Zło i dobro

Mieczysław Gogacz

Zło i dobro

Studia Philosophiae Christianae 14/2, 21-41

S tu d ia P h ilo s o p h ia e C h r is tia n a e A T K 14(1978)2 M IE C Z Y S Ł A W G O G A C Z Zło i dobro 1. N a tu r a i g e n e z a d o b ra i z ła : 1) P r z e k o n a n ia p o to czn e , 2) P ie rw s z a re f le k s ja m e to d o lo g ic z n a , 3) U ję c ie m e ta fiz y c z n e , 4) U ję c ie a k s jo lo g ic z ­ ne. 2. G ra n ic e zła. 3. P rz e o b r a ż e n ia zła i d o b ra . 4. D ru g a r e f le k s j a m e ­

to d o lo g ic z n a i w n io s k i

1. Natura i geneza dobra i zła

1) P r z e k o n a n i a p o t o c z n e

W potocznym języku i w potocznych rozum ieniach, to, co nazyw a się złem i dobrem , jest tra k to w a n e na ogół jako dwie potężne siły, k tó ry m podlegam y, jako w artości, k tó re fascy­ nują lub w y w o łu ją niechęć, jako nasz los, na k tó ry nie m am y w pływ u, gdyż — ta k się sądzi — jest on w ynikiem rozgry­ w ającej się poza nam i w alk i dobra ze złem. P onadto dość po­ wszechnie p rz y jm u je się, że zło jest potężniejsze, że dobro w tej walce przeg ry w a, że wobec tego w alkę o dobro człow iek m usi przegrać. Nie czu jem y się gospodarzam i św iata, tw ó rca­ mi k u ltu ry , człow iek uw aża siebie i swój los za w ypadkow ą sił, wobec k tó ry ch jest bezradny.

2) P i e r w s z a r e f l e k s j a m e t o d o l o g i c z n a

N aw et to k ró tk ie zarysow anie przekonań potocznych u św ia­ damia nam , że są- one sp lątaniem i pom ieszaniem p y ta ń i od­ powiedzi, wy*znaczających odrębne nauki, że więc połączono tu w jedn ą całość niespójne lub w ykluczające się zespoły tw ie r­ dzeń, że przyznano pozycję sam odzielnego b y tu tem u, co jest tylko na przy kład jego w łasnością lu b brakiem , że zarazem

tra k tu je się coś jako b y t i jako w artość, że sam człowiek i św iat są w ty m ujęciu sum ą zespołów relacji, a nie u k ła ­ dem bytów sam odzielnych i w olnych, że wobec tego należy odróżnić tw ierd zen ia na tem a t zła i dobra należące do różnych nauk, że inaczej trzeb a om aw iać zło i dobro w aksjologii i w m etafizyce, że inaczej rozstrzyga się te n problem w m etafi­ zyce bytów sam odzielnych i inaczej w m etafizyce niesam o­ dzielnych relacji, że dobro i zło mogą być ponadto ujm ow ane psychologicznie i teologicznie.

T em at zła i dobra jest więc w spólny dla w ielu nauk. Nie m ożna go wobec tego rozstrzygać poza ty m i n aukam i, lecz w każdej z nich osobno i inaczej, zgodnie z jej przedm iotem i m etodam i analizy. W yniki uzyskane w poszczególnych n a u ­ kach m ożna potem połączyć w całość, k tó ra będzie św iatopo­ glądow ym ujęciem zła i dobra, różniącym się od przekonań potocznych ładu n k iem racjonalności.

P rob lem n a tu ry i genezy dobra i zła stanow ią dw a odręb­ ne p y tan ia: czym jest dobro i zło oraz skąd pochodzą. P y ta n ie , czym jest dobro i zło, należy do m etafizyki, gdyż w tej nauce u stala się w ew n ętrzn ą zaw artość, p rzyczynującą bytow ą re a l­ ność i istotow ą tożsam ość tego, co jest. Na p y tan ie o genezę dobra i zła odpow iada także m etafizyka, ponadto jednak, w spierając się na różnych m etafizy k ach lub je pom ijając, fo r­ m u łu ją na to p y tan ie odpowiedzi na p rzy k ład ety ka, psycho­ logia, teologia. Są to odpowiedzi najczęściej spotykane i z tego w zględu niektóre z nich podejm iem y w ty m om ów ieniu, głów ­ nie jed n a k m etafizyczne, aksjologiczne i teologiczne, aby potem móc identyfikow ać w obrębie k u ltu ry p rzejaw y dobra i zła.

3) U j ę c i e m e t a f i z y c z n e

Rzeczyw istość m ożem y ująć m onistycznie. J e st ona w ted y jed n y m b y tem lub różniącym i się ilościowo i jakościowo, a nie istotow o, porcjam i tego samego tw orzyw a. Nie m ożna jed nak w ted y odróżnić człow ieka od zwierzęcia, gdyż poza drugorzęd­ nym i w łasnościam i w żadnym z ty c h b y tów nie m a istotow ych

czynników bytow ych, w ew n ętrznie przy czynu jący ch tożsa­ mość, a ty m sam ym odrębność tego bytu.

Rzeczyw istość m ożna też pojąć dualistycznie. J e st ona w te ­ dy dw om a b y tam i lu b dw om a zespołam i p o rcji dw u różnych tw orzyw . W żadnym z ty c h zespołów jed n a po rcja tw orzyw a nie różni się istotow o od drug iej porcji. D ualizm jest więc su ­ m ą dw u m onizm ów .

Rzeczyw istość trzeb a więc ujm ow ać p lu ralistycznie, to zna­ czy p rzy jąć, że każd y b y t jest istotow o odrębnym i n iepow ta­ rzalnym „obszarem ” bytow ym , podobnym do innego tylko po­ znawczo, w yznaczonym w jego odrębności przez zapoczątko­ w ujące go istn ien ie, jedn ostk o w an e aktualizow an ą przez to is t­ nienie różną od niego treścią istotow ą, k ształtow an ą przez w e­ w n ętrzn ą zasadę sam oorganizacji. W ta k zbudow anych bytach, ich istnienie, zapoczątkow ujące k o n k re tn y b y t, jest w sposób konieczny zależne od istoty, k tó ra to istn ienie przyczy nuje sp raw u jąc jego jednostkow ość, a nie realność, gdyż sam a w sw ej realności od tego istn ien ia zależy. Istn ienie to, poniew aż zależy od przy czy ny jed n o stk u jącej, nie jest więc niezależne od przyczyn, czyli nie jest sam oistne. Jak o niesam oistne w y ­ m aga uprzyczynow am a spraw czego. Taki sam oistny b y t is t­ nieje, gdyż są realn e istn ien ia niesam oistne, w spółstanow iące z istotą b y ty uprzyczynow ane. Te b y ty są sam odzielne, gdy nie tkw ią w in n y m bycie jako jego własność. Są niesam odzielne w tedy, gdy stanow ią w łasność jakiegoś b y tu lub przyczyno- w aną przez ten b y t relację.

