Index of /rozprawy2/10765

Pełen tekst

(1)Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanisława Staszica Wydział Zarządzania Katedra Zarządzania w Energetyce. Rozprawa doktorska. ZARZĄDZANIE RYZYKIEM WALUTOWYM W OPERACJACH ZAGRANICZNYCH PRZEDSIĘBIORSTWA. Autor: Jadwiga Orłowska-Puzio. Promotor: dr hab. inż. Natalia Iwaszczuk, prof. nadzw. AGH. Kraków 2014.

(2) Składam serdeczne podziękowania Pani Profesor Natalii Iwaszczuk za cenne uwagi i wszelką pomoc, którą mi okazała przy tworzeniu niniejszej pracy.. 1.

(3) Spis treści. Wstęp. 5. Rozdział I. ISTOTA POJĘCIA RYZYKO WALUTOWE. 8. 1.1. Ryzyko i jego rodzaje. 8. 1.2. Determinanty ryzyka. 13. 1.3. Istota ryzyka walutowego. 17. Rozdział II. METODY ZARZĄDZANIA RYZYKIEM WALUTOWYM PODMIOTÓW GOSPODARCZYCH. 26. 2.1. Zarządzanie ryzykiem a działalność gospodarcza. 26. 2.2. Przegląd istniejących metod zarządzania ryzykiem. 30. 2.3. Wykorzystanie instrumentów pochodnych do zarządzania ryzykiem gospodarczym. 45. 2.3.1.. Instrumenty rynku giełdowego. 45. 2.3.2.. Instrumenty rynku pozagiełdowego. 56. Rozdział III. WPŁYW OPERACJI ZAGRANICZNYCH NA RYZYKO PODMIOTÓW GOSPODARCZYCH. 80. 3.1. Transakcje zagraniczne a ryzyko. 80. 3.2. Operacje zagraniczne a rynek walutowy. 85. 3.3. Charakterystyka podmiotów gospodarczych z terenu województwa podkarpackiego prowadzących działalność eksportowo – importową. 88. 3.4. Ocena wpływu ryzyka na wyniki finansowe Przedsiębiorstwa Obrotu Zwierzętami Hodowlanymi w Przeworsku Sp. z o.o.. 94. 3.4.1.. Identyfikacja ryzyka cenowego na rynku krajowym. 95. 3.4.2.. Identyfikacja ryzyka cenowego za granicą. 96. 3.4.3.. Identyfikacja ryzyka walutowego. 96. 3.5. Ocena wpływu ryzyka na wyniki finansowe Przedsiębiorstwa TechnicznoUsługowego BASMAC Sp. z o.o.. 97. 3.5.1.. Identyfikacja ryzyka cenowego na rynku zagranicznym. 98. 3.5.2.. Identyfikacja ryzyka walutowego. 99. Rozdział IV. STRATEGIE ZARZĄDZANIA RYZYKIEM WALUTOWYM Z WYKORZYSTANIEM DERYWATÓW O RYZYKU SYMETRYCZNYM. 101. 4.1. Transakcje terminowe forwards – charakterystyka i zastosowanie. 101 2.

(4) 4.2. Przykłady wykorzystania kontraktów forwards. 109. 4.3. Kontrakty futures jako narzędzia spekulacyjne i osłonowe. 114. 4.4. Przykłady wykorzystania kontraktów futures. 120. 4.5. Charakterystyka kontraktów wymiany typu swap. 125. 4.6. Przykłady wykorzystania kontraktów swap. 128. Rozdział V. OPRACOWANIE STRATEGII ZARZĄDZANIA RYZYKIEM Z WYKORZYSTANIEM WYBRANYCH RODZAJÓW OPCJI. 133. 5.1. Charakterystyka opcji jako instrumentu zarządzania ryzykiem. 133. 5.2. Przegląd metod i modeli wyceny opcji walutowych. 138. 5.3. Modele i przykłady wyceny walutowych opcji standardowych. 146. 5.4. Modele wyceny opcji egzotycznych uwzględniających kurs walutowy. 155. 5.4.1.. Opcje beach instrumentem zarządzania ryzykiem walutowym. 158. 5.4.2.. Opcje flexo wystawione na instrument bazowy z ceną w walucie obcej. 163. Opcje quanto gwarantujące stałe ceny instrumentu bazowego i waluty obcej. 168. 5.5. Opracowanie strategii hedgingowych dla Przedsiębiorstwa Obrotu Zwierzętami Hodowlanymi w Przeworsku Sp. z o.o.. 174. Strategia chroniąca przed ryzykiem cenowym w oparciu o opcję standardową. 174. 5.4.3.. 5.5.1.. 5.5.1.1.. Elastyczność opcji standardowych. 178. 5.5.1.2.. Cena opcji i jej elastyczność w ujęciu praktycznym. 183. 5.5.1.3.. Ocena wrażliwości wycenionych opcji na zmiany różnych czynników. 185. Strategia zabezpieczająca przed ryzykiem cenowym w walucie obcej. 188. 5.5.3.. Strategia chroniąca przed ryzykiem kursu walutowego. 191. 5.5.4.. Kompleksowa strategia zabezpieczająca jednocześnie przed ryzykiem cenowym i ryzykiem walutowym. 197. Porównanie proponowanych dla Przedsiębiorstwa Obrotu Zwierzętami Hodowlanymi w Przeworsku Sp. z o.o. hedgingowych strategii opcyjnych. 206. 5.6. Opracowanie strategii hedgingowych dla Przedsiębiorstwa TechnicznoUsługowego BASMAC Sp. z o.o.. 212. 5.5.2.. 5.5.5.. 5.6.1.. Strategia zabezpieczająca przed ryzykiem cenowym za granicą. 213 3.

(5) 5.6.2.. Strategia opcyjna chroniąca przed ryzykiem kursu walutowego. 221. 5.6.3.. Strategia kompleksowej ochrony przed dwoma rodzajami ryzyka. 228. 5.6.4.. Porównanie proponowanych dla Przedsiębiorstwa TechnicznoUsługowego BASMAC Sp. z o.o. hedgingowych strategii opcyjnych. 237. Podsumowanie i wnioski. 244. Bibliografia. 251. Spis rysunków. 258. Spis tabel. 262. Dodatki. 267. 4.

(6) Wstęp Handel w ujęciu międzynarodowym to część naszej codziennej rzeczywistości. Delektujemy się francuskimi pralinami, smakujemy włoskich past czy pizzy, spędzamy miło czas przy wyprodukowanym w Japonii i Korei Południowej sprzęcie audiowizualnym rozkoszując się lampką mołdawskiego czy francuskiego wina, chwalimy się posiadaniem samochodów obcych marek czy choćby ubrań z tzw. „sieciówek”. Każdy z nas jest więc małym trybikiem w wielkiej machinie handlowej, która napędza gospodarki poszczególnych krajów, regionów, kontynentów i w końcu świata. Jak podaje Światowa Organizacja Handlu ponad 70 % obecnych transakcji handlowych dokonywanych jest między krajami Ameryki Północnej, Australii, Europy i Japonii, zaś do największych potęg handlowych świata należą obecnie Stany Zjednoczone, Japonia, Niemcy, Włochy i Francja. W praktyce nie ma już chyba na świcie kraju, o którym powiedzielibyśmy, że jest „samotną wyspą” nie prowadzącą żadnych operacji zagranicznych. Jeśli nie robi tego jako państwo na szczeblu centralnym, to takie operacje są przeprowadzane przez przedsiębiorstwa położone na jego terytorium. Tym bardziej rośnie więc waga tematu podjętego w niniejszej pracy. Światowy rynek jest w większości kontrolowany przez prywatne przedsiębiorstwa. Udział firm państwowych jest niewielki. Im jednak szerszy zakres działania pomiotu gospodarczego, tym więcej różnorodnych barier do pokonania i większa złożoność decyzji, od których trafności zależy często powodzenie lub niepowodzenie przedsięwzięcia na skalę międzynarodową. Źródeł tych trudności może być wiele a ich pochodną jest ryzyko. Skoro rozważane są tu operacje zagraniczne, to ich rozliczanie będzie się często odbywać w różnych walutach, zmienność cen (kursów) których może stanowić zagrożenie dla podmiotów gospodarczych, stąd też wybór ryzyka walutowego (kursowego) jako tematu przewodniego. Celem niniejszej pracy jest identyfikacja źródeł ryzyka walutowego w operacjach zagranicznych przedsiębiorstw oraz analiza ich wpływu na wyniki finansowe podmiotów gospodarczych. W pracy przeprowadzona zostanie zarówno analiza historycznych danych statystycznych jak i opracowanie materiału empirycznego udostępnionego przez dwa podmioty gospodarcze działające na terenie województwa podkarpackiego. Na podstawie tych badań, w oparciu o instrumenty pochodne o ryzyku symetrycznym i niesymetrycznym, zostaną zaproponowane i porównane różne podejścia do zarządzania ryzykiem walutowym. Całość pracy koncentruje się na opracowaniu najlepszej strategii zarządzania ryzykiem walutowym w przedsiębiorstwach o różnym charakterze działalności. Realizując te cele w pracy postawiono i zweryfikowano następujące hipotezy badawcze: I.. II.. Operacje zagraniczne narażają przedsiębiorstwo na znaczne straty finansowe związane z wahaniami kursów walut obcych wykorzystywanych jako waluty rozliczeniowe. Wykorzystanie opcji w strategiach zarządzania ryzykiem walutowym operacji zagranicznych przedsiębiorstw jest bezpieczniejsze niż wykorzystanie instrumentów pochodnych o ryzyku symetrycznym. 5.

