukraińskiego odnotowano spadek ogólnej jakości gazet. A. Richter nazyw a takie procesy „nacjonalistyczną polityką rządu ukraińskiego”28, co doprowadziło do „sil nych ograniczeń mediów rosyjskich”29 n a Ukrainie. Tym samym , n a u k raiń sk im ry n k u m edialnym w jak iś sposób są obecne tendencje nacjonalistyczne, skierowa ne przede wszystkim przeciwko rosyjskiej produkcji medialnej.
25 Jcrcm y Tunslall and David M achin, The A n g lo -A m erica n M edia C on n ectio n , O xford: O xford U niversity P ress 1999.
26 T am że, s. 249.
27 A ndrei R ichter, The p a r tia l transition. U k r a in e ’s p o st-c o m m u n ist m edia, [w:] M edia reform , em o cra tizin g
the m edia, d e m o c ra tizin g the sta te, (cds. M onroe E. Price, B eata R o zu m ilo w icz, and S tcfaan G. V crhulst),
London: New York, R outlcdge 2002, s. 139.
28 Tam że, s. 133. 29 Tam że, s. 133.
U kraiński specjalista m edialny R. Diakiw30 twierdzi, że u k raiń sk i rynek środ ków masowego kom unikow ania powinien rozwijać się w w aru n k ach państwowego protekcjonizmu, ja k m a to miejsce w większości krajów świata.
OGRANICZENIA KONCENTRACJI NA RYNKU
MEDIALNYM
Jeślib y rozpatryw ać regulacje m edialne n a U k rain ie w sferze ograniczenia m onopoli m edialnych i in n y ch rodzajów koncentracji m edialnej, należy stw ier dzić, że krzyżow a k o n centracja m e d ia ln a elektronicznych i d ruko w an y ch śro d ków masowego k o m u n iko w ania nie je s t o g ran ic za n a praw nie, ja k to m a m iejsce w większości in n ych krajów. Przeciwnie, b a z a p ra w n a U k rain y „zachęca m edia audiow izualne do inw estow ania zysków w sferę publikacji i rozpow szechnia n ia gazet, czasopism , k sią ż e k itd ”31. Na b r a k praw odaw stw a antym onopolowego w sferze mediów m asow ych zw racają uw agę specjaliści m ed ialni i g rupy obroń ców praw a, j a k n a p rzykład U k ra iń s k a G ru p a H elsiń sk a do Spraw Praw Czło w ieka. O rganizacja t a mówi o tym , że n a U k rain ie fu n kcjonują pew ne o g ran i czenia branżow e dotyczące koncentracji m ediów m asow ych, j a k n a przykład a rty k u ł 10 U staw y „O dru k o w an y ch śro d k a c h m asow ej inform acji (prasie) n a U k ra in ie ”, k tóry u s ta n a w ia 5% ograniczenie d la w łasności w szystkich środków masowego ko m u nik o w ania n a U k rainie dla jednej osoby praw nej lub fizycznej32. J e d n a k nie m a o graniczeń o dnośnie koncentracji agencji inform acyjnych, rad ia lub telewizji. To, że regulow anie procesów koncentracji i m onopolizacji mediów opiera się wyłącznie n a ogólnym praw odaw stw ie antym onopolow ym , w yw ołu je niepokój specjalistów m edialnych z powodu osobliwości ty ch procesów i ich n a s tę p s tw d la ry n k u m edialnego, k tó ry różni się swoją isto tą od innych. I, od powiednio, ry n e k m edialny pow inien różnić się od in n y ch specjalnym i reg u la cjam i antym onopolow ym i.
W rezultacie n a U k rainie m a m iejsce proces koncentracji i „korporatyzacji” m ediów m asow ych. Co więcej, w edług rosyjskiego sp ecjalisty m edialnego J . Za- sso u rsk y ’ego, różne rodzaje m ediów sta ły się n a rz ę d z ia m i w ręk a c h w ielkich banków , g ru p finansow ych i przem ysłow ych, co w skazuje n a „autorytarny, kor- p oratyw ny i przem ysłow y m odel”33, k tó ry je s t przeciw nością m odelu wolnych środków m asowego kom unikow ania. W ten sposób m ożna mówić o tym , że n a U k rainie „otw artość ry n k u m edialnego doprow adziła do s tru k tu ra ln e g o zróżni cow ania m ediów ko n k u ru jący ch ze so b ą”34, ale n iestety najczęściej nie do różno rodności k o n tek stu mediów.