Rzeczyw istość jest wobec tego zespołem niesam oistnych b y ­ tów sam odzielnych, w skazujących na p rzyczy nujący ich is t­ nienie b y t sam oistny, oraz jest zespołem niesam oistnych by­ tów niesam odzielnych, któ re są relacjam i lub w łasnościam i bytów sam odzielnych. W łasności te stanow ią dw ie grupy: są takie, że w y stę p u ją w każdym bycie bez w y ją tk u , i są takie, że p rzysłu g u ją ty lko n iek tó ry m bytom . Są w ięc własności tran scen d en taln e i k ategorialne.

ny jest każdy by t, stanow i dobro. W łasność ta pow oduje w ty m bycie to, że może on być przedm iotem w yboru.

T w orzyw em b y tu , czyli tym , co wyznacza jego realność i toż­ samość, nie może być dobro, gdyż sta ją c się tak im tw orzyw em pow odow ałoby, że realność i tożsamość b y tu nie różnią się od tego, iż b y t może być w y b ran y , uznany, w yróżniony. Dobro więc, jako tw orzyw o b y tu zam iast istn ienia i istoty, czyniłoby te n b y t czymś rea ln y m i tożsam ym w m om encie w yboru. W te­ dy jed n a k w ybór w yprzedzałb y istn ien ie b y tu w ybieranego i w ym agałby podm iotu jako przecież czyjeś działanie. Jeżeli w ybór pow odow ałby istn ienie b y tu , to te n sam sposób k o n sty ­ tu ow ania się bytów odnosiłby się także do jego podm iotu. M u­ sielibyśm y w ted y p rzy jąć, że w ybór bytów w yprzedza ich is t­ nienie, że sam jest czym ś sam oistnym i p rzyczynująeym . W te­ dy jed n a k z kolei utożsam iam y czynność z jej podm iotem lub sam ej czynności, jako przecież w łasności podm iotu, p rzy p isu je ­ m y sam oistność, utożsam iając tę czynność ju ż nie tylko z pod­ m iotem , lecz także z istnieniem . P rz y jm u je m y więc, że jest czynnością i że zarazem nią nie jest stanow iąc coś innego, czym także zresztą nie jest. J e s t w łasnością, lecz nie jest nią będąc podm iotem , k tó ry m też nie jest stanow iąc istnienie. Je st więc czym ś, co siebie w yklucza, czyli zarazem jest i nie jest.

U tożsam ienie dobra z w ew n ętrzn ą zaw artością b y tu p row a­ dzi więc do zanegow ania nietożsam ości b y tu i niebytu. T ym ­ czasem ta nietożsam ość b y tu i n ieb y tu jest zagw arantow ana poznaniem , k tó re ty lk o w te d y zachodzi, gdy to, co wiem, różni się od b ytu , o k tó ry m coś wiem. Jeżeli w yn ik poznania lub poznający jest id en ty czn y z poznaw anym , to nie m a poznania różnego od czegoś poznaw anego. J e st samo bytow anie, którego nie m ożna odróżnić od ujęć, albo jest tylko samo poznaw anie.

Dobro nie może więc być w ew nętrzną zaw artością bytu. Może i m usi być przy sług u jącą każdem u bytow i jego w łasnoś­ cią. B yt jest tak i, że istn iejąc jako tożsam y z sobą, może być w y b ra n y przez in n y by t, zdolny do dokonania takiego w yboru. Ta własność czyniąca b y t przedm iotem w yboru jest w nim dobrem .

Jeżeli dobro jest tra n sc en d e n taln ą w łasnością bytów , to zło może być w yłącznie b rak iem tej własności.

W ujęciu m etafizycznym zło nie istn ieje. Nie jest ani bytem , ani w ew n ętrzn ą zaw artością bytów , ani ich w łasnością.

Błędem jest więc w przekonaniach potocznych p rzy p isy w a­ nie złu pozycji b y tu , tra k to w a n ie go jako potęgi walczącej z dobrem . Podobnie błędem jest uznaw anie dobra za sam odziel­ ny b y t p rzeg ry w ający w w alce ze złem.

G dyby zło istniało pozytyw nie jako w łasność b y tu , to byłoby ono rac ją lu b pow odem odrzucenia tego b y tu. D any b y t m ając własność dobra b y łb y w y b ieran y i zarazem m ając w łasność zła byłby odrzucany. Nie m ożna by było naw iązać z nim żadnej relacji, gdyż każdą rela cję trzeb a b y było zarazem odrzucić. B yty b y ły b y więc absolutnie izolowane. G dybyśm y poza ty m przyjęli, że w ybierało b y się b y ty ze w zględu na ich własność zła, w te d y zło jako ra c ja w y b o ru b y tu byłoby dobrem . Zło i dobro b y ły b y z sobą tożsam e.

G dyby z kolei zło było tw orzyw em b y tu , to podobnie jak w w yp ad k u dobra w łasność b y łab y iden ty czn a ze sw ym pod­ m iotem , a ponadto b y łab y iden tyczn a z istnieniem . Zło byłoby więc czym ś i zarazem nie byłoby tym , czym jest, będąc w łaś­ nie czym ś innym . Jeżeli byłoby odw rotnością siebie, to byłoby dobrem .

Nie m ożna więc pojąć zła ani jako w łasności bytów , ani jako ich w ew n ętrzn ej zaw artości, ani jako b y tu samodzielnego.

P y ta n ie o n a tu rę dobra prow adzi do odpowiedzi, że dobro jest tra n sc en d e n taln ą , to znaczy p rzy słu gu jącą każdem u b y to ­ wi jego w łasnością. Nie jest ani tw orzyw em b y tu , ani bytem sam odzielnym . Nie jest w łasnością k ateg o rialn ą, stru k tu ra ln ie różniącą się od b y tu , w k tó ry m jest zapodm iotow ana.

W łasność dobra jest po p rostu b ytem m an ifestu jący m się jako p rzedm iot w yboru. M anifestow anie się w postaci gotow o­ ści do bycia czym ś w y b ran y m nie jest jed n ak ty m sam ym , co bycie zaw artością b y tu lu b bycie w pro st bytem . Z tego w zglę­ du w łasność dobra jest raczej fu n k cją lub sw oistym działa­ niem b y tu , jego zdolnością do naw iązyw ania relacji, gdy ten

b y t istn ieje zapoczątkow any uprzyczynow anym istnieniem , zjednostkow anym aktualizow aną przez niego w nim sam ym tożsam ościującą go istotą. Różna od istn ien ia i isto ty oraz od sam ego b y tu jego własność dobra jest w ty m bycie podm iotem w yboru go i akceptacji.

P y ta n ie o n a tu rę zła prow adzi do odpowiedzi negatyw nej. Zło nie istnieje. Nie m ożna więc określić jego n a tu ry , gdyż w ogóle jej nie ma.

D odajm y, że w tej m etafizycznej analizie dobra i zła jest już zaw arta odpowiedź na p y tan ie o ich genezę.

Jeżeli przez genezę lub pochodzenie dobra rozum iem y jego źródło, to m ożem y stw ierdzić, że ty m źródłem , a raczej przy ­ czyną dobra jest każdy byt. J e s t przyczyną dobra w ty m sen­ sie, że pow oduje sw oje działanie m anifestow ania się jako cze­ goś, co może być w ybrane. Z tego w zględu to działanie jest podm iotem ew en tu aln ej rela cji w yboru. J e st podm iotem b ier­ nym , to znaczy gotow ym do bycia k resem rela cji w yboru, in i­ cjow anego przez b y t w ybierający.