(7) III.. Hedgingowe strategie oparte na opcjach standardowych skuteczniej chronią przedsiębiorstwo niż strategie oparte na wybranych opcjach niestandardowych (egzotycznych) związanych z kursem walutowym.. Celem weryfikacji hipotez zastosowane zostały następujące metody badawcze:  Analiza opisowa osiągnięć naukowych w zakresie ryzyka walutowego, jego źródeł i determinant oraz metod zarządzania tym ryzykiem na podstawie źródeł literaturowych oraz internetowych (krajowych i zagranicznych).  Analiza materiałów udostępnionych przez przedsiębiorstwa (raporty, strategie, sprawozdania).  Modelowanie ekonomiczno-matematyczne procesów kształtowania się cen opcji standardowych i niestandardowych oparte na modelach stochastycznych z wykorzystaniem pakietów informatycznych EXCEL i MATHEMATICA. Ryzyko, którego rodzajom i determinantom poświęcony został pierwszy rozdział tej pracy, w ujęciu nieformalnym rozumiane jest jako zagrożenie, którego efektem są wyłącznie straty. Tymczasem w tej dysertacji starano się przedstawić problem ryzyka jako realną szansę poprawy sytuacji podmiotu gospodarczego poprzez umiejętne nim zarządzanie. W oparciu o literaturę naukową autorka starała się w pierwszym rozdziale sklasyfikować ryzyko pod względem m.in. źródeł pochodzenia, czynników mikro i makroekonomicznych, a także skutków jakie pociąga ono dla każdej ze stron transakcji handlowej. Metody zarządzania ryzykiem w podziale na tradycyjne i nowoczesne (hedgingowe) to temat, któremu poświęcona została część rozdziału II stworzonego w oparciu o zagadnienia teoretyczne dostępne w literaturze przedmiotowej (tak krajowej jak i zagranicznej). W drugiej części tego rozdziału omówione zostały z kolei narzędzia wykorzystywane w poszczególnych metodach w podziale na występujące na rynku giełdowym i występujące na rynku pozagiełdowym. Handel międzynarodowy pozwala krajom wyspecjalizować się w produkcji dóbr, które można w danym kraju wytworzyć możliwie najtaniej, co wiąże się m.in. z ich położeniem geograficznym i dostępem do surowców. Każdy kraj stara się nie produkować towarów, które gdzie indziej można wytworzyć taniej, bowiem lepiej jest takie towary sprowadzić z zagranicy, a krajowy przemysł skoncentrować na tym, co można będzie korzystniej sprzedać na rynku międzynarodowym. Handel należy do jednych z najważniejszych obecnie działów gospodarki, gdyż żadna współczesna gospodarka nie może rozwijać się w całkowitej izolacji. Z tego też powodu operacjom zagranicznym przedsiębiorstw został częściowo poświęcony trzeci rozdział niniejszej pracy. W rozdziale tym omówiono wpływ operacji zagranicznych na ogólny poziom ryzyka podmiotów gospodarczych. Szczegółowej analizie poddany został wpływ ryzyka walutowego oraz złożoność jego determinant. Rozważania przeprowadzone zostały w oparciu o dostępną literaturę fachową. W rozdziale trzecim zidentyfikowano też ryzyko cenowe i walutowe na przykładzie wybranych przedsiębiorstw. Pokazany tu został dwuaspektowy (pozytywny i negatywny) wpływ tych ryzyk na wyniki finansowe podmiotów gospodarczych. 6.

(8) Rekomendowane w niniejszej dysertacji instrumenty pochodne (derywaty) jako narzędzia hedgingowe zostały omówione zarówno w ujęciu historycznym (rozdział II), bowiem autorka skorzystała z danych statystycznych gromadzonych przez Narodowy Bank Polski oraz Bank Rozrachunków Międzynarodowych, jak i w ujęciu przyszłościowym, praktycznym, w postaci opracowanych na konkretnych przykładach strategii hedgingowych zgromadzonych w rozdziałach IV i V. Rozdział IV został w całości poświęcony strategiom zarządzania ryzykiem walutowym z wykorzystaniem derywatów o ryzyku symetrycznym. W rozdziale tym autorka porównała strategie hedgingowe oparte o różne rodzaje instrumentów pochodnych (kontrakty terminowe typu forward i futures oraz kontrakty wymiany typu swap). Przedstawiony tu został wynik analizy skuteczności wybranych instrumentów pochodnych w ograniczaniu ryzyka walutowego do minimalnego poziomu. Za wkład własny autorki należy tu uznać dokonanie przeglądu literatury przedmiotu celem przeprowadzenia charakterystyki wyżej wymienionych derywatów oraz opracowanie przykładów ich zastosowania w rzeczywistości gospodarczej jako element zarządzania ryzykiem firm eksportowo-importowych. W rozdziale V zostały opracowane i zaprezentowane strategie hedgingowe w podziale na zabezpieczenie oddzielnie przed ryzykiem cenowym, ryzykiem walutowym i łącznie przed obydwoma typami ryzyk. Analiza danych rzeczywistych z dwóch podmiotów gospodarczych POZH sp. z o. o. oraz Basmac Sp. z o.o. prowadzących swą działalność na terenie województwa podkarpackiego i kooperujących z krajami Unii Europejskiej nadała temu rozdziałowi praktyczny charakter. Rozdział ten w swej największej części poświęcony został opracowaniu strategii zarządzania ryzykiem walutowym z wykorzystaniem opcji standardowych oraz opcji typu quanto, beach i flexo. Przeprowadzono również analizę otrzymanych wyników w celu wyboru optymalnej dla danych warunków strategii hedgingowej. Całość oparto na modelach matematycznych, których omówienie terminologiczne i najważniejsze założenia znalazły miejsce w trzecim rozdziale pracy.. 7.

(9) Rozdział I. ISTOTA POJĘCIA RYZYKO WALUTOWE 1.1. Ryzyko i jego rodzaje W mowie potocznej zwykło się mówić: „kto nie ryzykuje, ten nie wygrywa”. Zastanawiając się nad znaczeniem tego powiedzenia z jednej strony należałoby rzec, że wskazuje ono na działanie „człowieka – lekkoducha”, ale z drugiej jest w nim wiele prawdy. Jeśli przyjmie się, że całe życie jest sztuką wyborów, często trudnych pod względem swej złożoności i liczby niewiadomych, to rzeczywiście samą egzystencją ryzykuje się niemal nieustannie. Jeśli możliwym byłoby przewidzenie wszystkich wariantów, to można by mówić o przedsięwzięciach pewnych, a nie ryzykownych. Rzecz jasna nie wszystkie przedsięwzięcia są obarczone ryzykiem tej samej wagi, bo i ich znaczenie dla poszczególnych podmiotów jest różne. Rozpoczynając od etymologii pojęcia „ryzyko” trzeba stwierdzić, że występują tu pewne trudności związane z brakiem jednoznaczności określenia tego słowa. W różnych językach można doszukiwać się źródłosłowu dla tego pojęcia. I tak: w języku angielskim risk oznacza sytuację powodującą niebezpieczeństwo lub możliwość, że zdarzy się coś złego; w języku francuskim ar-risco to określenie odwagi i niebezpieczeństwa, zaś w języku arabskim rsq znaczy los, dopust boży. Nie byłoby jednak tak wielu prac naukowych na tematy związane z ryzykiem, gdyby było ono jedynie zjawiskiem losowym, na które nie ma się absolutnie żadnego wpływu. Działalność człowieka zawsze była obarczona niepewnością i ryzykiem. Jednak im bardziej złożonym stawał się świat, tym trudniej było przewidzieć, co czeka ludzi w przyszłości. W ostatnich dziesięcioleciach pojęcia „ryzyko” zaczęto używać jako kategorii naukowej ściśle związanej z działalnością gospodarczą. Ryzyko gospodarcze powstaje na skutek podejmowania decyzji dotyczących przyszłości1. Przedsiębiorstwo, bądź przedsiębiorca, wykonując wiele różnych czynności w trakcie swojej działalności, nie ma pewności co do tego, czy osiągnie założone z góry wyniki. Jeśli założone efekty uda się uzyskać, lub nawet uzyska się więcej, to ryzyko nie zdaje się być istotnym problemem. Gorzej, jeśli założonych wyników nie uda się osiągnąć. Wypływa stąd wniosek, że osiągnięcie założonego celu jest możliwe, lecz nie jest gwarantowane. Z. Gil uważa, że ryzyko jest stanem zagrożenia systemu mogącego doprowadzić do jego zniszczenia lub poważnych strat. Jest ono skutkiem zmian zachodzących w systemie lub jego otoczeniu2. Obecnie, w badaniach naukowych uważa się, że pojęcie „ryzyko” ma wymiar socjologiczny, gdyż z jednej strony dotyczy ono cech charakterystycznych dla współczesnego społeczeństwa, na które wpływ mają różnego rodzaju niebezpieczeństwa, katastrofy i klęski żywiołowe, z drugiej zaś – społeczeństwo to pragnie bezpieczeństwa i stabilności.. 1. Więcej: Riehl H., Zarządzanie ryzykiem na rynku pieniężnym, walutowym i instrumentów pochodnych, Warszawski Instytut Bankowości, Warszawa 2001. 2 Gil Z., Zarządzanie ryzykiem i antyryzykiem w działalności gospodarczej i społecznej, Wydawnictwo AGH, Kraków 2001, s. 15.. 8.