30 /(sutiB P., PiiHOK sacobie mocoboï iu fo p M a itiï: npoöjte.mt cmaiionjienuH i p o itu m m y II /(pyKapcTBO 2000, W» 2.
32 P IpaB a jiK JflH H H B y it p a Ï H i - 2005. / ( o n o B if lb n p a B 0 3 a x n c H H x o p r a m a a n iH . / 3 a p e rt. C. 3 a x a p o B a , I. Panrt, B. M ß o p c b K o r o ./ Y x p a iH C b K a T c jib c iH C b K a c n ijiK a 3 n p a B j i k m h h h, X a p x iB C b K a iip a B 0 3 a x iiC H a
r p y r i a . - X a p ic iß : F lp a tia j i k u i h h h 2 006, s. 165.
33 Y asscn N. Z assoursky, C h a n g in g M edia a n d C o m m u n ic a tio n s |w :| C h a n g in g M edia a n d C om m unications.
Concepts, Technologies a n d E thics in G lobal a n d N a tio n a l P ersp ectives (edited by Y asscn N. Z assu rsk y
and Elena V artanova), M oscow : Faculty o f Jo u rn alism / P ublisher ICA R, 1998, s. 17.
34 E lena V artanova, P o st-S o viet M ed ia M o d el in R ussia: D iversity o f S tru c tu res, Variety o f P ressu res [w: j
M edia f o r the O pen Society. W est-East a n d N o rth -S o u th In terfa ce (E d ited by Y asscn N. Z a sso u rsk y and
RYNEK REKLAMY: PRASA I MEDIA REGIONALNE
W edług organizacji H u m an R ights W atch, k tó ra przygotow ała specjalny r a p o rt n a tem at Ukrainy, słabość u k ra iń sk ie j ekonom iki og ranicza rozw ijanie się niezależnych mediów, ja k b izn esu , przynoszącego zyski, uzależnionionego w yłącznie od rek lam y i od sprzedaży. Na te n czy n n ik zw raca uw agę rów nież u k ra iń s k i badacz S. D em czenko35. W pływy ekonom iczne n a m edia zw iązane s ą z n ie sta b iln ą sy tu a c ją w k raju , co prow adzi do w ykorzystyw ania dotacji p a ń stw owych lu b w sp arcia finansow ego od osób i grup, stano w iąc zagrożenie dla wolności mediów. N iestabilność fin ansow a zm u sza w iększość m ediów i d zien ni k a rz y do przyjm ow ania sp o n so rin g u ze stro ny głównych g ru p przem ysłow ych i politycznych w z a m ia n za bezpieczeństw o finansow e. J . D rucker i D. Cox n azy w ają tak ie zjaw isko „ekonom iczną u ło m n ością”36 r y n k u m edialnego.
Ze stab iln y m zyskiem środków m asowego k o m un ik ow ania i ich niezależno ścią finan so w ą zw iązany je s t poziom r y n k u reklam ow ego w k raju . W edług ocen D ru ck era i Coxa „rynek reklam ow y n a U krainie, w edług d an y ch z ro k u 2004, je s t bardzo słaby, szczególnie dla gazet i czasopism ”37. Około 75 -80% w szyst
kich dochodów z reklam y n a r y n k u mediów u k ra iń s k ic h k u m u lu je się w p a ń stw owych k a n a ła c h telewizyjnych. Na gazety p rzy p ad a około 7% dochodów re klam ow ych, co je s t dość n isk im w skaźnikiem , w p oró w n an iu z 15% w in nych k ra ja c h 38. W takiej sytuacji należy zwrócić uw agę n a to, że p r a s a reg io n alna b ard zo często zależy w łaśnie od regionalnych reklam odawców , a ekonom iczne przetrw an ie mediów regionalnych staje się b ardzo problem atyczne przy nieroz- w iniętym r y n k u reklam ow ym . Należy je d n a k zauw ażyć, że ry n e k reklam ow y w U krainie rozw ija się je d n a k b ardzo szybko. To sam o dotyczy sponsoring u. J e d n a k „pryw atny kom ercyjny sponsoring, polityczny w swej istocie i w łasność m ediów nie oznaczają odpow iedzialności przed publicznością”39.