M ożem y odpowiedzieć, że własność dobra u ję ta genetycznie, to znaczy przyczynow o, jest działaniem b y tu, jego m anifesto­ w aniem się, jest b y tem w jego fu n k cji u jaw n ian ia zdolności do naw iązania rela cji z in n y m i bytam i.

Ta własność dobra u ję ta stru k tu ra ln ie jest tą zdolnością lub gotowością b y tu zachow ującą się biernie, w p rost będącą b ier­ nym podm iotem naw iązanej z nim rela cji w yboru. J e st w ted y kresem tej relacji, tak ą w łasnością b y tu , że może być w y b ra ­ ny·

Przy czy ną dobra każdego b y tu jest on sam , pow odujący i u jaw n ia jąc y sw ą w łasność. Nie jest tą przyczyną in n y byt. Nie jest nią n aw et Bóg, gdyż Bóg p rzy czy n uje istnienie.

Podobnie, jeżeli przez genezę lu b pochodzenie zła będziem y rozum ieli jego źródło, a raczej przyczynę, to m usim y stw ie r­ dzić, że w sensie m etafizycznym nie m a tak iej przyczyny. Nie m a wobec tego także sk u tk u , czyli nie m a zła jako b y tu , jako jego w łasności lu b jako w ew nętrznego tw orzyw a stanow iącego byt.

4) U j ę c i e a k s j o l o g i c z n e

Jeżeli m im o w szystko sądzim y, że zachodzi w alka m iędzy dobrem i złem oraz że zło jest jed n a k potężniejsze niż dobro, to w ynika z tego, że m yślim y o d obru i złu w m etafizyce re la ­ cy jn ej i w p ersp ek ty w ie aksjologii. Z resztą te dw a obszary analiz m ało się od siebie różnią.

W p lu ralisty czn ej m etafizyce by tó w sam odzielnych, co już w ykazyw aliśm y, dobro jest p rzy słu g u jącą każdem u bytow i w ła ­ snością. Zło byłoby brak iem tej własności. K ażdy jed n a k b y t m usi mieć w łasność dobra i wobec tego w porządku bytow ym zła w ogóle nie ma. B rak dobra może w ystąpić w sensie ta k zwanego zła fizycznego, przez k tó re rozum iem y to, że d any b y t nie posiada jak iejś in te g raln ie należącej do niego części, np. ręki, w zroku, wiedzy. B rak dobra może w ystąpić także w sensie zła m oralnego, gdy człow iek swoim czynem realizuje cel sprzeczny z w artościam i, w yznaczonym i jego rozum ną n a ­ tu rą i ostatecznie przez u dzielający m u istn ien ia B yt Pierw szy. Zło fizyczne i zło m oralne nie w skazują więc na dobro jako m etafizycznie u ję tą w łasność b y tu , lecz na sk u tk i zachodzą­ cych lub nie zachodzących relacji. Te relacje jako b y ty niesa­ m odzielne stanow ią ciekaw y i w ażny przedm iot analiz w p lu ­ ralisty czn ej m etafizyce b y tó w sam odzielnych.

M etafizyka re la cy jn a nie polega na ty m , że an alizu je się w niej relacje, lecz że uw aża się je za w ew n ętrzn e tw orzyw o bytów , a nie za podm iotow ane przez b y ty zachodzące m iędzy nim i związki. W m etafizyce rela cy jn e j k ażdy b y t jest sum ą relacji, ich układem , przecięciem się, efek tem zw iązków zacho­ dzących m iędzy in n y m i b y tam i, któ re podobnie są układam i relacji, ostatecznie w yznaczonym i przez najw yższy i najniższy kraniec rzeczyw istości lu b przez zabsolutyzow aną całość, w k tórej przeb iegają w dow olnych k ieru n k ach przecinające się relacje. K ażdy b y t, jako u k ład relacji, jest n ieu stan n ie zm ien- ПУ> gdyż zm ieniające się otoczenie czyni go in n y m układem relacji. Nie m ożna ponadto ustalić jego n aw et w zględnej toż­ samości, gdyż np. człow iek i stół w danym m ieszkaniu są w

relacji do tych sam ych przedm iotów . Jeżeli są w ypadkow ą od ­ niesień m iędzy ty m i sam ym i przedm iotam i, to w w ypadku człow ieka i stołu stanow iąca je sum a relacji jest identyczna. A by więc odróżnić człowieka od stołu stosuje się w m etafizyce rela cy jn e j w artość jako czynnik id en ty fik u jąc y d any byt. W neoplatonizm ie klasycznym np. P lo ty n a i P ro klasa tą w a r­ tością była odległość od jedni, w neoplatonizm ie średniow iecz­ nym stanow iło ją podobieństw o do Boga, w kanty zm ie i feno­ m enologii czymś id en ty fik u jąc y m jest poznaw alność, w s tru k - tu ralizm ie id en ty fik u je obiek ty w artość fu n k cjo n aln a lub w prost pełnienie określonej funkcji, w egzystencjaliźm ie czymś id en ty fik u jący m jest znalezienie się w obszarze świadomości na m ocy przeżycia.

W m etafizyce rela cy jn e j w artości są czynnikiem id en ty fik u ­ jącym b y ty jako u k ład y odniesień. M etafizykę tę c h a ra k te ry ­ zuje więc ścisłe pow iązanie z aksjologią.

Jeżeli id en ty fik u jem y b y ty przez odnoszenie ich do w a rto ­ ści, to ty m sam ym rozpoznajem y je przez w yznaczanie im określonych celów. M yślenie celam i, a z kolei w artościam i, jak w etyce i psychologii, a także w w ielu n u rta c h filozofii w spół­ czesnej, k ieru je głów nie do działań, procesów , odniesień, w prost do relacji, jako jedynego przedm iotu uw agi i analizy dając w w y nik u tezę o rela cy jn e j stru k tu rz e bytów.

B yty, a w śród nich człowiek, jako w ypadkow a poza nam i w yznaczonych odniesień, są czym ś podległym nieznanem u nam i zm ieniającem u się układow i sił. S ta je m y się wciąż czymś innym nie m ając na to w pływ u. Z ależym y od dziejących się poza nam i przesunięć, od jak iejś więc w alki. W w yniku tej w alki jest nam lepiej lub gorzej, a wobec tego jest to w alka dobra ze złem. Nie um iem y określić, czym są te potęgi, gdyż niezliczona ilość stanow iących nas odniesień nie pozw ala w ska­ zać na najgłów niejsze źródło, p rzyczynujące naszą względną tożsamość. W szy stkie one w jednakow ym stopniu nas w yzna­ czają. Są to więc n ieu ch w y tn e siły, potężne i raczej wrogie. Zarów no bow iem dobro, jak i zło, dowolnie nas k o n sty tu u ją w uk ład relacji, bezradnych wobec tego, czego nie chcem y.