(10) W rozumieniu teorii podejmowania decyzji pojęcie ryzyko określa taką sytuację decyzyjną, w której z jednej strony istnieje niepewność co do przyszłych zdarzeń i kształtowania się sytuacji, a z drugiej strony osoba podejmująca decyzje dysponuje informacjami (subiektywnymi) dotyczącymi rozkładu prawdopodobieństwa kształtowania się sytuacji w przyszłości3. Badaniom istoty ryzyka jako procesu ekonomicznego poświęconych zostało wiele prac naukowych. Wśród nich należy wymienić pozycję K. Jajugi z 1998 r., gdzie ryzyko zostało określone jako możliwość zrealizowania dochodu różniącego się od spodziewanego dochodu (…)4. M. G. Lusztyn w pracy wydanej w 2000 roku pisze: ryzyko oznacza, że w skutek niepełnej informacji podejmowane są decyzje, które nie są optymalne z punktu widzenia przyjętego celu5. Wracając do określeń ryzyka związanego ze zmiennością czynników ekonomicznych warto tu przypomnieć stanowisko A. H. Willetta6. Uznaje on ryzyko za element otoczenia występujący w nieznanej wielkości, stąd należy go odnosić do stopnia niepewności w zakresie tego, czy dany skutek w ogóle wystąpi, a nie do samego prawdopodobieństwa jego występowania. Inaczej: ryzyko to niezależny stan otoczenia powiązany z subiektywną niepewnością. Podobne stanowisko prezentował F. H. Knight7, który uważał, że ryzyko jest mierzalną niepewnością, którą można opisać jako odchylenie od stanu planowanego i którą można zapisać przy użyciu rachunku prawdopodobieństwa. Rozdział ryzyka od niepewności nie jest jednoznaczny u wszystkich ekonomistów. K. J. Arrow8 używał pojęcia ryzyka i niepewności jako synonimów, rezygnując tym samym z osobnego ich definiowania. U Arrowa ryzyko jest jednym z wymiarów niepewności jaka towarzyszy każdemu wyborowi9. Wydaje się jednak, że na przestrzeni kolejnych lat rozwoju teorii ryzyka, ekonomistom bliższe stało się ujęcie Knighta uzupełnione rozważaniami G. L. S. Shackle’a, który to nie tylko oddzielnie zdefiniował ryzyko i niepewność, ale dodał jeszcze własny podział prawdopodobieństwa na prawdopodobieństwo szacunkowe, matematyczne i statystyczne. Shackle podkreśla, że z ekonomicznego punktu widzenia najbardziej przydatne jest prawdopodobieństwo szacunkowe10. W miarę rozwoju gospodarki rynkowej i ścisłego wyłonienia się w niej sektorów, szczególnie sektora bankowego i ubezpieczeniowego, pojęcie ryzyka nabrało nowego znaczenia. W. Tarczyński i M. Mojsiewicz11 w swojej pracy z 2001 roku nawiązują do teorii ryzyka opracowanej przez Komisję do Spraw Terminologii Ubezpieczeniowej USA, która rozdzieliła ryzyko na określenia:  ryzyko jako mierzalna niepewność, czy założony cel zostanie osiągnięty;  ryzyko ubezpieczeniowe związane z ubezpieczoną osobą bądź podmiotem.. 3. Buschgen H.E., Przedsiębiorstwo bankowe, Poltext, Warszawa 1997, s. 189. Jajuga K., Inwestycje finansowe, Wydawnictwo A.E. we Wrocławiu, Wrocław 1998, s.13. 5 Lusztyn M. G., Value a Risk, Warszawski Instytut Bankowości, Warszawa 2000, s. 17. 6 Więcej: Kalinowski M., Zarządzanie ryzykiem stopy procentowej w przedsiębiorstwie, Wydawnictwa Fachowe CeDeWu, Warszawa 2009. 7 Więcej: Mentel G., Value At Risk, Wydawnictwo Fachowe CeDeWu, Warszawa 2011. 8 Arrow K. J., Eseje teorii ryzyka, PWN, Warszawa 1979, s. 23. 9 Por.: Arrow K. J., Eseje teorii ryzyka, PWN, Warszawa 1979. 10 Por.: Mentel G., Value At Risk, Wydawnictwo Fachowe CeDeWu, Warszawa 2011. 11 Tarczyński W., Mojsiewicz M., Zarządzanie ryzykiem, PWE, Warszawa 2001, s. 32. 4. 9.

(11) Wszystkie decyzje gospodarcze, również te dotyczące transakcji handlu zagranicznego podejmowane są w warunkach niepewności i/lub ryzyka. Niepewność występuje, gdy podejmujący decyzję nie jest w stanie przewidzieć pewnych ważnych zdarzeń (zjawisk), ani nie może określić prawdopodobieństwa ich wystąpienia. Zjawiska te nie są zależne od woli podmiotu, lecz mają wpływ na wyniki jego działalności. Z ryzykiem mamy do czynienia, gdy choćby jedna z zależności przyczynowych zachodzących w sytuacji, wobec której należy podjąć decyzję, nie jest znana i obliczane jest jej obiektywne prawdopodobieństwo. Handel zagraniczny ma dla przedsiębiorców (zarówno importerów jak i eksporterów) podstawową zaletę: możliwość rozszerzenia własnej działalności i uzyskiwania większych dochodów. Handel międzynarodowy towarami jest najstarszą formą powiązań pomiędzy podmiotami z różnych krajów12. Niestety nie ma szans na zwiększenie dochodów bez podjęcia decyzji strategicznych, które niosą za sobą ryzyko. Obecnie ponad 80% handlu światowego prowadzi się z odroczonym terminem płatności (na kredyt kupiecki). Długość okresu kredytu kupieckiego zależna jest od rodzaju towarów. Najkrótszy okres kredytowania występuje w handlu towarami konsumpcyjnymi (ok. 30 dni), najdłuższy zaś – inwestycyjnymi (od 1 roku wzwyż). W dobie internacjonalizacji i globalizacji działalności gospodarczej obserwujemy wyraźne zmiany znaczenia sektora usług w rozwoju gospodarczym poszczególnych krajów, a zwłaszcza jego rosnący udział w tworzeniu PKB. Zjawiskom tym towarzyszy dynamiczny wzrost międzynarodowych obrotów usługowych, który w ostatnich latach znacząco przewyższał dynamikę światowej wymiany towarowej13. Gospodarka światowa staje się coraz bardziej konkurencyjna, co pozwala kupującemu negocjować lepsze dla siebie warunki i coraz dłuższe terminy płatności. Aby odpowiadać wymaganiom rynku, sprzedający jest zmuszony podejmować większe ryzyko i oferować coraz wygodniejsze warunki zakupu swoich wyrobów. Ryzyko zawierania transakcji jest znacznie większe w obrocie zagranicznym niż krajowym i jest ono z tą działalnością nierozłączne. Ryzyko w handlu zagranicznym ponoszone jest przez wszystkich uczestników biorących udział w wymianie międzynarodowej tzn. firmy produkcyjne, handlowe, usługowe (od transportowych, spedycyjnych, do ubezpieczeniowych i finansowych itd.). Nic więc dziwnego, że ryzyko zostało uznane za nieodłączny element decyzji warunkujących postęp w wymianie międzynarodowej. Ryzyko w handlu zagranicznym można podzielić na:  ryzyko makroekonomiczne, związane z naruszeniem równowagi bilansu płatniczego i handlowego kraju,  ryzyko mikroekonomiczne, obejmujące kwestie ryzyka kursowego, logistycznego (transportowego i składowania) oraz kontraktowego (prawnego). A. Z. Nowak i W. M. Kozioł14 dzielą makroryzyko i mikroryzyko dodatkowo na: 12. Wydymus S., Bombińska E., Pera B., Handel międzynarodowy w warunkach kryzysu gospodarczego. Implikacje dla Polski, Wydawnictwo CeDeWu, Warszawa 2012, s. 6. 13 Tamże, s. 7. 14 Nowak A. Z., Kozioł W. M., Handel zagraniczny. Perspektywa europejska, Wydawnictwo Naukowe Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2011, s. 289-290.. 10.

(12) a) ryzyko systemu światowego, takie jak globalna sytuacja polityczna czy popyt globalny; b) ryzyko cen światowych obejmujące światowe ceny surowców, kursy walutowe, stopy procentowe; c) ryzyko związane z poszczególnymi krajami, gdzie czynnikami je określającymi są m.in. stabilność polityczna, ekonomiczna oraz stabilność przepisów prawnych w danym kraju; d) ryzyko branży klienta w danym kraju określane m.in. przez elementy podażowopopytowe na dany produkt, jego koszty etc., w ostatecznym efekcie znajduje ono swój wynik w sytuacji finansowej klienta warunkującej jego wywiązanie się z zobowiązań zewnętrznych. Do najważniejszych rodzajów ryzyka występujących w transakcjach międzynarodowych zaliczyć można: 1. Ryzyko towarowe, które wiąże się z niebezpieczeństwem utraty lub uszkodzenia towaru, zmiany jego ilości, jakości i kondycji handlowej. Wyróżniamy tu: o. ryzyko związane z jakością towaru i opakowaniem – traktowane jako „ryzyko zawinione”, za które odpowiedzialność ponosi wytwórca; wynika przede wszystkim z technologii produkcji oraz poziomu tzw. kultury technicznej, wyrażającej się w niedotrzymaniu odpowiednich norm ze strony producentów;. o. ryzyko transportowe – związane z wszelkimi problemami jakie mogą wyniknąć podczas transportu np. wypadek, kradzież, przemoknięcie towaru, uszkodzenie w trakcie transportu, całkowita lub częściowa utrata wartości użytkowej poprzez zmianę warunków klimatycznych (np. zwiększenie wilgotności w przypadku transportu zboża) itp.. o. ryzyko ubezpieczeniowe – z jednej strony ryzyko firmy ubezpieczeniowej (ryzyko produktu, utraty płynności) z drugiej natomiast ryzyko klienta (np.: ryzyko obawy, że firma może ogłosić upadłość).. 2. Ryzyko handlowe, które dzielimy na dwie grupy: o. o. ryzyko rynkowe – związane z sytuacją na rynku. Do tej grupy zaliczamy: . ryzyko zbytu – występuje, gdy przy niekorzystnej sytuacji rynkowej, zastosowaniu instrumentów protekcjonistycznych (cła, opłaty wyrównawcze) lub innych narzędzi polityki handlowej mamy trudności ze sprzedażą danego towaru, a nawet niemożność jego zbytu;. . ryzyko cenowe – występuje w sytuacji, gdy cena towaru ulega zmianie w czasie pomiędzy datą zawarcia kontraktu a datą jego płatności na niekorzyść uczestników obrotu międzynarodowego;. . ryzyko kursowo-walutowe – polega na niebezpieczeństwie wzrostu lub spadku kursu waluty zagranicznej pomiędzy terminem zawarcia kontraktu a terminem jego płatności, co powoduje wzrost zobowiązań lub zmniejszenie należności;. ryzyko transakcyjne (kontraktu), które zmniejsza prawidłowe ułożenie stosunków kontraktowych między podmiotami transakcji i dotyczy kapitału zaangażowanego bezpośrednio w daną transakcję. Dodatkowo ryzyko to może również dotyczyć kapitału pośrednio zaangażowanego, przez co zwiększa możliwość poniesienia strat 11.

(13) związanych na przykład z niewykonaniem lub złym wykonaniem transakcji przez kolejne podmioty uczestniczące w tej transakcji. Ryzyko to może występować przy transakcjach zwykłych, gdy istnieje niebezpieczeństwo niedotrzymania zobowiązań kontraktowych, poprzez odmowę wykonania kontraktu albo świadome dostarczenie towarów wadliwych lub w niedostatecznej ilości. Występuje ono również w transakcjach innego rodzaju i związane jest z niebezpieczeństwem np. niedotrzymania zobowiązań przez partnerów handlowych, powierzeniem praw przedstawicielowi lub agentowi, umową komisu (tzw. ryzyko komisowe) itp. 3. Ryzyko polityczne, do którego zaliczamy: o. ryzyko zawieszenia lub anulowania transakcji z przyczyn politycznych (zamieszki, strajki, wojna);. o. ryzyko wprowadzania różnorodnych ograniczeń po zawarciu transakcji;. o. ryzyko zawieszenia przez administrację państwową płatności wobec zagranicy;. o. ryzyko urzędowej decyzji konwersji waluty lub zmiany kursu walutowego;. o. ryzyko rekwizycji lub konfiskaty towaru przez władze państwowe.. 4. Inne rodzaje ryzyka: o. ryzyko strat będących rezultatem działania sił przyrody np. mgła, sztorm, trzęsienie ziemi, uderzenia pioruna;. o. ryzyko strat będących rezultatem działań ludzkich, np. działań o charakterze przestępczym, jak kradzież czy rabunek; następstw konfliktów społecznych, których odzwierciedleniem mogą być strajki, zamieszki czy w końcu działań związanych z transportem i spedycją towarów, w czasie których z winy osób realizujących te zadania nastąpi trwałe uszkodzenie towaru.. Według wielu źródeł ryzyko towarzyszące operacjom zagranicznym jest różnie dzielone, np. serwis Exporter.pl przytacza następującą klasyfikację (rys. 1.1).. handlowe. wystąpienia działań siły wyższej. społeczne. polityczne. gospodarcze. RYZYKO. kontraktowe rynkowe cenowe produktowe walutowe jakości. transportowe. dystrybucyjne promocyjne operacyjne. Rys. 1.1. Podział ryzyka według źródeł jego pochodzenia Źródło: opracowanie własne na podstawie http://www.exporter.pl/bazy/Info_obszerne/240.php. 12.