Po utw orzeniu now ych niezależnych p a ń stw n a tery to riu m byłego Zw iązku Radzieckiego m edia d ru k o w an e m iały k ilk a dróg rozwoju: „mogły n a d a l p ra cować ja k o państw ow e, mogły staw ać się niezależne i utrzym yw ać się sam o dzielnie lub mogły zap raszać zew nętrznych sponsorów w celu u zy sk iw an ia od n ich pieniędzy n a d ziałaln o ść”40. Badacze m ediów cytu ją d ane n a tem a t now ych gazet pow stałych n a U krainie w tym czasie, które je d n a k w nowej p rzestrzen i ekonom icznej nie u trz y m ały się. W ydawnictwa, które były w łasnością p a ń stw a, zbankrutow ały. A od 1994 ro k u n a r y n k u m ediów d ruk o w anych zaczęły się po jaw iać duże gazety, które doprow adziły do kry zy su m ałe tytuły. S ytuację tę n a zywa się „kryzysem p ra s y ”41 n a U k rain ie po odzy sk an iu niepodległości. W edług
35 /(c m m c h ko C. H iu a en o a ci, lim o caoOoda ne om a m ie: c a o ô o ô y a id M opa.si m a a id n o e id a n b u o c m i U
ŻKypHajiicT YKpaÏHH, 2003, Na 1- 2, s. 19.
36 Jcrcm y D ru k cr and D ean C ox, U nder assault: U kraine 's N ew s M edia a n d the 2004 p re sid e n tia l e lectio n s [w:] F reedom H ouse R ep o rt on M edia F reedom 2004, s. 34.
37 T a m tc , s. 35. 38 Tam że.
39 M edia in the CIS. A stu d y o f the political, leg isla tiv e a n d so c io -e c o n o m ic fr a m e w o rk , (edited by G illian
M cC orm ack), (Second edition] D üsseldorf, G erm any: T he E uropean In stitu te for the M edia, the E uropean C om m ission 1999.
4(1 Tam że, s. 19.
41 U kra in e |w:] C ensorship. A W orld E n cyclo p ed ia , (E d ito r D erek Jones), L ondon-C hicago: Eitzroy
dan y ch A. R ichtera42, zgodnie ze s ta n e m n a rok 2002, ogólny n a k ła d gazet i cza sopism sp ad ł dziesięciokrotnie w p o ró w n an iu z rokiem 1991 i jedy nie 20% lu d ności k ra ju reg u la rn ie c zy ta gazety. Oprócz tego, p r a s a reg io n aln a i regionalne m edia elektroniczne do dziś pozostają w łasn ością państw o w ą albo k o m u n aln ą, co negatyw nie w pływ a n a ich sytu ację fin an sow ą i ja k o ść publikacji.
Tym sposobem , niestab iln o ść ekonom iki k ra ju i slaby rozwój r y n k u rek lam o wego najbardziej negatyw nie w płynęły n a p ra sę i m edia regionalne. Na m edia regionalne w ogóle negatyw nie w pływ a niew ystarczający i nierozw inięty ry n ek reklam y, a ta k ż e pozostaw anie ich we w łasności państw ow ej lub kom unalnej. Takie czynniki, ja k z m ia n a tradycyjnych dotacji państw ow ych, d rastyczn e pod niesienie ceny i siln a k o n k u ren c ja z pozostałym i m ediam i oraz konkurow anie z telewizją o publiczność doprow adziły do k ry zy su n a r y n k u gazet i czasopism , szczególnie w śród poważnych, nierozryw kow ych tytułów.
PUBLICZNE RADIO I TELEWIZJA
U k rain a, po długich d eb atach m iędzy parlam en tem i prezydentem , przyjęła w 1997 ro k u ustaw ę, k tó ra stanow i ram y p raw ne dla stw orzenia publicznej rad io fonii i telewizji. Na mocy tej u sta w y powołano U k ra iń sk ą P ubliczną Kom panię Telewizyjną, to znaczy m edia publiczne. Mimo to - w dziesięć lat po przyjęciu odpowiedniej u sta w y - pu bliczna radiofonia i telewizja do tej pory nie funkcjo nują. Tę osobliwość ry n k u m edialnego tłu m aczy się różnym i przyczynam i. J e d n a k za je d n ą z najw ażniejszych m o żn a u zn ać w łaśnie polityczne problem y w tej kw estii: „organy państw ow e odm aw iają obecnie p rzy zn aw ania licencji n a czę stotliw ości, blokują fin an so w anie m ediów publicznych i znajdują powody, dla któ ry ch niemożliwe je s t tw orzenie wieloczłonowych ra d nadzorujących m edia publiczne w U k rain ie”43. Po Pom arańczow ej Rewolucji w 200 4 roku, k tó ra dekla row ała zapew nienie wolności środków m asowego k om un ik ow ania i stw orzenie m ediów publicznych, nowe elity polityczne, w tym prezydent Ju szc z e n k o 44, de k larow ały w swoich z a m iara c h stw orzenie mediów publicznych. Po zm ianie elit ekipy rządzącej w 20 0 5 ro k u podjęto k ilk a prób przyjęcia popraw ek do U staw y „O system ie publicznej radiofonii i telewizji n a U k rain ie” z 1997 roku, je d n a k w szystkie zakończyły się niepow odzeniem . Znów elity polityczne ok azują nie chęć lub niem oc wobec o d d a n ia władzy n a d państw ow ą radiofonią i telewizją.