W m etafizyce rela cy jn e j człow iek nie może zidentyfikow ać sam odzielnych bytów ,' przyczyn u jący ch relacje. Sam także nie jest podm iotem sw ych odniesień. J e st w łaśnie bezw olnym ich układem . Rzeczyw istość m usi w ydać m u się ab su rd aln a i w ro ­ ga. Je d y n y m ra tu n k iem , odpoczynkiem , uspokojeniem , zasadą sensow ności s ta ją się w artości.

I często w łaśnie o bserw u jem y w naszych czasach m yślenie am etafizyczne, nie naw iązujące do tego, czym są b y ty , nie w ią ­ żące sw ych u staleń z istn iejącą rzeczyw istością sam odzielnych bytów . O bserw u jem y m yślenie celam i, co stanow i aksjologię, a nie m yślenie przyczynam i, co stanow i m etafizykę bytu.

M yślenie celam i i w artościam i jest słuszne i potrzebne. W y­ m aga jed n a k rozpoznania, czym jest d a n y b y t, gdyż od tego za­ leży tra fn e w yznaczenie m u celu. Jeżeli np. książce wyznaczę cel podania m i h e rb a ty , to książka tego celu nie zrealizuje. O kazuje się, że m yślenie celam i i w artościam i m usi być w y ­ przedzone m etafizycznym rozpoznaniem ta k zw anej n a tu ry d a­ nego bytu.

U jęcie aksjologiczne dobra i zła, a zarazem operow anie ty m i w artościam i ty m się c h a ra k te ry z u je , że id en ty fik u jąc b y ty w y ­ znaczonym i im celam i uw ażam y zrealizow anie celu za coś do­ brego, a nieosiągnięcie go za coś złego. N astęp u ją pom yłki, gdyż np. dan y b y t lu b dan y człow iek będąc ty m , czym jest, nie może danego celu zrealizow ać. Nie pow inno się w te d y p rz y p i­ sać m u w artości zła.

P rzesunięcie dobra i zła w porządek w yłącznie aksjologiczny może być źródłem w ielu pom yłek i nieporozum ień.

Z auw ażm y, że pojęcie dobra je st dziś rozum iane głów nie jako w artość, niekiedy tylko jako w artość i często jako realn a siła lub w p ro st jako by t. Stosow anie ty ch rozum ień dowolnie, poza rac jam i m etodologicznym i i przedm iotem danej nauki, stw arza niebezpieczeństw o w niosków w ręcz fałszyw ych.

5) U j ę c i e t e o l o g i c z n e .

Ściśle rozum iane m yślenie teologiczne je°t ujm ow aniem r e ­ alnie istniejącego Boga w rela cji do ludzi i św iata. W teologii

nie rozstrzyga się, czy Bóg istn ieje. Rozstrzyga się to w m e ta ­ fizyce bytów realnych . Teologia om aw ia bow iem objaw ione inform acje istniejącego Boga, podane nam do w ierzenia jako dobra now ina, jako szansa człow ieka, k tó ry dzięki relacjom z Bogiem jest zbaw iony, kochany, w iecznie szczęśliwy. Teolo­ gia uk azu je objaw ione w artości ty ch relacji. Można więc po­ wiedzieć, że teologia jest objaw ioną aksjologią.

W edług O bjaw ienia chrześcijańskiego czymś dobrym dla człow ieka jest miłość, zbaw ienie, uszczęśliw iające w idzenie * Boga, sam Bóg.

Czymś złym jest niszczenie m iłości do ludzi i do Boga, od­ rzucenie Boga i zbaw iających nas relacji z Bogiem, naw iąza­ nych dla nas przez C hrystusa, k tó ry sw ym cierpieniem i śm ier­ cią oraz zm artw y chw stan iem u su n ął ko n flikt, n azyw any grze­ chem pierw orodnym , i um ożliw ił nasz sta ły udział w w e­ w n ętrzn y m życiu Boga.

Złem w sensie teologicznym jest grzech, czyli odrzucenie kierow anej do nas miłości Boga. Nie p opełniam y grzechu poza naszą świadom ością. Ale na k ierow ane rozum em nasze decyzje m ogą w pływ ać osoby, m otyw ow ane nienaw iścią, zazdrością, gniew em , pychą. Taki w pływ w yw iera na nas D uch Zły, k tó ry będąc aniołem p od jął kiedyś w pełn i jasn ą i nieodw racalną decyzję odrzucenia p rzy jaźn i z Bogiem. Ta decyzja jest jego stały m tera z działaniem i tylko ty m działaniem z nam i się k o n tak tu je . Człowiek, nie tak jasno m yślący jak anioł, jest więc nieu stan n ie zagrożony, gdyż m usi długo rozpoznaw ać a r ­ g u m en ty i w artości, i nie zawsze w porę uczyni je m otyw em swoich w yborów , a ponadto podlega m ylącym opiniom.

W iedząc to w szystko Bóg postanow ił w osobie C hrystusa obronić człow ieka, dać m u stałą szansę podjęcia zbaw iającej miłości. Bóg postanow ił w osobie C h ry stu sa zbawić człowieka przez cierpienie, śm ierć i zm artw ych w stan ie, to znaczy posta­ now ił naw iązać z nam i trw ałe, sak ram en taln e relacje, czyniąc Boga kim ś w nas obecnym , co nas um acnia wobec złych w p ły­ wów także Szatana. A w y bierając cierpienie i śm ierć, jako

sposób przyw rócenie zerw anej p rzy jaźn i, Bóg jakże delikatnie, uprzejm ie, przekonująco naw iązał do ludzkiej sy tu a c ji b y tu ograniczonego, posiadającego b rak i i niedoskonałości.

C ierpienie jest bow iem w ynikiem brak ó w fizycznych czło­ w ieka i niedostatków naszej n a tu ry . C ierpienie to w sferze fizycznej jest w p ro st sk u tk iem braków , a w sferze psychicznej, naw et duchow ej, jest sk u tk iem przeżycia lu b w ynikiem uśw ia­ dom ienia sobie naszych ograniczeń i niedoskonałości. Z racji ty ch braków , z ra c ji z jednostko w ania i zm ożnościow ania isto ty człow ieka, b rak i te są stałą naszą kon d y cją, naszym losem. Do tej w łaśnie kondycji, do tej w łaściw ej ludziom sy tu acji by to ­ wej Bóg naw iązuje w y b ierając w osobie C hrystusa cierpienie i śm ierć jako sposób porozum ienia się z ludźm i i przekonania ich o w artości miłości, k tó ra zawsze może trw ać uszczęśliw ia­ jąc nas w pow iązaniu z w iecznym istnien iem Boga.

Isto ta człow ieka, k tó ra wobec zapoczątkow ującego nas is t­ nienia, jest w ew n ętrzn ą przyczyną naszej niedoskonałości i b ra ­ ków, staw ia nas w sy tu acji zła fizycznego. Nie jest zasadą zła, lecz w łaśnie razem z istnieniem jest pow odem tego, kim jeste ś­ my: tylko ludźm i, k tó ry ch udziałem są brak i, niedoskonałości i cierpienie.