(14) W stosunku do ryzyka handlowego istnieje możliwość monitorowania jego poziomu oraz możliwość badania wpływu czynników determinujących jego powstanie i przebieg. Zupełnie odwrotnie jest w przypadku ryzyka siły wyższej, na które podmiot nie ma praktycznie żadnego wpływu. Pośrednimi typami ryzyka są pod tym względem ryzyko polityczne, społeczne i gospodarcze, które możemy monitorować przy ograniczonej możliwości wpływania na ich powstanie i przebieg. Wiadomo, że coraz więcej firm interesuje się możliwościami, jakie daje wejście na rynki zagraniczne. Taka ekspansja jest wskazana dla firm, które na rynku krajowym mają już ugruntowaną pozycję i natrafiają na naturalne bariery, w postaci chłonności tego rynku. Prowadzenie działalności gospodarczej w zakresie handlu zagranicznego jest zajęciem obarczonym jednak dość dużym ryzykiem, co nie znaczy, że nie należy go podejmować. W dobie postępujących procesów globalizacyjnych duża część podmiotów gospodarczych została zmuszona do poszerzenia skali własnej działalności o wymianę międzynarodową. Nie bez znaczenia są tu koszty, których ograniczanie jest jednym z nadrzędnych celów każdego przedsiębiorstwa. Koszty związane z pozyskiwaniem surowców, półproduktów czy siły roboczej są przedmiotem największej troski w każdej firmie. Nic więc dziwnego, że poszukiwaniu sposobów ich ograniczania poświęca się wiele uwagi zarówno w pracach naukowych, jak i w rozważaniach praktycznych. Działalność eksportowo-importowa wymaga od prowadzących ją podmiotów zarówno szerszej wiedzy, jak i większego zaangażowania. Problemem, który pojawia się u podstaw jest umiejętne rozliczanie różnic kursowych, umiejętny dobór kooperantów, zapoznanie z przepisami prawa i poszerzenie zakresu prac rozliczeniowo-księgowych. Licząc na sukces poprzez otwarcie się na rynki zagraniczne warto uprzednio dokładnie poznać strukturę tych rynków i wyszukać niszę, którą jesteśmy w stanie na nich zapełnić. Warto też zastanowić się nad tym, jaką pozycję ma nasze przedsiębiorstwo na rynku krajowym i jak chcemy podnieść jego konkurencyjność wchodząc na rynki zagraniczne. Dokładnej analizy wymagają produkty, przez które zbudujemy wizerunek naszej firmy na zewnątrz oraz kanały dystrybucji, dzięki którym dotrzemy na rynek zagraniczny. Każdy z wymienionych wyżej elementów niesie ze sobą jakieś ryzyko, którego źródeł można szukać w prowadzonej polityce produktu, polityce dystrybucyjnej czy w końcu polityce promocyjnej.. 1.2. Determinanty ryzyka Źródła ryzyka w działalności gospodarczej w sposób szczególny związane są z czynnikami makroekonomicznymi, warunkującymi ogólne warunki gospodarowania, oraz mikroekonomicznymi, do których należą m.in. specyficzne uwarunkowania branżowe oraz czynniki wewnętrzne, tkwiące w samym przedsiębiorstwie. Od wielu lat warunkiem sukcesu przedsiębiorstw jest szeroko pojmowana innowacyjność, z natury obciążona dużym ryzykiem, polegająca na wykorzystywaniu okazji stwarzanych przez otoczenie oraz umiejętności przekształcania zagrożeń w szanse15.. 15. Buła P., Zarządzanie ryzykiem w jednostkach gospodarczych. Aspekt uniwersalny, Wydawnictwo AE, Kraków 2003, s. 5.. 13.

(15) Jak już wspominano, nie wszystkie przedsięwzięcia są obarczone ryzykiem tej samej wagi, bo i ich znaczenie dla poszczególnych podmiotów jest różne. Dodatkowo każdy z tych podmiotów działa w jakimś większym systemie (otoczeniu), który również generuje ryzyko (por. rys. 1.2). Z punktu widzenia różnorodności środowiskowej podmiotom gospodarczym w szczególności grozić może ryzyko z następujących kierunków:  sił i zjawisk przyrody;  konkurencji firm krajowych;  zmian przepisów prawnych;  nieprzewidywalności kursu walut;  nastrojów panujących na rynkach kapitałowych;  wybuchu napięć społecznych wewnątrz lub na zewnątrz firmy;  zmienności preferencji klientów;  niestabilności sytuacji finansowej partnerów biznesowych;  niedostatków kapitałowych zagrażających płynności finansowej firmy;  przestarzałego zarządzania, nieadekwatnego do aktualnych wyzwań utrzymania się w biznesie;  braków kompetentnych pracowników firmy16.. środowisko naturalne środowisko poznawcze. środowisko działalności operacyjnej. środowisko społeczne. Źródła ryzyka wpływającego na podmiot gospodarczy. środowisko ekonomiczne. środowisko polityczne. środowisko prawne. Rys. 1.2. Podział źródeł ryzyka Źródło: opracowanie własne. 16. Gil Z., Zarządzanie ryzykiem i antyryzykiem w działalności gospodarczej i społecznej, Wydawnictwo AGH, Kraków 2001, s. 17.. 14.

(16) Przez pojęcie „ryzyko” rozumie się też możliwość wystąpienia odchylenia faktycznego wyniku decyzji od wyników planowanych17, przy czym istnieje w zasadzie możliwość wystąpienia odchylenia pozytywnego i negatywnego. Widać to doskonale w przypadku ryzyka walutowego (jeśli np. deprecjacja waluty krajowej generuje straty, to jej aprecjacja będzie generowała zyski). Ryzyko – w aspekcie skutków jego wystąpienia – polega na możliwości poniesienia przez podmiot gospodarczy szkody majątkowej, tj. utraty (zniszczenia lub uszkodzenia) poszczególnych składników rzeczowych lub efektów (korzyści) finansowych, praw majątkowych, wreszcie majątku jako całości, jak i pojawienia się nowego dla niego (lub zwiększenia już istniejącego) ciężaru ekonomicznego albo wystąpienia szkody osobowej na skutek zrealizowania się przyszłego zdarzenia losowego18. Ryzyko można zdefiniować jako stan, w którym istnieje możliwość straty w stosunku do stanu założonego lub oczekiwanego w danej sytuacji. Tak rozumiane ryzyko jest mierzalne jako prawdopodobieństwo wystąpienia straty. Miarą ryzyka jest stopień odchylenia od oczekiwanego wyniku, wyrażony wartością odchylenia standardowego. Przyczyną stałej obecności ryzyka jest pojawienie się zdarzeń, których nie można przewidzieć i zapobiec, niezależnych od działającego podmiotu gospodarczego. Sposoby rozpoznawania ryzyka są niezwykle ważnym elementem w analizie tego pojęcia. Logicznie rzecz ujmując należy stwierdzić, że nie jesteśmy w stanie zaradzić żadnym problemom jeśli nie znamy przyczyn, które je wywołały. Podobnie nie będziemy w stanie wypracować skutecznych narzędzi ograniczających ryzyko, jeśli nie poznamy czynników, które wpłynęły na jego powstawanie. Czynniki ryzyka to warunki, które mają wpływ na prawdopodobieństwo poniesienia strat lub osiągnięcia zysku oraz na ich wysokość 19. Najogólniej czynniki te można podzielić na zewnętrzne i wewnętrzne. Do zewnętrznych zaliczymy czynniki związane z szeroką analizą gospodarczą, a więc m.in.:     . poziom rozwoju gospodarczego kraju mierzony np. PKB, zjawiska inflacyjne, uwarunkowania polityczne, poziom rozwoju rynku kapitałowego, stosunki międzynarodowe czy uwarunkowania prawne.. Ocena ryzyka zawiera więc w sobie wartościowanie zidentyfikowanych czynników ryzyka i ich kategoryzację, a także wyznaczenie granic dopuszczalnego wpływu ryzyka na wyniki przedsięwzięcia. Duży wpływ ma poziom ryzyka mają czynniki związane z konkretnym profilem działalności gospodarczej i sektorem, do którego można ją zaliczyć. Wśród takich sektorowych czynników na szczególną uwagę zasługują: struktura sektora i siła konkurencji. Wśród wewnętrznych czynników będą występowały czynniki mikrogospodarcze, a więc ściśle związane z konkretnym przedsiębiorstwem. Ponieważ każde 17. Buschgen H.E., Przedsiębiorstwo bankowe, Poltext, Warszawa 1997, s. 190. Stępień B. (red.), Transakcje handlu zagranicznego, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2004, s. 246. 19 Williams C. A., Smith M.L., Young P. C., Zarządzanie ryzykiem a ubezpieczenia, WN PWN, Warszawa 2002, s. 69. 18. 15.