42 A ndrci R ichter, The p a rtia ! transition. U k r a in e ’s p o st-c o m m u n ist m ed ia [w:] M edia reform .
D em o cra tizin g th e m edia, d em o cra tizin g the sta te, (cds. M onroe E. Price, Beata R ozum ilow icz, and
S tcfaan G. V crhulst), London: N ew York, Routlcdgc 2002, s. 138.
43 Tam że, s. 145.
44 IOmcuKO B.A. 3(sepuemtH flp e3 u d em n a do i/K p au icb K oeo n a pady ua M ahdani Hesaneoicnocmi II
WPŁYWY POLITYCZNE NA RYNEK MEDIALNY
NA UKRAINIE
Wielu badaczy m ediów pisze o w y b uch u wolności słowa i w olności mediów w pierw szych lata ch niepodległości U krainy. U k ra iń sk i sp e cja lista S. Demczen- ko w iąże to zjawisko z „połączeniem w czasie politycznych i inform acyjnych rewolucji, któ re razem realizow ały zad anie przebudow y sp ołeczeństw a”45, Z a cho dn i znaw ca m ediów K. N ord en stren g 46 uw aża, że bezprecedensow y stopień wolności mediów m asow ych pod koniec istn ie n ia Zw iązku Radzieckiego m ożna tłum aczyć próżn ią we w ładzy politycznej i ekonom icznej w kraju .
Później rozm ach ak ty w n o ści i niezależności m ediów n a U k rain ie zm niejszył się, w edług S. D em czenki, z powodu b r a k u pozytyw nych realizacji oczekiw ań względem działalności m ediów i reform ow ania społeczeństw a. J e d n a k zjawisko to m ożna tłum aczyć rów nież in n y m i przyczynam i. Na przykład, zn a n y badacz J . Dow ning u p a tru je przyczyn zjaw iska w powolnym u m ie ra n iu socjalistycz nych tradycji kiero w an ia m ediam i, a wyjście widzi w zw iększeniu znaczenia społeczeństw a obywatelskiego, podobne zdanie m a ro sy jsk a b a d a cz k a E. War- tan o w a47.
NIEFORMALNA CENZURA ZE STRONY ELIT
POLITYCZNYCH
W ro k u 1994 u k r a iń s k a b a d aczk a O. H asiu k p isa ła o tym , że tradycje elit politycznych z o k resu socjalistycznego p ozostały n a U krainie czasów niepodle głości: „mówi się - ko ntrola n a d m ediam i w przeszłości, ale bardziej popraw nie byłoby powiedzieć, że tradycje... do dziś żywe i k w itn ąc e ”48. Przew odniczący Stow arzyszenia D zienn ik arzy E. W erbiło49 w 1994 ro k u n azyw ał problem n a cisków n a d z ien n ik arzy jed n y m z pow ażniejszych w d z ien n ik arstw ie u k r a iń skim . W ro k u 2 004, po dziesięciu la ta c h od tej oceny, sy tu a c ja nie zm ieniła się zbytnio, w ładza ciągle w pływ a n a m edia. Takie organizacje m iędzynarodow e, j a k H um an R ights W atch i Freedom H ouse tw ierdzą, że w 2 0 0 4 roku, to znaczy do cz asu wyborów prezydenckich, w w y n ik u któ ry ch prezydentem U krainy zo s ta ł W. Ju szczen k o , c e n z u ra w u k ra iń s k ic h m ediach istn iała . M iędzynarodow a organizacja Freedom House w swoim raporcie z 20 03 ro k u tw ierdziła: „Wolność p rasy zm niejszyła się z powodu sta ły c h nacisków politycznych i ce n zu ry rząd o
45 H cm hchko C., / f i i a cjioea, üoeo caoGoóa ne o iu a u a c ceo ô o ô y aid Mopajii m a uidnoeida.nuttocmi II X ypHajiicT YirpaiHH. - 2003, N» 1-2, s. 18.