Do tego w łaśnie, kim jesteśm y, Bóg naw iązuje zbaw iając nas w osobie C h ry stu sa przez cierpienie i śm ierć. Nie p rze­ kształcając nas w aniołów , gdyż w ted y p rzestalibyśm y być ludźm i, Bóg u kazu je p ersp ek ty w ę z m artw y ch w stan ia człowie­ ka i m iłości, k tó ra w b rew brakom i cierp ieniu ow ocuje pełnią szczęścia.

Teologicznie u jęte dobro i zło to sta n y ludzkich relacji oso­ bowych. W yjściem ze zła jest w ybór dobra. Człowiek m a szan­ se dokonania takiego w y b o ru , gdyż zawsze rozpozna w artość daru miłości, kiero w an ej do niego ze stro n y ludzi i Boga. P o­ m aga m u w ty m obecność osób kochających i w ierna, realn a w człow ieku obecność Boga, gdy człow iek k ieru je się do p ra w ­ dy i dobra.

2. Granice zła

Mówi .się dziś często o dialektyce dobra i zła. W sensie dia- lek ty k i przed so k ratyk ó w byłoby to przeciw staw ienie zła dobru i w yraźne ukazyw anie ich odrębności. W dialektyce platońskiej byłoby to ukazyw anie w dobru m odelu, w yjaśniającego nie­ doskonałości odbitek. D ialek tyk a neoplatoników polegała na um ieszczeniu dobra i zła na dwóch k rań cach h ierarchicznej d rab in y hipotez lub bytów i na tłu m aczen iu tych bytów po­ średn ich odległością m iędzy dobrem i złem. W ynikało z tego, że zło jest nieuniknione, że zawsze tow arzyszy bytom , gdy nie są czystym dobrem . D ialek ty k a H egla, deprecyzow ana tezą o jedności przeciw ieństw , dopuszczała przekształcenie się zła w dobro i dobra w zło, a w now szych w ersjach stanow i p rze­ konanie o w zajem nym w aru n k o w an iu się dw óch k o n s ty tu u ją ­ cych się bytów . Inaczej m ówiąc, dobro w a ru n k u je zło, zło w a­ ru n k u je dobro.

Z pozycji m etafizyki, w yk ryw ającej sam odzielny „obszar” realności, stanow iącej jednostkow y b y t, dobro — ja k ju ż w ie- m y — jest w łasnością b y tu , a zło w sensie by tow ym nie ist nieje. Zło więc nie może stanow ić jednego z krańców h ie ra r­ chicznej d rab in y bytów i nie może być w spółelem entem żad­ nego bytu. P onadto nigdy dobro nie może przekształcić się w zło, gdyż nigdy b y t nie może utracić swej w łasności dobra. Może tylko zginąć byt, a z nim jego własność. P o w sta je w tedy b rak , lecz ty lk o w sensie społecznym , w spólnotow ym , k u ltu ­ row ym , gdy jakiś człow iek nie dokonał dzieł, k tó re m ógł zo­ staw ić. I raczej też nigdy dobro nie w ym aga i nie zakłada zła, ani też zło nie w a ru n k u je dobra. Choćby na przy kład zło w sensie fizycznym , to znaczy b rak p rzy sług u jącej bytow i części, nie da się niczym bezpośrednio zastąpić, jakkolw iek nie m ając rąk m ożna je w porządku k u ltu ry uzupełnić protezą. Podobnie zło w sensie m oraln y m jest nie do w yrów nania, gdyż trzeba now ej relacji dla zrealizow ania w artościow ego celu.

D ialek tyk a dobra i zła może ew en tu aln ie w yjaśniać procesy psychiczne, pedagogiczne, społeczne, gdyż w ty ch dziedzinach

dobro i zło są w artościam i i nie tłum aczą bytów , lecz ty lko cele ludzkich działań. Ze w zględu na cele ludzkich działań dobro i zło, jako w artości, mogą też w yjaśniać i kształtow ać k u ltu rę , k tó ra jest zespołem ludzkich w y tw o ró w i k ształto w any m nim i życiem psychicznym ludzi. W y tw o ry są kom pozycją realn y ch bytów n a tu ra ln y c h , k tó ry m w yznaczam y p ełnienie określonej fu n k cji, np. liczenia, przenoszenia nas, zachw ycania, inform o­ w ania o poglądach i postaw ach.

K u ltu ra nie jest jed n a k całą rzeczyw istością, jak ko lw iek jest zawsze tam , gdzie jest człowiek. S tru k tu ra ln ie u ję ta w yprzedza nas, k sz ta łtu je sposób naszego m yślenia, w nosi w nas gotowe odpowiedzi. U ję ta genetycznie zależy od człow ieka, jest przez niego w ytw orzona, podlega jego k o n tro li i korekcie. M iarą k on troli i k o rek ty jest sam a rzeczyw istość, re a ln y byt, rea ln y człowiek.

W obszarze b y tu i dobra nie w y stęp u je zło. N aw et tam , gdzie są b rak i, um ow nie nazyw ane złem fizycznym , je s t tylko nieobecność b y tu , z czego nie w ynika, że z konieczności p o ja ­ wi się tam zło. Nie pojaw i się w sensie bytow ym , gdyż nie istnieje. N ie m usi pojaw ić się w sensie aksjologicznym , gdyż zależy to od p o d jęty ch działań sk ierow anych do celu, k tó ry nie zawsze jest w ykluczeniem w artości dobra, a w ręcz o d w ro t­ nie, w łaśnie może być realizow aniem tej w artości.

Fakty czn ie więc zło m a granice. P ow tórzm y, że zło nie w y­ stęp u je w obszarze b ytó w i zw iązanej z nim i w łasności dobra, nie w y stęp u je tam , gdzie danym działaniem rea liz u jem y w a r­ tość dobra.

W sensie bytow ym dobro nie m a swego p rzeciw staw ienia w złu, a n aw et w sensie aksjologicznym nie w ym aga w artości przeciw staw nej. Zło nie uw y raźn ia dobra, an i dobro nie jest wciąż narażone na p rzekształcenie się w zło. Nie w a ru n k u ją się wzajem nie. M ożna pom yśleć ludzkie życie, n aw et k u ltu rę , p e­ dagogikę i społeczeństw a, kiero w an e dobrem , realizujące tę w artość. Dobro dostatecznie uw yraźnia siebie, m ożem y po d ej­ m ować cele w artościow e, a sam a rzeczyw istość służy nam

m odelem b y tu i dobra. To tylko neoplatonizm i tra d y c ja

nych d ialek ty k p rzyzw yczajają nas do w iązania zła z dobrem i w idzenia św iata jako rozgryw ki ty ch dw u sił. M etafizyka r e ­ aln ych bytów uw alnia od niepokoju o przew agę zła w świecie, pozw ala zrozum ieć i stw ierdzić granice zła, dość m ały obszar jego w ystępow ania i stanow ienia dla nas zagrożenia.