(17) przedsiębiorstwo stawia sobie indywidualne cele (taktyczne, operacyjne, strategiczne) czynniki generujące ryzyko można rozpatrywać uwzględniając strukturę organizacyjną przedsiębiorstwa, a więc oddzielnie na poziomie produkcji, logistyki, marketingu czy administracji (zob. rys. 1.3). CZYNNIKI MAKROGOSPODARCZE CZYNNIKI MEZOGOSPODARCZE CZYNNIKI MIKROGOSPODARCZE ŻRÓDŁA RYZYKA. Ryzyko: - regionu, - kraju, - międzynarodowe. Ryzyko: -systematyczne, - specyficzne. Ryzyko: projektu inwestycyjnego, - przedsiębiorstwa, - rynkowe właścicieli przedsiębiorstw, - sektora. Ryzyko: - operacyjne, - finansowe. Ryzyko: - zerowe, - ukryte, - jawne, - całkowitej niewypłacalności. Rys. 1.3. Podział czynników ryzyka Źródło: Okoń S., Matłoka M., Kaszkowiak A., Zarządzanie ryzykiem walutowym, Wydawnictwo HELION, Gliwice 2009, s. 29.. Znając czynniki ryzyka można dokonać jego dalszej klasyfikacji. Podobnie jak definicja ryzyka miała wielu „ojców”, tak i jego podział jest bardzo zróżnicowany. W literaturze przedmiotu często występuje podział na ryzyko systematyczne (systematic risk) i specyficzne (unsystematic risk). Ich szczegółowego opisu podjął się H. Mayo 20. Oba te rodzaje składają się na całkowite ryzyko inwestycyjne. Dodatkowo w ryzyku specyficznym funkcjonuje podział na ryzyko związane z działalnością gospodarczą i ryzyko związane ze źródłami finansowania firmy. Ryzyko systematyczne powstawać może z wielu różnorodnych powodów. Powołując się na opublikowaną H. Mayo monografię, źródeł ryzyka systematycznego należy upatrywać m.in. w:  tendencjach rynkowych (ryzyko rynkowe – market risk),  zmianach stóp procentowych (ryzyko stopy procentowej – interest rate risk),  obniżeniu siły nabywczej aktywów i dochodów (ryzyko siły nabywczej – purchasing power risk),  zmianach wartości walut (ryzyko kursowe – exchange rate risk). To ostatnie ryzyko wydaje się być niezwykle istotne w dobie postępujących procesów globalizacyjnych i integracyjnych. Jak dotąd ta „globalna wioska”, którą jest świat, nie ma jednolitej waluty, stąd narastająca niepewność i trudności w przewidzeniu 20. Mayo H., Wstęp do inwestowania, K. E. Liber, Warszawa 1997.. 16.

(18) rezultatów decyzji inwestorów rynku kapitałowego, które wpływają na popyt i podaż papierów wartościowych i w konsekwencji na kształtowanie się kursów walutowych.. 1.3. Istota ryzyka walutowego Ryzyko walutowe było przedmiotem badań wielu naukowców a także praktyków, na których działalność wywierało, bądź nadal wywiera ono wpływ. W polskiej literaturze tematem tym zajmowali się już między innymi: Krzysztof Jajuga, Jan Krzysztof Solarz, Radosław Kałużny, Witold Dębski, Andrzej Sopoćko, Marcin Kalinowski, Szymon Okoń, Elżbieta Pruchnicka-Grabias i wielu innych. Wszyscy zgodnie określają ten rodzaj ryzyka jako znacząco wpływający na działalność podmiotów gospodarczych pragnących rozwijać się poza terytorium własnego kraju. Wszyscy autorzy podkreślają też, że pomiar tego ryzyka nie należy do prostych ze względu na złożoność i mnogość czynników, które go wywołują. Na szczęście niejako w odpowiedzi na mnogość determinant pojawia się i bogactwo narzędzi zabezpieczających lub ograniczających wpływ ryzyka walutowego na poszczególne obszary działalności podmiotów gospodarczych. Tematem aktywnego zarządzania ryzykiem zajął się m.in. Krzysztof Jajuga, który w wydanej przez PWN pozycji pt. „Zarządzanie ryzykiem” 21 uporządkował zagadnienia teoretyczne i narzędzia z dziedziny zarządzania ryzykiem, omówił główne rodzaje ryzyka finansowego w odniesieniu do banków, zakładów ubezpieczeń oraz przedsiębiorstw. Za najcenniejszą część tej pozycji uznać jednak należy usystematyzowanie wielu podejść do zarządzania ryzykiem i omówienie instrumentów pochodnych jako najskuteczniejszych narzędzi sterowania ryzykiem. Szymon Okoń, Mateusz Matłoka i Agnieszka Kaszkowiak w swojej analizie ryzyka walutowego posunęli się jeszcze dalej tworząc swego rodzaju poradnik zarządzania ryzykiem walutowym, który w ręce czytelników trafił za pośrednictwem wydawnictwa Helion w roku 2009 22. Charakter poradnika nadają tej pozycji liczne przykłady nawiązujące do rzeczywistych sytuacji gospodarczych. Cenne wskazówki w zakresie zarządzania ryzykiem walutowym w przedsiębiorstwie znaleźć też można u Marcina Kalinowskiego, który w wydanej w roku 2007 monografii zgromadził metody szacowania ryzyka walutowego oraz porównał sposoby radzenia sobie z tym typem ryzyka przez podmioty polskie, niemieckie i amerykańskie23. Andrzej Sopoćko – specjalista w zakresie finansów i rynków kapitałowych w swojej pracy24 postawił na wyjaśnienie czytelnikom regulacji rynku kapitałowego, papierów wartościowych i funduszy inwestycyjnych oraz rynku NewConnect, a także zilustrował wykorzystanie instrumentów pochodnych jako narzędzi osłonowych przed m.in. ryzykiem walutowym.. 21. Jajuga K., Zarządzanie ryzykiem, WN PWN, Warszawa 2009. Okoń S., Matłoka M., Kaszkowiak A., Zarządzanie ryzykiem walutowym, Wydawnictwo HELION, Gliwice 2009. 23 Kalinowski M.: Zarządzanie ryzykiem walutowym w przedsiębiorstwie, Wydawnictwa Fachowe CeDeWu, Warszawa 2007. 24 Sopoćko A., Rynkowe instrumenty finansowe, WN PWN, Warszawa 2010. 22. 17.

(19) Z zagranicznych autorów na szczególną uwagę zasługują prace Dominica Benetta25 oraz Alana Jana Bairda26. W stosunkowo przystępy sposób wymienieni autorzy prezentują zagadnienia związane z rynkiem walutowym, kursami walutowymi, operacjami finansowymi, w których powodem zakłóceń jest brak stabilności walut. Bogactwo przykładów z zagranicznych gospodarek pozwala uświadomić sobie ogrom i złożoność problemu jakim jest ryzyko walutowe i aktywne nim zarządzanie. Dodatkowo podkreślić należy, że większość pozycji przytaczanej tu literatury powstała w ciągu ostatnich 10-20 lat, co związane jest z niezwykle dynamicznym rozwojem i umiędzynaradawianiem się podmiotów gospodarczych oraz naturalnym dążeniem do coraz szerszej ekspansji na rynki zagraniczne. Zmiany ustrojowe w Polsce, zmiany polityczne na świecie, zmiany na globalnych rynkach finansowych, kryzysy ekonomiczne, to tylko część determinant dla których temat ryzyka stał się tak powszechnie podejmowanym. Przechodząc do meritum, ryzyko walutowe – jest to ryzyko, na które narażone są firmy posiadające zobowiązania oraz należności nominowane w walutach obcych. Związane jest to z możliwością wystąpienia aprecjacji lub deprecjacji kursu danej waluty. Wahania kursów walut mogą mieć istotny wpływ na planowanie, prognozowanie przepływów oraz rentowność inwestycji w każdym przedsiębiorstwie. Aktywne zarządzanie ryzykiem walutowym pozwala na stabilizację zamierzonej efektywności niezależnie od rozwoju sytuacji rynkowej. Często zastosowanie złożonej strategii zabezpieczającej może być źródłem istotnej przewagi nad konkurencją. Zmienność walut jest niezwykle istotna w przedsiębiorstwach, których pozycje bilansu są denominowane w obcych walutach, lub też transakcje kupna-sprzedaży są rozliczane w długoterminowych kontraktach i dotyczą przyszłych okresów. Ryzyko walutowe uwzględnić też powinno przedsiębiorstwo, które stoi przed podjęciem decyzji o nawiązaniu współpracy z podmiotem zagranicznym czy to jako dostawcą surowca, czy jako odbiorcą produktu gotowego. Podobnie, jeśli przedsiębiorstwa zaciągają pożyczki bądź dokonują operacji na międzynarodowych rynkach kapitałowych, to są nieustannie narażone na ryzyko zmiany kursu walutowego. W ten sposób ryzyko walutowe staje się ukrytą składową bilansu oraz rachunku zysków i strat przedsiębiorstwa. Przy czym, jeśli wartość denominowanych w walucie obcej pozycji po stronie aktywów jest równa wartości po stronie pasywów, to mamy wówczas do czynienia z pozycją walutową domkniętą. W przeciwnym razie mówimy o pozycji walutowej otwartej. Jeśli dodatkowo chcemy określić typologię walutowej pozycji otwartej, to wystarczy, że porównamy wielkość aktywów denominowanych w danej walucie obcej z pasywami w tej walucie. Jeśli te pierwsze są większe to pozycja nosi nazwę długiej, w przeciwnym przypadku (gdy pasywa mają wartość większą od aktywów) mówimy o pozycji krótkiej. I tu dochodzimy do rodzajów ryzyka walutowego, zwanego też ryzykiem kursowym. W literaturze przedmiotu spotykamy podział na trzy kategorie: ryzyko księgowe, transakcyjne i ekonomiczne27. Ryzyko walutowe, zwane też kursowym, określa zakres i nieprzewidywalność wahań kursu danej waluty. Ekspozycja na ryzyko walutowe obejmuje: 25. Benett D., Ryzyko walutowe , Dom Wydawniczy ABC, Warszawa, 2000. Baird A. J., Rynek opcji. Strategie inwestycyjne i analiza ryzyka, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 1998. 27 Więcej: Okoń S., Matłoka M., Kaszkowiak A., Zarządzanie ryzykiem walutowym, Wydawnictwo HELION, Gliwice 2009. 26. 18.