46 K aarle N ordenstreng, Rule o f the Media in Society: Lessons fr o m Russia [w:] M edia f o r the Open Society.
West-East a n d North-South Interface (Edited by Yasscn N. Zassoursky and Elena Vartanova), Moscow: Faculty
o f Journal ism, IK.AR Publisher 2001, s. 220.
47 Elena V artanova, P o st-S o viet M edia M odel in R ussia: D iversity o f S tru c tu res, Variety o f P ressu res [w:]
M edia f o r the O pen Society. W est-East a n d N o rth -S o u th In te rfa c e , (E d ited by Y asscn N. Z asso u rsk y and
Elena V artanova), M oscow : Faculty o f Jo u rn alism , IK.AR Publisher, 2001, s 135
48 Oksana Hasiuk, U kraine’s media: a cog in the state wheel? [w:] „The Ukrainian Review. A Quarterly Journal
devoted to the Study o f Ukraine", Autumn 1994. - Vol. XLI. - # 3, s. 8.
wej”50 n a U krainie w lata ch 90-ych. W skazuje się, że choć de ju re c e n z u ra je s t z a k a z a n a , to de facto istn ia ła o n a n a p o czątk u nowego stu le c ia 51, podobnie ja k bezpośrednie n acisk i n a m edia. U k ra iń sk i badacz mediów W. S zklar nazyw a cen zu rę w u k ra iń s k ic h śro d k ach m asowego k o m u n iko w an ia „cenzurą m ieszka z pieniędzm i”52. Oprócz tego, n a p o c z ątk u nowego stu le c ia u zn aw an o funkcjono w anie ta k zw anych „zaciem niaczy” - doniesień n a tem a t o sta tn ic h w ydarzeń z ad m in istracji prezydenta. Oczywiście n a ru s z a ło to zobow iązania U krainy, w ynikające z a rty k u łu 10 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i A rty k u łu 19 M iędzynarodowej Konwencji Praw O byw atelskich i Politycznych, a tak że K onstytucję U k rain y i in n e u staw y zak azu jące cenzury. Dlatego organizacja Hu m a n R ights W atch dom agała się w liście o tw artym do Naczelnej Rady U k rainy w ro ku 20 0 2 zapew nienia, żeby „cen zu ra nie była n a d a l drogą w p row adzania w życie obecnych ustaw , zab ran iający ch c e n z u ry ”. O rganizacja t a przyznaje je d n a k , że form alnie c e n z u ra n a U krainie nie istnieje. Na tem a t p o śred n ich w pły wów politycznych n a m edia mówi rów nież A. R ichter53.
Zauw ażm y również, że w u k ra iń s k ic h m ediach istnieje re d a k to rs k a i dzien n ik a rs k a au to cen zu ra.
M ożna mówić, że w pływ polityków n a m edia był n a U krainie w ielostronny. A. R ic h te r54 w skazuje, że w ładza w ykonaw cza i sądow nicza m ają najw iększy wpływ n a m edia m asow e poprzez dek rety dyskrym inacyjne, a reszto w an ia n a zam ów ienie, spraw y sądowe i in n e podobne d ziałan ia. Oprócz tego, ja k piszą D. Paletz i K. Jakubow icz, „praktycznie od pierwszego d n ia niepodległości p re zydent i prem ier z jednej stro n y i p a rla m e n t z drugiej - walczyli o kontrolę n ad telewizją państw ow ą. Po ro k u 1995 w ładza wykonaw cza i prezydent s ta li się zw ycięzcam i w tej konfrontacji55. W edług organizacji H u m an R ights W atch w ła śnie ty tu ły dru k o w an e i in te rn e t s ą źródłem pluralistycznej inform acji o społe czeństw ie. J e d n a k d la znaczącej w iększości U kraińców głównym źródłem infor m acji je s t telewizja. Ponieważ niefo rm aln a c e n z u ra inform acyjnych audycji te lewizyjnych ze stro n y elit politycznych była n o rm aln y m zjaw iskiem pod koniec lat 9 0 -y ch i n a p o c z ątk u nowego stulecia, n a co w skazu ją rap o rty organizacji m iędzynarodow ych, pozyskiw anie obiektyw nych, plu ralisty czny ch inform acji przez U kraińców wydaje się zgoła nieosiągalne.
so Freedom H ouse R eport on M edia Freedom - 2001, 2003.