3. P rzeobrażenia zła i dobra

P rzeobrażenia zła i dobra to tyle, co różne ich w ersje, p rze­ jaw y, postacie. N ie mogą one zachodzić w porządku bytów sa­ m odzielnych i ich własności, mogą się zdarzać w porządku r e ­ lacji, głów nie w śród działań, gdy m yląco coś będącego w a rto ś­ cią u k azujem y jako rzecz bez w artości lub gdy rzecz b ezw ar­ tościową rek la m u je m y jako dobrą, cenną, dla nas korzystną. Możliwości m ylącej in form acji i n ietrafn y ch w yborów jest wiele, dużo też jest spraw , rzeczy i bytów , k tó re m ożem y ko­ rzystn ie lu b n iekorzystnie przedstaw ić: dobro uznać za zło, zło odebrać jako dobro. W ynika to z tego, że w łaśnie w porządku aksjologicznym dobro i zło, jako w artości, m ożem y dość do­ w olnie jako cele wiązać z relacjam i, działaniam i, spraw am i, rzeczam i, b ytam i, ludźm i. W artości bow iem nie są zaw arte w bytach. B y ty są tylko podstaw ą w iązania z nim i w artości. P r a ­ w idłow e przypisanie im w artości jako celów zależy od tra f ­ nego rozpoznania ich n a tu ry , (że tak i cel mogą zrealizować) oraz od naszej w olnej decyzji w operow aniu m otyw em w arto ś­ ciow ania (to znaczy w oparciu o rozpoznanie b y tu chcem y związać z nim w artość zgodną z tym , czym jest te n byt).

W artości mogą być osobiste, społeczne, k u ltu ro w e, ludzkie. Mogą pow tarzać się w każdej grupie lub w łaśnie mogą się w y ­ kluczać. Skala w artości, ich h ierarch ia i obow iązyw alność są bow iem w ynikiem poglądu na człow ieka i św iat, w spółstano- w ią w łaśnie św iatopogląd, k tó ry reg u lu je i wyznacza ludzkie działanie.

Św iatopogląd jest więc potrzeb ny m człowiekowi całościowym obrazem rzeczyw istości, zbudow anym z tw ierdzeń różnych nauk, filozofii, teologii, aksjologii, z norm i w artości. Dom i­

n acja d anych tw ierd zeń czyni św iatopogląd np. św iatopoglą­ dem przyrodniczym , filozoficznym , relig ijny m , arty styczn ym , społecznym , h u m anistycznym . I chodzi o to, aby w św iatopo­ glądzie w łaśnie hum anizm , praw dziw ie ludzkie w artości b y ły dom inujące, gdyż w te d y na ogół nie pom ylim y dobra ze złem, p o tra fim y w ybierać i realizow ać dobro.

Z pozycji h u m an izm u dobrem jest zawsze człowiek, jego ży­ cie, rozw ijająca jego in te le k t i wolę p raca, n auka, k u ltu ra , d u ­ chowe życie człow ieka, jego zdrow ie, bezpieczeństw o, godne człow ieka w aru n k i życia, resp ekto w an ie u p raw n ień ludzi, po­ ziom dochodów i w aru nk ó w ekonom icznych, społecznych, ko­ rzy sta n ie z udogodnień technicznych, dostęp do źródeł w iedzy, jej zdobyw anie, ochrona rodziny, praw o do w łasnego życia em ocjonalnego, społecznego, do w spółodpow iedzialności za n a­ ród, k raj, św iat, tw orzenie nauk, filozofii, teologii, ochrona w y b ra n y c h p rzek o n ań św iatopoglądow ych, życia religijnego, służba ludziom p o trzeb ujący m w iedzy, dobroci, przyjaźni, dzie­ lenie się wiedzą, dobrocią, zaufaniem , m iłością, w spom aganie w w ątpliw ościach, cierpieniu, sm u tk u, stała życzliwość, pogo­ da, pokojowość, zgodność, rozum ność, m ądrość, miłość.

W ersji, postaci, przeobrażeń dobra jest rzeczyw iście wiele. Można w ym ienić ich jeszcze w ięcej i każdej z ty ch w e rsji po­ święcić n aw et książkę. Chodzi tylko o to, aby uśw iadom ić so­ bie, że aksjologiczna p ersp ek ty w a dobra może być szansą k u l­ tu ry , hu m anizm u, w pro st człowieka.

Może być jed n a k także zagubieniem tej szansy, gdy w artość dobra uznam y za zło i zaczniem y to zło realizow ać. W tedy w artością sta ją się rzeczy, zaniedbanie p racy , pogarda nauki, negacja k u ltu ry , sztuki, niszczenie zdrow ia i życia ludzi, łam a­ nie p raw , zagrożenie urządzeń technicznych, ład u społecznego, w yborów św iatopoglądow ych, filozoficznych, relig ijn y ch, nie­ nawiść, zazdrość, rozbicie rodzin, narodów , próżność, pycha, kłam stw o, kradzież, lenistw o, gniew , kłótnie, oszustwo, zabój­ stw a, fa ta ln y cel zniszczenia tego, co dobre.

W persp ek ty w ie aksjologicznej zło m a duże możliwości tylko jednak w ted y , gdy ludzie, całkow icie w olni w poznaniu i de­

cyzjach, nie wezm ą pod uw agę w ątp liw ej pozycji zła w obsza­ rze b y tu i dobra, i gdy nie opowiedzą się po stronie tego, co realn e, praw dziw e i dobre b

4. Druga refleksja metodologiczna i wnioski

Z analiz m etafizycznych w ynika, że zło nie jest ani bytem , ani tw orzyw em lub w łasnością b y tu . Nie jest czym ś realnym .

Ten w niosek m etafizyki budzi zaufanie do rzeczyw istości i pozw ala praw idłow o odczytyw ać fakty : zło m a źródło w czło­ w iek u i polega na w yznaczaniu bytom i w ytw orom fu n k cji lub celu zadaw ania bólu, cierpień duchow ych, pow odow ania znisz­ czenia zarów no in n y ch bytów , jak i w ytw orów . Sam o bow iem cierpienie nie jest złem . J e s t niekiedy przecież okazją reflek sji i pogłębienia ludzkich rozum ień. Podobnie ból fizyczny może być sygnałem organizm u, pozw alającym dość wcześnie zapo­ biec chorobom , a n aw et śm ierci. Śm ierć w p erspek tyw ach bio­ logicznych, a n a w e t psychologicznych, jest traged ią, pełnym zniszczeniem człow ieka i w ykluczeniem potrzeb ny ch nam re ­ lacji obecności, k o n tak tu , rozm ów , przyjaźni. U jęta w p ersp e­ k ty w ach teologicznych, jest przecież oczekiw anym spotkaniem człow ieka „tw arzą w tw a rz ” z Bogiem. Boli nas cierpienie, ból fizyczny i śm ierć. To jed n ak nie jest zło. C ierpienie jest po p ro stu cierpieniem , ból jest bólem , a śm ierć jest śm iercią. Nie są złem w sw ej stru k tu rz e .