(20)  pozycje bilansu denominowane w obcych walutach;  rzeczywiste, fizyczne zakupy oraz sprzedaż dóbr i usług, które nie zostały jeszcze zafakturowane;  transakcje kupna-sprzedaży przyszłych okresów, na przykład długoterminowe kontrakty na zakup środków trwałych;  rachunki i płatności denominowane w walutach obcych, które się pojawią, jeżeli dojdzie do przewidywanej działalności handlowej28 . W równym stopniu ryzyko kursowe dotyka importerów i eksporterów, choć dla jednych jest generatorem strat, a dla drugich generatorem zysku. Dla eksporterów niekorzystna będzie aprecjacja (lub rewaluacja) pieniądza krajowego w stosunku do waluty obcej (przykład złotówka – euro i rok 2004, w którym aprecjacja złotówki w stosunku do euro wynosiła około 6 % w stosunku rocznym). Deprecjacja (lub dewaluacja) waluty krajowej generuje z kolei straty dla importerów, którzy nie osiągają wówczas założonych wcześniej wyników finansowych. Ryzyko walutowe dotyka również banki, które dokonują transakcji kupnasprzedaży papierów wartościowych zarówno krajowych jak i zagranicznych. W tym kontekście ryzyko walutowe opisuje w swej pracy D. Lewandowski29. Według Lewandowskiego jest to ryzyko poniesienia straty z tytułu posiadania przez bank otwartej, niezabezpieczonej pozycji walutowej na skutek niekorzystnych ruchów kursów walutowych. Przedsiębiorstwo jest w tym procesie pozostawione niemal same sobie i musi tak organizować swoje działania, aby ryzyko walutowe ograniczyć do absolutnego minimum. Dużą rolę w procesie podejmowania decyzji inwestycyjnych odgrywają oczekiwania co do zmian ryzyka w przyszłości. Jeżeli inwestorzy oczekują wzrostu ryzyka, to w danym momencie czasowym będą preferować inwestycje o niższym poziomie ryzyka i odwrotnie30. W literaturze przedmiotu spotykamy podział na kilka kategorii: ryzyko transakcyjne, przeliczeniowe, wymiany i konkurencji31. Tym samym, ryzyko kursowe wpływa na różne obszary działalności firmy, co zostało zobrazowane na rysunku 1.4.. Ryzyko transakcyjne • standardowe • powtarzające się • warunkowe. Ryzyko przeliczeniowe • bilansowe • zysków i strat. Ryzyko wymiany • płynności • spekulacyjne. Ryzyko konkurencji • bezpośrednie • pośrednie. Rys. 1.4. Podział ryzyka walutowego według obszarów działalności firmy Źródło: opracowanie własne. 28. Olkiewicz A.M., Zarządzanie ryzykiem finansowym w działalności handlowej, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2004, s. 34. 29 Lewandowski D., Analiza rynku walutowego, Olympus, Warszawa 1995. 30 Szopa A., Między ryzykiem a stopą zwrotu. Nowe instrumenty finansowe., w tomie: Rynek finansowy w erze zawirowań, Wyd. UMCS, Lublin 2009, s. 128. 31 Nowak A. Z., Kozioł W. M., Handel zagraniczny. Perspektywa europejska, Wydawnictwo Naukowe Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2011.. 19.

(21) Ryzyko transakcyjne, jak sama nazwa mówi, będzie mieć wpływ na całokształt realizowanych transakcji. Uwzględnia się tu więc możliwość zmiany poziomu kursu walutowego między momentem wystawienia faktury a momentem otrzymania płatności. Ten rodzaj ryzyka nie zależy bezpośrednio od podmiotów gospodarczych i nosi nazwę ryzyka standardowego. Zmienność kursów walutowych ma charakter cykliczny, stąd występowanie ryzyka transakcyjnego również może mieć charakter cykliczny, powtarzający się, dlatego w ramach ryzyka transakcyjnego wyróżnione zostało ryzyko powtarzające się. Ostatnim rodzajem w tej grupie jest ryzyko, które powstaje tylko wtedy, gdy zostaną spełnione określone z góry warunki, np. kurs walutowy osiągnie pewien ustalony poziom. Jeśli warunki rynkowe nie zostaną spełnione, ryzyko warunkowe nie pojawi się przy realizacji transakcji. Tym samym można stwierdzić, że ryzyko transakcyjne występuje zawsze, ale nie we wszystkich omawianych formach. Druga grupa w zaprezentowanym na rysunku 1.4 podziale powstała w odniesieniu do dokumentacji finansowej podmiotów gospodarczych. Ryzyko przeliczeniowe bilansu pojawia się na koniec roku obrotowego, kiedy to część pozycji bilansowych nominowanych dotąd w walucie obcej należy przeliczyć na walutę krajową. W ciągu okresu sprawozdawczego z kolei zmiany wywołane wahaniem kursów walut widać wcześniej w rachunku zysków i strat, jako zestawieniu finansowym obrazującym wynik podmiotu na poziomie operacyjnym i finansowym. W grupie ryzyka wymiany znajdują swoje miejsce ryzyko płynności i ryzyko spekulacyjne, które wynikają ze świadomych decyzji podmiotów gospodarczych w zakresie wymiany danej waluty na inną. Natomiast z ryzykiem konkurencji będziemy mieć do czynienia albo w sytuacji, gdy wzmocni się waluta krajowa firmy (ryzyko bezpośrednie), albo w sytuacji, gdy poprzez np. niekorzystną lokalizację firma odczuje niekorzystne zmiany kursu walutowego (ryzyko pośrednie). Na samo ryzyko walutowe oddziaływuje wiele różnych czynników, które najogólniej można podzielić na wewnętrzne i zewnętrzne. Te zewnętrzne rozpatrywane są głównie w skali makro, a więc związane są z analizą ogólnogospodarczą kraju i analizą stosunków międzynarodowych. Do wewnętrznych przyjęło się zaliczać czynniki mikrogospodarcze, czyli dotyczące uwarunkowań wewnętrznych firmy, specyfiki jej działalności oraz czynniki mezoekonomiczne, w których analizowana jest sytuacja sektora, w którym firma funkcjonuje, innowacyjność podejmowanych przez nią działań oraz możliwość dywersyfikacji produktu. W przypadku ryzyka walutowego kurs narodowej jednostki pieniężnej w stosunku do jednostek pieniężnych innych państw jest najpoważniejszą determinantą. Jest on jednym z najważniejszych narzędzi regulacji w handlu zagranicznym, normą sterującą całą gospodarką. Mianem kursu walutowego można określić cenę, po której jedna waluta jest wymieniana (sprzedawana, kupowana) na inną walutę. Kurs walutowy pełni szereg funkcji istotnych z punktu widzenia pojedynczego podmiotu gospodarczego, jak również całej gospodarki. Ogólnie jest on narzędziem umożliwiającym rozliczanie transakcji między podmiotami krajowymi a zagranicznymi, a także narzędziem, dzięki któremu można bez przeszkód porównywać ceny artykułów lub usług na rynku krajowym z ich odpowiednikami na rynkach zagranicznych. 20.

(22) Według M. Kalinowskiego istnieją dwie zasadnicze grupy czynników determinujących kurs walutowy: 1) ekonomiczne (strukturalne, techniczne, koniunkturalne); 2) pozaekonomiczne (polityczne, instytucjonalne, psychologiczne)32. Wskutek jednoczesnego działania wielu czynników różnorakiego pochodzenia (krajowych i zagranicznych) kurs danej waluty kształtuje się na różnych poziomach w stosunku do innych walut. Poziom ten jest zazwyczaj generatorem zarówno strat jak i zysków, zależnie od analizy strony rynkowej. Utrata zaufania do jakiejś waluty może mieć kilka powodów, m. in.: tzw. „zmiany na gorsze” w danym kraju; „zmiany na gorsze” w krajach sąsiadujących bądź kojarzonych z danym krajem; „zmiany na lepsze” w innych krajach, itp. Każda z tych zmian jest swego rodzaju pochodną krajowych i zagranicznych zmian systemowych. W szczególności na kurs walutowy wpływ mają elementy wymienione na rysunku 1.5.. Poziom zaufania do danego kraju. Bezrobocie Inflacja. Sytuacja polityczna. PKB. Nastroje inwestorów. Zmiany systemowe. Kurs walutowy. Status gospodarczy kraju. Uwarunkowan ia kulturowe. Czynniki społeczne. Kryzys ekonomiczny. Oczekiwania co do zmian w przyszłości. Realne stopy procentowe Czynniki klimatyczne. Polityka fiskalna. Rys. 1.5. Najważniejsze czynniki wpływające na kurs walutowy Źródło: opracowanie własne. Wpływ tak wielu czynników powoduje, że trudno jest przewidzieć na jakim poziomie ukształtuje się kurs walutowy w konkretnym momencie czasu oraz w jakim kierunku będą przebiegały te zmiany w przyszłości. Na rysunku 1.6 zaprezentowano 32. Kalinowski M.: Zarządzanie ryzykiem walutowym w przedsiębiorstwie, Wydawnictwa Fachowe CeDeWu, Warszawa 2007, s. 21.. 21.

(23) przykładowe wykresy obrazujące wahania kursów dolara amerykańskiego (od 12. 12. 2011 do 04. 12. 2013) i euro (od 02. 01. 2003 do 04. 12. 2013) na krajowym rynku walutowym. Rynek walutowy to całokształt transakcji wymiany walut wraz z instytucjami pomagającymi je przeprowadzić33. Operacje na międzynarodowym rynku walutowym (MRW) mogą być przeprowadzane przez uczestników różnych rynków krajowych, dokonujących wymiany walutowej zarówno z podmiotami zagranicznymi jak i krajowymi. Rynek ten jest specyficzny ze względu na przedmiot transakcji, jakim są waluty będące w światowym obiegu gospodarczym. Waluty, które najczęściej są przedmiotem obrotu są: dolar amerykański, euro, jen, funt brytyjski, frank szwajcarski, dolar kanadyjski i australijski. Łączny obrót tymi środkami płatniczymi wynosi około 85% wszystkich transakcji walutowych34 (np. według Banku Rozrachunków Międzynarodowych, wartość światowego dziennego obrotu walutami we wrześniu 2011 roku osiągnęła rekordowe 5 bln dol.)35.. Rys. 1. 6. Wykres zmienności kursów średnich USD i EUR Źródło: na podstawie notowań średnich NBP http://kursy-walut-wykresy.mybank.pl/ [4.12.2013]. Na międzynarodowy rynek walutowy (MRW) składa się rynek międzybankowy i rynek giełdowy. 33. Zabielski K., Finanse międzynarodowe, WN PWN, Warszawa 2002, s. 159. http://www.skarbiec.biz/forex [14.03.2012] 35 http://www.rp.pl/artykul/837387.html [12.03.2012] 34. 22.