51 U kraine [w:] C ensorship. A W orld E n c yclo p ed ia (E d ito r Derek Jones), L ondon-C hicago: Fitzroy D earborn
P ublishers 2001, V olum e 4, “ S-Z”, s. 2495.
52 V olodym yr Schklar, F reedom o f p re ss: p a ra d o x s a n d p a ra d ig m s |w:] The role o f lo ca l a n d reg io n a l m edia
in the d em o cra tiza tio n o f the E a stern a n d C e n tra l E uropean so c ie tie s (E dited by Jan u sz A dam ow ski,
M arek Jabłonow ski), W arszaw a: O ficiyna W idaw nicza A S P R A -JR 2001, s. 40. 53 A ndrei R ichter, The p a rtia l tra n sitio n ...., s. 310.
54 Tam że, s. 150.
POWIĄZANIA POLITYCZNO-EKONOMICZNE
I ICH WPŁYW NA MEDIA
D ziałacze polityczni w ciąż s ą „najpow ażniejszym i pow odam i regresji u k r a iń sk ich m ediów”56. W połączeniu z elitam i ekonom icznym i „działacze państw ow i często m ieszają się do sfery inform acyjnej i n adu żyw ają faktów dla motywów politycznych, szczególnie przed w ażnym i w y d arzen iam i”57. Istotne rów nież jest, że w pływ y polityczne praw ie nie dotyczyły rad ia, poniew aż w iększość stacji s ta now ią stacje m uzyczne.
W edług znawców z organizacji Freedom H ouse problem polega n a k o n c e n tra cji mediów w ręk a c h elit polityczno-ekonomicznych, tw orzą się ta k zw ane „media klanow e” („media oligarchiczne”)58. „M ediami oligarchicznym i” 59 n azy w a m edia m asow e n a U k rain ie rów nież u k ra iń s k i bad acz S. Czalij. R osyjska b a d aczk a E. W artanow a n azy w a te n proces „pojawieniem się k a p ita łu medialno-politycz- nego ”60, a u k ra iń s k i sp ecjalista S. Dem czenko nazy w a to zjaw isko „upolitycz nionym k a p ita łe m ”: „Na s k u te k in stytucjo n alizacji władzy, w system ie p a ń stw o w ych mediów m asow ych tworzy się system m ediapolityczny, którego głównym indykatorem staje się obecność upolitycznionych inform acji” 61. W edług dan y ch specjalnego ra p o rtu organizacji Freedom House n a tem a t Ukrainy, około 90% państw ow ej i regionalnej prasy, w łączając gazety codzienne o d użym n akładzie, skoncentrow anych je s t w ręk a c h p a rtii politycznych, sam orządów lokalnych i oli garchów o dużych p o w iązan iach politycznych. U k ra iń sk i biznes i polityka są b ard zo silnie w zajem nie pow iązane. Dlatego liderzy p a rtii politycznych i człon kowie p a rtii m ogą być tym i ludźm i, którzy kontrolują m edia. Do ro k u 2003 w szystkie państw ow e k a n a ły telewizyjne były w łasno ścią albo pod w pływ am i ludzi z otoczenia prezy d en ta Kuczmy, n a co w skazuje A. K a ra tn ic k i62, jeden z głównych badaczy organizacji Freedom House. Niedługo przed prezydencką k a m p a n ią w yborczą 2 0 0 4 ro k u pojawił się nowy opozycyjny „pro Juszczen ko w - sk i” k a n a ł telewizyjny - „5 k a n a ł”, którego w łasność przypisuje się bliskiem u przyjacielowi W. J u sz c z e n k i - P. Poroszczence. Pojawienie się k a n a łu telewizyj nego, k tó ry podaw ał inform acje pod nowym kątem , zakw estionow ało „oficjal- n o ść ” inform acji in n y ch kanałów , blisk ich przeciw nikow i Ju sz c z e n k i - Ja n u k o - wyczowi. F a k t te n pokazuje znaczenie p lu ralizm u inform acji w społeczeństw ie i różnorodności w łaścicieli mediów, choć tru d n o obecnie sytuację n a ry n k u m e diów n a U krainie nazw ać dem okratyczną.
56 A ndrci R ichter, The p a rtia l t r a n s i t i o n . s. 150. 57 Tam że, s. 150.
58 F reedom H ouse R eport on M edia Freedom 2001, 2003.
59 Majmii C. M a c -M ed ia a i/n p a m i: M ijic à epoicaeoio m a o n ie a p x a s m II Cynacm cTb 2002, M> 3. 60 E lena V artanova, P o st-S o viet M e d ia ..., s. 133.