Jeżeli zło polega na tym , że człow iek każe bytom i w ytw o­ rom pełnić rolę, fu n k cję zniszczenia, i jeżeli ten cel jest re a li­ zowany, to tylko znaczy, że człow iek posłużył się aksjologią, w k tó rej dom inują w artości negatyw ne. Człowiek tak o p eru je

1 A r ty k u ł te n je s t te k s te m w y k ła d u p rz y g o to w a n e g o n a se s ję m ię ­ d z y n a ro d o w ą , k tó r a o d b y ła się 3— 5 w rz e ś n ia 1977 r. w M o n a c h iu m . O g ó ln y te m a t s e s ji: Z ł o i d o b r o , a ta k ż e te m a ty k o le jn y c h trz e c h d n i o b ra d (N a t u r a i g e n e z a d o b r a i z ł a , D i a l e k t y k a z ł a i d o b r a , P r z e k s z t a ł c e n i a z ł a i d o b r a ) , w y z n a c z y ły p re z e n to w a n ą w a r t y k u le p ro b le m a ty k ę . A r ty k u ł te n b e z części c z w a r­ te j w c h o d z i te ż w s k ła d k s ią ż k i p t. K u l t u r a , f i l o z o f i a , c h r z e ­ ś c i j a ń s t w o .

celam i i tak ie w yznacza relacje, że w ich w y nik u jakieś b y ty lu b w y tw o ry pow odują zaniedbania, negacje, zagrożenia, cier­ pienie, niszczenie in n y ch bytów i w ytw orów .

P oniew aż k ierow ane w artościam i działania i relacje ludzkie należą do k u ltu ry , zła należy szukać w k u ltu rz e, a nie w re a l­ nych bytach.

P ow tórzm y, że k u ltu rę stanow i to w szystko, co człowiek w ytw orzy ł w y rażając sw oje rozum ienia rzeczyw istości i pow o­ dow ane w niej sw oje rela cje z b y tam i oraz to, co z tej k u ltu ry p rze jął jako sw oje w yposażenie psychiczne, sposób ujm o w ania bytów i w ytw orów , w pły w ających na decyzje kierow ane p rz y ­ ję ty m i w artościam i.

R ealne b y ty nie są w ytw o ram i człowieka. Ich obszar w y ­ znacza stanow iące je w raz z istotą ich odrębne istnienie. To istnienie jest w nich pow odem realności, istota jest w nich po­ wodem tożsam ości. R ealne i tożsam e z sobą b y ty pow odują całą sieć relacji, w iążących je z in ny m i by tam i i w ytw oram i, a także podlegają sku tk om naw iązanych z nim i relacji.

W ty m obszarze relacji k o n sty tu u je się zło, jako zadanie, funkcja, rola, cel, w yznaczane przez nas bytom i w ytw orom , gdy człow iek wiąże z nim i w artości negatyw ne. W obszarze więc aksjologii i k u ltu ry m a źródło w szelkie zło, któ re powo­ duje w b y tac h i w y tw o rach ich m szczenie.

Można przecież niszczyć ludzi i ich dzieła, tak ie ja k teorie, św iatopoglądy, narzędzia, a rc h ite k tu rę , plastyk ę, rzeźbę. W szy­ stko m ożna zniszczyć i w szystko m ożna obronić. To zależy od ludzi. I nie od ludzi jako realn y ch bytów , lecz od ludzi jako p osługujących się aksjologią. M ożna zniszczyć człow ieka od­ b ierając m u zdrow ie lub życie, a także jego dobre rozum ienia, postaw y m oralne, przekonania filozoficzne i teologiczne.

Sam a rzeczyw istość nie jest w roga wobec człow ieka, nie ho­ d uje w sobie zła. Zło więc realn ie nie istnieje. J e st ono tylko k ategorią aksjologiczną, jest n egaty w n y m sposobem naszego posługiw ania się lub kierow ania b ytam i i w y tw oram i, stan o­ w iącym i k u ltu rę .

naszego w iązania z b y tam i i w ytw oram i w artości negatyw nych, aby w yw oływ ały funk cje niszczenia, m a źródło w b łędn ej, m y­ lącej m etafizyce kosm osu, w k tó rej drabinę hipostaz stanow ią zarów no b y ty , jak i w ytw ory. Do ludzkich w ytw orów należy aksjologia, a ty m sam ym kategoria zła. Z tego w zględu uznano zło za coś obecnego w sam ym świecie, w kosmosie, w tak po­ ję te j rzeczywistości.

G dy jed n ak bad am y w realn y ch b y tach ich zaw artość, nie stw ierdzam y tam zła. B yty są tym , czym są. Są roślinam i, zw ierzętam i, ludźm i, zw iązkam i chem icznym i, pierw iastkam i, relacjam i, w łasnościam i. I to, czym są, je s t podstaw ą ich dzia­ łania. Jeżeli w w ynik u swej s tru k tu ry lub oddziałania na nich in n y ch bytów , m uszą zginąć, to zachodzi w ty m w ypadku ko n ­ sekw en cja ich budow y. Śm ierć ludzi w yw ołuje faktyczne cier­ pienie. Ale nie śm ierć i nie cierpienie są złem. Złem jest zw ią­ zana z ty m i fak tam i kategoria zła. Tę kategorię m ożem y w ią­ zać także z działaniam i m oralnym i. Ma to w szystko źródło w łaśnie w aksjologii, a nie w bytach , któ re podlegają ezyje- m uś w artościow aniu lu b sam e zm uszają do realizow ania aksjo­ logicznie złych celów.

G dy bad am y b y ty w te n b łęd n y sposób, że u stalam y czym są przez porów nanie ich z inn y m i bytam i, w te d y jed en z po­ rów n y w an y ch bytów jest w gorszej sy tu acji, gdyż nie m a cze­ goś, co posiada b y t z nim porów nany. Sam o już porów nyw a­ nie dzieje się w obrębie aksjologii, to znaczy m usi być porów ­ nyw aniem z jak ąś w artością. Jeżeli za w artość uznam y pozna­ nie in te le k tu a ln e , to w gorszej sy tu acji niż ludzie są drzew a, rośliny, naw et zw ierzęta. Rozpoznaw anie bytów przez ich po­ rów nyw anie zm usza więc do stosow ania aksjologii, czyli do w prow adzenia w obręb m etafizyki u stalającej w ew n ętrzną za­ w artość bytów , także ocen, zniekształcających obraz bytów naszą in te rw e n cją w to, czym są.

Nasze przyzw yczajenie do uznaw ania zła za re a ln y b y t ma źródło w nieprecyzyjnie u p raw ian ej m etafizyce i w neoplatoń- skiej term inologii. Nie m ożna bow iem powiedzieć, że b rak i w człow ieku są złem. Człowiek w łaśnie jest taki, że nie stanow i

pełni szans bytow ych. N aruszenie jego bytow ego w yposażenia czyniłoby go in ny m b ytem , czyli stanow iłoby ty m sam ym jego zniszczenie.

Inaczej m ówiąc, m etoda p o rów nyw ania pełn i z brakiem , ca­ łości z częścią, doskonałości z niedoskonałością, nie nad aje się do u stalan ia, czym są b y ty i do rozstrzygania p roblem u zła. B y ty nie są gorsze i lepsze, złe i dobre.

Zło jako w artość i dobro jako w artość (a n ie jako własność bytów ) są k ategoriam i aksjologii, a nie m etafizyki. T w ierdze­ nie, że realn ie dośw iadczam y zła, w skazuje ty lk o na to, iż n a­ rzucam y bytom i w ytw orom cel, w yznaczony im ze w zględu na w y bran e przez nas w artości negatyw ne. Realizow anie tego celu rzeczyw iście pow oduje ból, cierpienie, naw et śm ierć. Ale tylko ból, cierpienie, śm ierć. Z kolei m y, doznający ty ch s k u t­ ków oddziałania na nas inn y ch bytów , także tra k tu je m y te sk u tk i aksjologicznie, widząc w nich zło lub dobro.