(24) Funkcje MRW można ująć w następujące ramy: – – – –. możliwość wymiany środków płatniczych będących w światowym obiegu gospodarczym; wycena wartości danej waluty, czyli ustalenie aktualnego kursu walutowego; możliwość niewyrównywania rachunku obrotów zagranicznych; możliwość zabezpieczania przed niekorzystnymi skutkami wystąpienia ryzyka walutowego.. Nawiązując do historii, przypomnieć należy w tym miejscu system waluty złotej, jako jedną z pierwszych prób ustabilizowania kursów walutowych. Do roku 1880 w systemie tym występowało zarówno złoto jak i srebro, a wartość waluty ustalana była na stałym poziomie jako parytet do jednego z tych kruszców. Funkcjonowanie systemu waluty złotej miało bezpośredni wpływ na międzynarodową równowagę płatniczą. Jednak kosztochłonność fizycznego transferu złota zmusiła kolejno wszystkie kraje do rezygnacji z jego wykorzystywania. Przyczynił się również do tego światowy kryzys ekonomiczny z lat trzydziestych XX wieku. I tak od 1943 r. Wielka Brytania i Stany Zjednoczone podjęły działania doprowadzające do powstania nowego systemu walutowego noszącego nazwę System z Bretton Woods, pochodzącą od miejsca konferencji, podczas której przedstawiono podstawowe założenia tego systemu. Do założeń tych należało: – wprowadzenie międzynarodowego systemu walutowego gwarantującego stabilne kursy wymiany, – zlikwidowanie kontroli wymiany walutowej, – osiągnięcie wymienialności wszystkich walut, – powołanie Międzynarodowego Funduszu Walutowego, którego członkowie ustalali parytet własnej waluty w stosunku do złota i dolara amerykańskiego z założeniem dopuszczalnego poziomu wahań. System ten również okazał się niedoskonały i po około 25 latach od jego wprowadzenia różnica stopy wzrostu pomiędzy poszczególnymi krajami była na tyle duża, że kraje te były zmuszone podejmować interwencje rynkowe. Ostatecznie system ten upadł a w jego miejsce powstał „wąż walutowy” mający za zadanie wyznaczanie i utrzymywanie ustalonych parytetów. Po kilku latach „wąż” został przekształcony w Europejski System Walutowy, którego podstawowymi cechami były:  ustanowienie mechanizmu kursów walutowych (ERM),  ograniczony wspólny fundusz zagranicznych rezerw gotówkowych 36. Obecnie w ramach tego systemu dąży się do wprowadzenia unii monetarnej, a więc jednej waluty europejskiej. Dopóki jednak nie osiągnięto tego celu, koniecznym jest dokonywanie analiz operacji zagranicznych z uwzględnieniem zmienności walut, bowiem wraz z liberalizacją systemu walutowego zmniejsza się możliwość przewidywania kursu walutowego a co za tym idzie rośnie ryzyko walutowe. Istnieją dwie zasadnicze grupy czynników determinujących kurs walutowy: ekonomiczne i pozaekonomiczne, których składowe obrazuje tabela 1.1.. 36. Kalinowski M.: Zarządzanie ryzykiem walutowym w przedsiębiorstwie, Wydawnictwa Fachowe CeDeWu, Warszawa 2007, s. 20.. 23.

(25) Tabela 1.1. Czynniki determinujące poziom kursów walutowych Strukturalne poziom rozwoju gospodarki w kraju poziom rozwoju gospodarki kraju-partnera - struktura gospodarki kraju-partnera - poziom rozdrobnienia podmiotów gospodarczych - poziom konkurencyjności gospodarki kraju-partnera - sytuacja w bilansie płatniczym kraju-partnera - przewaga komparatywna kraju-partnera - struktura rynku dóbr i usług kraju-partnera. Ekonomiczne Techniczne - intensywność i struktura przemian technicznych kraju-partnera poziom rozwoju zaplecza technicznego funkcjonowania rynków kraju-partnera - innowacyjność rozwiązań technicznych kraju-partnera. Koniunkturalne - tempo wzrostu PKB w kraju ojczystym - tempo wzrostu PKB w kraju partnerskim - tempo inflacji w kraju ojczystym - tempo inflacji za granicą* - zmiany krajowych stóp procentowych - zmiany stóp procentowych za granicą* - faza cyklu koniunkturalnego w kraju ojczystym - faza cyklu koniunkturalnego w kraju partnerskim - powiązanie z cyklem koniunkturalnym innych krajów (przez rozbudowaną wymianę handlową bądź rynki finansowe). Polityczne - stopień stabilizacji politycznej w kraju ojczystym - stopień stabilizacji politycznej za granicą* - stopień ryzyka politycznego w kraju ojczystym - stopień ryzyka politycznego za granicą* - „szoki polityczne” - stopień liberalizacji prawnej w kraju ojczystym - stopień liberalizacji prawnej kraju-partnera. Pozaekonomiczne Instytucjonalne stosowane rozwiązania systemowe - stopień liberalizacji rynków w kraju ojczystym - stopień liberalizacji rynków w kraju partnerskim - stosowana polityka pieniężna w kraju - stosowana polityka pieniężna za granicą* częstotliwość i sposoby interwencji banków centralnych - decyzje podejmowane przez międzynarodowe organizacje finansowe. Psychologiczne - oczekiwania społeczeństwa w kraju ojczystym - oczekiwania społeczeństwa w kraju partnerskim oczekiwania świata biznesu w obu krajach poziom ryzyka finansowego w kraju ojczystym poziom ryzyka finansowego za granicą* - efekt naśladownictwa skłonność do oszczędzania wśród potencjalnych konsumentów - przywiązanie do własnej waluty. * „za granicą” oznacza w kraju, z którym odbywa się wymiana handlowa lub w kraju, którego jednostkę waluty wybrano jako jednostkę rozliczeniową w kontraktach międzynarodowych Źródło: opracowanie własne na podstawie Kalinowski M.: Zarządzanie ryzykiem walutowym w przedsiębiorstwie, Wydawnictwa Fachowe CeDeWu, Warszawa 2007, s. 21.. 24.

(26) Kurs walutowy pełni szereg funkcji istotnych z punktu widzenia pojedynczego podmiotu gospodarczego jak również całej gospodarki. Ogólnie jest on: – narzędziem umożliwiającym rozliczanie transakcji między podmiotami krajowymi a zagranicznymi; – nośnikiem bezpłatnej informacji gospodarczej, wskazującym ceny walut zagranicznych w stosunku do waluty krajowej; – aparatem umożliwiającym porównanie cen zagranicznych z krajowymi74. Ponieważ w niniejszej pracy skupiono się na działalności eksportowo-importowej, nie sposób nie wspomnieć o bilansie handlowym, który stanowi zestawienie wartości towarów wywiezionych za granicę i wartości towarów przywiezionych z zagranicy w pewnym ustalonym okresie czasu. Obejmuje on globalne sumy obrotów towarowych w rozbiciu na poszczególne kraje lub grupy towarowe. W bilansie płatniczym znajduje się natomiast zestawienie wartości wszystkich wpływów zagranicznych środków płatniczych uzyskanych w danym roku od zagranicy i wszystkich płatności dokonywanych na rzecz zagranicy. Bilans płatniczy nosi nazwę aktywnego, jeśli po stronie wypłat występują tzw. obroty wyrównawcze (eksport > import) lub pasywnego, gdy takie obroty występują po stronie wpływów (import > eksport). W skali makro kurs walutowy jest dodatkowo narzędziem determinującym sytuację w bilansie płatniczym, instrumentem polityki gospodarczej całego państwa lub grupy państw. Na szczeblu mikro wyznacza on efektywność transakcji gospodarczych realizowanych we współpracy z zagranicznymi przedsiębiorstwami. Nawet minimalna zmiana kursu walutowego może narazić firmę na straty – zmniejszyć wartość jej należności eksportowych lub zwiększyć obciążenia importowe. Naturalnie przy korzystnym ukształtowaniu kursu możliwa jest sytuacja odwrotna. Wówczas przedsiębiorstwo w związku z realizacją transakcji eksportowej lub importowej skorzysta na niej podwójnie – nie dość, że dokona sprzedaży lub zakupu towaru, to otrzyma więcej, lub zapłaci mniej niż pierwotnie planowało.. 74. Kalinowski M.: Zarządzanie ryzykiem walutowym w przedsiębiorstwie, Wydawnictwa Fachowe CeDeWu, Warszawa 2007, s. 22.. 26.

(27) ROZDZIAŁ II. METODY ZARZĄDZANIA RYZYKIEM WALUTOWYM PODMIOTÓW GOSPODARCZYCH Handel zagraniczny jest czynnikiem przyczyniającym się do wzrostu dobrobytu. Mimo zagrożeń, jakie za sobą niesie, nikt dziś nie wyobraża sobie jego braku w analizie rozwoju gospodarczego regionów, państw, czy w końcu pojedynczych podmiotów gospodarczych. Można więc powiedzieć, że działalność eksportowoimportowa na stałe wpisała się w system gospodarczy dzięki postępującemu procesowi umiędzynarodowienia, zwanego globalizacją. Proces ten musi nieustannie dostosowywać swój przebieg do zmian systemowych zachodzących tak w kraju rodzimym, jak i w kraju partnera. Dlatego też zwiększa się poziom ryzyka prowadzonej działalności. Co ważne, ryzyko to przyjmowane jest dzisiaj, przy podejmowaniu określonych decyzji, których konsekwencje nie są znane75. Na współczesnych globalnych rynkach finansowych możemy znaleźć bogatą ofertę instrumentów, które służą zabezpieczeniu podmiotów przed różnymi rodzajami ryzyka. Niestety należy tu też zaznaczyć, że bardzo niewielka część podmiotów gospodarczych korzysta z tych instrumentów, aby zabezpieczyć własną działalność przed niekorzystnymi zmianami rynkowymi. Częściowo może to wynikać z braku kompleksowej wiedzy na temat tych narzędzi i stosunkowo rozproszonej ich oferty, ale głównym powodem niestosowania zabezpieczeń wydaje się być kultura zarządzania w danej firmie. Często bywa, że o zabezpieczeniu nie myśli się aż do momentu, gdy firma stanie w obliczu znaczących strat finansowych. Niestety, czasu nie da się cofnąć, a więc i zabezpieczenia czy to terminowym kontraktem walutowym, czy pozagiełdową opcją walutową nie da się ustanowić wstecz. Warto więc, aby podmiot gospodarczy, z odpowiednim wyprzedzeniem czasowym, poświęcił więcej uwagi spawie zabezpieczenia przed ryzykiem walutowym. Takie stanowisko wobec ryzyka jest elementem aktywnego nim zarządzania, które powinno być poprzedzone gruntowną analizą sytuacji gospodarczej podmiotu i otoczenia, w którym on działa. Zakładając, że działalność gospodarcza obliczona jest na zysk, zasadnym jest postawienie tezy, że przedsiębiorstwa nie ustaną w poszukiwaniu takich rozwiązań, które ograniczyłyby ryzyko gospodarcze, jakie powstaje na skutek podejmowania decyzji dotyczących przyszłości76.. 2.1. Zarządzanie ryzykiem a działalność gospodarcza Niezwykle istotna dla nowoczesnego zarządzania ryzykiem jest świadomość kierownictwa, że powinna być promowana neutralna koncepcja ryzyka, zgodnie z którą ryzyko postrzegane jest nie tylko jako zagrożenie, ale również jako szansa. Ponadto. 75. Trzpiot G., Wybrane modele oceny ryzyka. Podejście nieklasyczne., Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2008, s. 20. 76 Więcej: Riehl H., Zarządzanie ryzykiem na rynku pieniężnym, walutowym i instrumentów pochodnych, Warszawski Instytut Bankowości, Warszawa 2001.. 27.