61 /(cMMCHKO C, Ifin a cnoaa, ùoeo ceo ó o d a ne o sn a n a e ceo ô o à y eid Mopani m a uiànoaiàajibuocm i II >KypHaJiicT yi<paÏHn 2003, N» 1- 2, s. 19.
62 A drian K aratnycky, U k r a in e ’s O range R evo lu tio n |w :] „F oreign A ffairs”, V olum e 84, # 2, M arch - A pril 2005, s. 40.
T ak więc n a U k rain ie istn ieją zw iązki m iędzy elitam i politycznym i i ekono m icznym i, w ty m z w łaścicielam i p ry w atn ych mediów. T a k a s y tu a c ja przypom i n a przykład Wielkiej B ry tan ii pierwszej połowy XX w ieku, z obecnością „baro nów prasow ych” i „m agnatów m edialnych” n a jej ry n k u mediów, co z sukcesem rozw iązano później dzięki efektyw nym regulacjom m ediów w tym k raju . Na U krain ie p ow iązan ia i w pływ y polityczno-ekonomiczne n a m edia ograniczają wolność środków masowego kom unikow ania.
WOLNOŚĆ MEDIÓW NA UKRAINIE
W ro k u 2005, w edług m o nito rin gu m ediów organizacji Freedom House, m e dia u k ra iń s k ie zostały zaliczone do „częściowo w olnych”. J e d n a k w ciągu po p rzed n ich k ilk u lat o k reślane były przez tę organizację ja k o zniewolone z powo d u cenzury, politycznych wpływów, prześladow ań dziennikarzy, procesów sąd o w ych przeciwko ty tu ło m itd. Z m ian a w ocenie wolności mediów była sk u tk ie m Pom arańczow ej Rewolucji, co doprowadziło do zm iany elit politycznych w k ra ju i ich relacji z m ediam i. A nalityk A. K a ra tn ic k i63 przyznaje, że wiele mediów d ru kow anych i elektronicznych polepszyło się po zwycięstwie W. J u sz c z e n k i w wy b orach prezydenckich ro ku 2004. T ak czy inaczej, o tw a rta pozostaje kw estia w szechstronnego rozwoju w łasności mediów pryw atnych, które, w edług b a d a cza, znajdują się przede w szystkim w ręk a c h oponentów nowej władzy.
Nie tylko Freedom House zw raca uw agę n a pozytyw ny w pływ skutków Po m arańczow ej Rewolucji i zm iany elit politycznych n a wolność m ediów n a U kra inie, ale rów nież in n e organizacje m iędzynarodow e. Na przykład H u m an R ights W atch poinform ow ała o zw iększeniu sto p n ia w olności mediów jeszcze w czasie rewolucji. Po zaprzysiężeniu p rezy den ta Ju sz c z e n k i w 200 5 roku, w liście do nie go organizacja t a szczególnie po d k reśliła konieczność rozwoju n iektórych dzie dzin, w tym „wolności m ediów (...) i praw człow ieka”64. W sum ie, w edług słów A. K aratnickiego65, jed n y m z głównych z a d a ń w czasie p rezy d en tu ry W. J u s z czenki sta n ie się reform a mediów.
Należy zauw ażyć, że organizacja H u m a n R ights W atch w swoich ra p o rta c h system atycznie k ład ła n a c isk n a to, że n a U krainie nie m a wolności środków m a sowego kom un ik ow an ia i w zyw ała społeczność m iędzynarodow ą do podjęcia kroków w tej kw estii. Na przykład, w ro k u 2 0 0 3 polecała ona, żeby organizacje m iędzynarodow e, tak ie ja k np. R ada Europy, n a d a l pom agały rządow i u k r a iń skiem u i kontrolow ały jego działaln o ść w zak resie zap ew n ian ia wolności słowa n a U krainie. W tym sam ym ro k u organizacja ta poinform ow ała, że U nia E u ropejsk a p o w in n a postaw ić U k rain ie w a ru n e k pogłębiania relacji z pań stw em w postaci w yraźnych zapew nień u k raiń sk ieg o rzą d u w zag w aran tow an iu wolno ści słowa. Ponadto organizacja zaproponow ała sposoby postępo w ania d la zapew n ien ia wolności słowa: zapobieganie i k a ra n ie cen zu ry in stytucjonaln ej, likw i dacja sam ow olnych d z ia łań adm in istracy jn y ch i praw nych przeciwko mediom,
63 A drian K aratnycky, U kra in e's O range R e v o lu tio n . .., s. 29.
64 L etter to P resident Yuschenko. O pportunity fo r reform : hum an right agenda fo r U kraine [w:] „ Hitman Rights Watch". January 2001, 2005 H um an Right W atch, hrw .org/cnglish/ docs/2005/0l/21/ukrainl0012.1itm .