Zło więc jest sk utk iem operow ania przez nas aksjologią w obrębie k u ltu ry . Nie w y stęp u je w rzeczyw istości. Tę rzeczy­ wistość naru szają, n aw et niszczą, także b y ty, gdy człow iek w y ­ znaczy im zadanie zniszczenia lub gdy sam e, tym , czym są uszkodzą jak iś b y t lub w ytw ór. J e st to więc tylko uszkodze­ nie lub zniszczenie. G dy zw iążem y z ty m aksjologiczną k a te ­ gorię zła, w ziętą z k u ltu ry , nie znaczy to, że zło znalazło się w sam ej rzeczyw istości. Znaczy tylko, że jakiś b y t lub jego sta n oceniam y w edług u znanych w artości. I m am y praw o uznać coś za zło, gdy posłużym y się oceną w obrębie h u m a n i­ zmu. Nie m a jed n a k m etodologicznych podstaw , aby tę ocenę uw ażać za re a ln y elem ent b y tu . M am y też praw o, k ieru jąc się hum anizm em , uznać coś za dobro. Zawsze jed n ak obow ią­ zuje nas w operow aniu aksjologią liczenie się z realn y m i b y ta ­ mi. One ro zstrzy g ają sam ą sw ą realnością i budow ą o tym , czy daną w artość jako cel lub fu n k cję są w stanie realizow ać. R e­ aln e b y ty k o ry g u ją naszą aksjologię i k u ltu rę .

L e m a l e t le b ie n (ré su m é )

L e p ro b lè m e d u m a l e t d u b ie n e s t c o m m u n à d e n o m b re u s e s s c ie n ­ ces (la m é ta p h y s iq u e , l ’a x io lo g ie , la th é o lo g ie , la p sy ch o lo g ie, l ’é th iq u e e t la th é o r ie d e la c u ltu re ). Ce p ro b lè m e n e p e u t d o n c p a s ê tr e r é ­ s o lu à l’in t é r ie u r d e t l ’u n e d e ces sc ie n c e s, n i e n d e h o rs d ’e lle s. Il f a u t le c o n s id é re r a u s e in d e c h a c u n e d e ces scie n c e s à p a r t e t d if fé ­ r e m m e n t, e n a c c o rd a v e c le s u j e t e t le s m é th o d e s d ’a n a ly s e de c e lle -c i. Ce n e so n t s e u le m e n t q u e les r é s u lta t s o b te n u s d a n s les d if ­ f é r e n te s sc ie n c e s q u i p e u v e n t ê tr e ra s s e m b lé s e t fo r m e r u n t o u t q u i s e r a la p ris e d e c o n sc ie n c e d u p ro b lè m e d u b ie n e t d u m a l. C e tte c o n c e p tio n e s t d if f é r e n te d es o p in io n s c o u ra n te s à ce s u je t p a r sa dose d e r a tio n a lis m e .

Il e n r é s u lte des a n a ly s e s m é ta p h y s iq u e s q u e le m a l n ’e s t n i u n ê tr e , n i u n e m a tiè r e in t é r i e u r e d e l ’ê tr e , n i m ê m e u n e p r o p r ié té de l ’ê tr e . Il n ’e x is te d o n c p a s d a n s la ré a lité . L a r é a lité e s t c o n s titu é e p a r d es ê tr e s in d é p e n d a n ts e t d es ê tr e s d é p e n d a n ts . L e b ie n e s t u n e p r o p r ié té d é p e n d a n te d ’u n ê tr e in d é p e n ­ d a n t. L e b ie n fig u r e d o n c a u th e n t iq e m e n t d a n s la r é a lité , a c c o m p a g ­ n a n t c h a q u e ê tr e . E n o u tr e , le b ie n e t le m a l c o n s titu e n t u n e c a té g o rie a x io lo g iq u e . C ela v e u t d ir e q u e l ’h o m m e a s s ig n e a u x ê tr e s e t a u x c ré a tio n s des b u ts f a v o r a b le s ou d é fa v o r a b le s p o u r d es ê tr e s e t d es c ré a tio n s a v e c le s q u e ls d es ê tr e s q u i r é a lis e n t le b u t d o n n é s o n t e n re la tio n .

L ’a x io lo g ie , les fo n c tio n s e t les b u ts lié s a u x r e la tio n s d é p e n d e n t d e l a c u ltu r e , c ’e s t p o u rq u o i il f a u t r e c h e r c h e r le m a l a u s e in de la c u ltu r e e t n o n a u s e in d e la ré a lité .

N o tre h a b itu d e d e t r a i t e r le m a l e n t a n t q u ’ê tr e r é e l p o ss è d e sa s o u rc e d a n s u n e m é ta p h y s iq u e im p ré c is e d e l ’ê tr e o u d a n s le f a i t d e se s e r v ir d e s th è s e s e t d u la n g a g e n é o -p la to n ic ie n s d a n s le s q u e ls, t a n t les ê tr e s q u e les c ré a tio n s , se tr o u v e n t s u r la m ê m e é c h e lle d es h y p o s ta s e s , c a r s o u te n ir q u e n o u s s u b isso n s r é e lle m e n t le m a l, c ’e s t d é m o n tr e r q u e n o u s im p o so n s a u x ê tr e s e t a u x c ré a tio n s u n b u t fix é p a r n o u s, p a r r a p p o r t à d es v a le u r s n é g a tiv e s ch o isies. L a r é a lis a tio n d e ce b u t p r o v o q u e la d o u le u r , la s o u f fra n c e e t m ê m e la m o rt. M ais la d o u le u r c ’e s t la d o u le u r , la s o u f fra n c e e s t la s o u f f r a n c e e t la m o r t e s t la m o r t; elles n e so n t p a s le m al. C ’e s t u n iq u e m e n t n o u s q u i tr a it o n s ces e ff e ts d ’u n e m a n iè re a x io lo g iq u e , n o u s y v o y o n s le b ie n e t le m al, c a r n o u s su b isso n s le s e ffe ts d es a g is s e m e n ts des a u tr e s ê tr e s s u r n o u s - -m ê m e s.

L o rs q u e n o u s a sso c io n s la c a té g o rie d u m a l a u x a g is s e m e n ts d ’u n ê tr e , c e la n e v e u t p a s d ir e q u e le m a l e n tr e a v e c c e t ê tr e d a n s la r é a lité . Il r e s te r a to u jo u r s e n d e h o rs d e l ’ê tr e , c a r les v a le u r s n e s o n t p a s d es ê tre s . E n o u tr e , d u f a i t de le u r p r o p r e r é a lit é e t d e le u r s t r u c tu r e , les ê tr e s d é c id e n t s ’ils so n t c a p a b le s d e r é a lis e r la v a le u r d u m a l e t d u b ie n . L e s ê tr e s ré e ls a g is s e n t s u r n o tr e a x io - lo g ie e t n o tr e c u ltu re .