(28) proaktywna postawa wobec ryzyka jest źródłem zysków dla przedsiębiorstwa i sprzyja budowaniu jej konkurencyjności w długim okresie77. Skoro ryzyko walutowe jest tak złożonym procesem, to nie dziwi fakt, że do jego ograniczania powoływane są w firmach specjalne komórki budujące strategie zarządzania ryzykiem. Zarządzanie ryzykiem (polityka ryzyka) jest rozumiane jako cała gama środków, które są skierowane na identyfikowanie ewentualnych zagrożeń wyniku finansowego, ograniczenie możliwości jego wystąpienia lub złagodzenia jego skutków78. Szczególnie w dłuższej perspektywie czasowej umiejętny dobór narzędzi i instrumentów osłonowych jest niezbędny. Jednym z narzędzi dostępnych na rynku, a stworzonych właśnie w celu ochrony przed ryzykiem są instrumenty pochodne. W ich wielkiej rozpiętości koniecznym jest opracowanie właściwych klauzul kontraktowych związanych ściśle z przedmiotem dostawy, parametrami jakości, rękojmią i ewentualnie gwarancją. Opracowywaniem takich spójnych procedur i środków zaradczych, zajmuje się właśnie dziedzina zwana zarządzanie ryzykiem. Etap rozeznawania rodzajów ryzyka powinien zakończyć się opracowaniem mapy ryzyka, która pozwoli na uzyskanie obrazu narażenia przedsiębiorstwa na ryzyko w danym czasie. Mapa ryzyka pokazuje nie tylko rodzaje zagrożeń i szans, ale także ich umiejscowienie w obszarze poszczególnych procesów oraz sprzężenia zwrotne między nimi. Jest to podstawa dla ustalenia najsłabszego ogniwa, czyli wyłonienia sytuacji mogących przynieść największe straty79. Szacowanie ryzyka i zarządzanie ryzykiem zawiera zarówno elementy subiektywne jak i obiektywne. Subiektywizm bierze się z przyjmowanych założeń apriorycznych o rozkładach i ich parametrach, a także z metod szacowania (lub symulowania procesów rzeczywistych), natomiast obiektywizm zawarty jest w fakcie consensusu w środowisku zarządzających finansami, co do przyjmowanych powszechnie założeń o rozkładach w praktycznie stosowanych procedurach i algorytmach decyzyjnych80. Zarządzanie ryzykiem walutowym to wszelkie działania mające doprowadzić do zminimalizowania możliwego szkodliwego wpływu tego ryzyka81. Aby mówić o zarządzaniu ryzykiem, niezbędne jest wystąpienie kilku warunków, które sformułował D. Meniów, G. Ochędzan i Z. Wilmowska82. Są to:   . świadomość tego, że nasze przedsiębiorstwo operuje w warunkach ryzyka kursowego; wiedza o tym, na czym to ryzyko polega, w jakich obszarach występuje i jakimi skutkami może grozić; zidentyfikowanie pozycji finansowych denominowanych w walutach obcych oraz określenie pozycji walutowej;. 77. Riehl H., Zarządzanie ryzykiem na rynku pieniężnym, walutowym i instrumentów pochodnych, Warszawski Instytut Bankowości, Warszawa 2001, s. 8. 78 Buschgen H.E., Przedsiębiorstwo bankowe, Poltext, Warszawa 1997, s. 190. 79 Czyż M., Problem ryzyka w zarządzaniu przedsiębiorstwem., Materiały konferencyjne XIV Międzynarodowej Konferencji Naukowej Zarządzania Przedsiębiorstwem - Teoria i praktyka wydane na płycie CD, 22-23 listopad 2012, AGH Kraków, s. 10. 80 Barczak A.S., Ryzyko – kategoria obiektywna czy subiektywna? /w:/ Ryzyko w działalności banków komercyjnych, WSB, Poznań 2000, s. 32. 81 Pojęcie „zarządzanie ryzykiem” często mylone jest ze spekulacją, a w istocie powinno być jej eliminowaniem. 82 Por. Meniów D., Ochędzan G., Wilmowska Z., Instrumenty zabezpieczające w transakcjach walutowych, AJG, Bydgoszcz 2003, s. 77 i dalsze.. 28.

(29)  . określenie, jaki jest akceptowany przez nas poziom ryzyka, przy którym nasze przedsiębiorstwo może operować; znajomość i dobór takich metod zarządzania ryzykiem, które ograniczają je i sprowadzają do akceptowanego przez nas zakresu.. O ile pierwsze trzy pozycje z powyższej listy nie są aż tak trudne do zidentyfikowania, o tyle przy ostatnich dwóch punktach mamy niemal nieograniczoną liczbę rozwiązań. Najpoważniejszy problem stanowi dobór metod zarządzania ryzykiem83. W niniejszym opracowaniu rekomendowane będą metody oparte na wykorzystaniu instrumentów pochodnych, tym bardziej, że aktualnie na rynku finansowym zapotrzebowanie na instrumenty bardzo bezpieczne, o niskim poziomie ryzyka, ale w zamian przynoszące niską stopę zwrotu, nie cieszą się zbyt dużym zainteresowaniem inwestorów. Nie można też zapomnieć o tym, że założenia jakościowe i ilościowe zawarte w systemie zarządzania ryzykiem dowolnej instytucji powinny być okresowo weryfikowane. Zarządzanie ryzykiem można więc scharakteryzować w następujący sposób: ryzykiem w firmie zarządza osoba, która bada i analizuje możliwość i prawdopodobieństwo zaistnienia przypadkowej szkody, która może dotknąć daną firmę. Równocześnie ta osoba opracowuje system, który pozwala rozpoznać dane ryzyko i możliwie skutecznie, w płaszczyźnie ekonomicznej, je zminimalizować lub wyeliminować. Można tego dokonać redukując ryzyko, przenosząc na osoby trzecie, przejmując ryzyko i wreszcie pokrywając ryzyko przez ubezpieczenie84. Zintegrowany system zarządzania ryzykiem oparty jest na podejściu procesowym, którego istotę stanowi traktowanie przedsiębiorstwa jako jednorodnego systemu, na który składają się powiązane ze sobą części (procesy). Zarządzanie zidentyfikowanymi procesami oraz relacjami, jakie między nimi zachodzą, prowadzi do dążenia firm do efektywnego realizowania swoich celów85. Struktura działań zmierzających do skutecznego zarządzania ryzykiem może przebiegać według następującego schematu (por. rysunek 2.1).. 83. Szopa A., Między ryzykiem a stopą zwrotu. Nowe instrumenty finansowe., w tomie: Rynek finansowy w erze zawirowań, Wyd. UMCS, Lublin 2009, s. 133. 84 Kaczmarek T.T.: Ryzyko w handlu międzynarodowym, Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr Sp. z o.o., Gdańsk 2004, s. 145. 85 Czyż M., Problem ryzyka w zarządzaniu przedsiębiorstwem., Materiały konferencyjne XIV Międzynarodowej Konferencji Naukowej Zarządzania Przedsiębiorstwem - Teoria i praktyka wydane na płycie CD, 22-23 listopad 2012, AGH Kraków, s. 9.. 29.

(30) I etap - Analiza ryzyka identyfikacja ryzyka. oszcowanie skali ryzyka. ustalenie hierarchii ryzyka. II etap - Aktywne podejście do ryzyka eliminowanie ryzyka. ogranicznie ryzyka. segmentowanie ryzyka. podział ryzyka. transfer ryzyka. III etap - Finansowanie ryzyka samoubezpieczenie. ubezpieczenie w systemie ubezpieczeń gospodarczych. Rys. 2.1. Kolejność etapów zarządzania ryzykiem Źródło: opracowanie własne. Ważnym jest aby poszczególne etapy występowały po sobie w ustalonej kolejności. Cały proces jest złożony z minimum trzech etapów. Na każdym etapie koniecznym jest wykonanie szeregu czynności bez których niemożliwe będzie powodzenie działań nastawionych na eliminację, czy też ograniczenie ryzyka. Każdy podmiot musi na początku uświadomić sobie z jakim typem ryzyka ma do czynienia, sprawdzić na ile poważne skutki niesie konkretny typ dla jego działalności oraz zidentyfikować główne źródło problemu. Jeśli ryzyku walutowemu towarzyszy dodatkowo ryzyko stopy procentowej, cenowe lub inne, to właśnie na tym etapie musi zostać ustalone, na którym z nich skupione zostaną narzędzia naprawcze. W drugim etapie należy wybrać sposób walki z ryzykiem, czyli określić, czy głównym celem będzie jego eliminacja, czy może wyłącznie ograniczanie. Jeśli struktura organizacyjna podmiotu jest rozbudowana, to może okazać się, że ryzyko da się segmentować lub też rozdzielać w ramach różnych obszarów działalności podmiotu. Najtrudniejszym w realizacji wydaje się być świadomy transfer ryzyka z udziałem zewnętrznych narzędzi osłonowych i pośredników finansowych. I tu dochodzimy do trzeciego etapu, którym jest finansowanie ryzyka. Na tym poziomie podmiot musi wybrać między drogą samoubezpieczenia a ubezpieczenia w ramach systemu ubezpieczeń gospodarczych. Jeśli dysponuje wystarczającymi środkami finansowymi samoubezpieczenie wydaje się być bezpieczniejsze, ale jego skuteczność niewystarczająca. Z drugiej strony ubezpieczenie zewnętrzne wymagać będzie zaangażowania większych środków i podpisania wiążących umów, które z kolei rodzą kolejne ryzyko. Tym samym dochodzimy do wniosku, że idealne rozwiązanie problemu ryzyka praktycznie nie istnieje, ale zdecydowanie nie można z tego powodu zrezygnować z aktywnego mu przeciwdziałania.. 30.