szczególnie stacjom telewizyjnym , zakończenie d z ia ła ń agresyw nych przeciwko dziennikarzom . Oceny sto p n ia w olności m ediów H u m an R ights W atch m ożna porów nać z analogicznym i a n a liza m i sy tu acji wolności mediów Freedom House w tym że 200 3 roku. Po zm ianie elit politycznych w ro k u 2004, organizacje te jednogłośne stw ierdzają polepszenie sytuacji.
Od p o c z ątk u p rzem ian dem okratycznych w k ra ju m o żna w yróżnić trzy e ta py w zajem nych relacji elit politycznych i m ediów m asow ych. Za etap pierw szy m ożna u zn ać okres ogłoszenia niepodległości U k rainy w ro k u 1991, k tó ry c h a rakteryzow ał się p ró żn ią w ładzy w k ra ju i rozkw item w olności mediów. E tap drugi, najdłuższy, rozpoczął się n a p o c z ątk u lat 90-ych i zakończył się w roku 20 0 4 Pom arańczow ą Rewolucją, a oznaczał um ocnienie się w ładzy politycznej w k ra ju i, równolegle, s ta łą regresją w olności mediów. Trzeci eta p rozpoczął się po Pom arańczow ej Rewolucji w 20 0 5 ro k u i charak tery zo w ał się zw iększeniem wolności słowa i rezygnacją elit politycznych z bezpośredniego w pływ ania n a m edia. J e d n a k obecnie tru d n o przew idzieć trw ałość tego trzeciego etap u . Możli we je st, że ju ż w najbliższym czasie m ożna będzie wydzielić kolejny etap, k tó ry będzie się ch araktery zo w ać in n y m i relacjam i m iędzy elitam i politycznym i i m e diam i.
Na podstaw ie tego, co omówiono a rty k u le i w ysnutych wniosków, m ożna stw ierdzić, że w przyszłych reg u lacjach dotyczących ry n k u m edialnego n a U k ra inie, oprócz in n ych koniecznych aspektów , należy zwrócić uw agę n a n a stę p u ją ce kwestie:
• u su n ięcie niezgodności zapisów różnych ustaw , które dotyczą m ediów m asow ych;
• w prow adzenie w życie w ielu p o stan ow ień ustaw , ja k rów nież całych ustaw , n a przykład U staw y „O system ie publicznej
radiofonii i telewizji U k ra in y ”, k tó ra z o sta ła p rzyjęta w ro k u 1997 i do dziś nie w eszła w życie;
• uczynienie r y n k u m edialnego bardziej przejrzystym , za pośrednictw em w prow adzenia obow iązku praw nego u d o stę p n ia n ia inform acji
0 w łaścicielach środków m asowego kom unikow ania;
• polepszenie praw odaw stw a antym onopolow ego dla zapobieżenia koncentracji ry n k u m edialnego - n a drodze opracow ania
specjalnych przepisów d la mediów n a podstaw ie dośw iadczeń m iędzynarodow ych w tej sferze i stw orzenie odrębnego organu antym onopolow ego do regulow ania r y n k u mediów;
• zreform ow anie ry n k u lokalnych m ediów druko w an ych
1 audiow izualnych, które pozostają we w łasności państw ow ej albo kom unalnej, poprzez ich pryw atyzację;
• zlikw idow anie w łasności państw ow ej mediów audiow izualnych i w prow adzenie publicznej radiofonii i telewizji w kraju.
SUMMARY
Peculiarities of the media market reformation in Ukraine: achieve ments, challenges and perspectives.
Peculiarities o f the m edia reform s in the post-soviet U kraine accord ing to such aspects as legal bases o f m edia fu nctioning, econom ic en vironm ent a n d interrelations betw een the m edia a n d p o litics are ana lyzed in the article. The conclusions about achievem ents, challenges a n d p erspectives o f the m edia reform s a n d the level o f m edia freedom are m ade as well as the recom m endations f o r fu r th e r regulation o f this sphere in Ukraine.
