Janina Skotnicka
Haftowane koszule kobiece z okolic
Mirca
Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach 15, 349-364
JANINA SKOTNICKA
HAFTOWANE KOSZULE KOBIECE Z OKOLIC MIRCA
Dział Etnografii M uzeum Narodowego w Kielcach posiada w swoich zbiorach kolekcję haftów pochodzących z dawnego powiatu iłżeckiego, leżącego w północno -wschodniej części województwa kieleckiego na granicy z województwem radomskim. Jest to niewielki, ale interesujący zespół siedmiu kobiecych koszul haftow anych1 oraz dwunastu oszewek (mankietów) zdobionych misternym haftem geometrycznym należącym do grupy haftów liczonych, ściśle uzależnionych od struktury płótna lnianego. Kolekcja ta dotychczas nie została w regionalnej literaturze etnograficznej opracowana ani też odnotowana, co skłania do zajęcia się tym tematem.
Hafty, będące przedmiotem opracowania, zostały wykonane w latach 1910-19392 przez nieżyjące już hafciarki — Annę Gralec z Małyszyna Górnego (haft na trzech koszulach i oszewkach) oraz Franciszkę Podgórską ze Zbijowa (haft na jednej koszuli). Autorstwa dwóch koszul ze Zbijowa i jednej z Małyszyna nie udało się ustalić3.
Informacje dotyczące chronologii, terminologii i zasięgu geograficznego badanych haftów uzyskano drogą wywiadu z córką Anny Gralec — Józefą Jaśkiewicz z Małyszyna G órnego4 oraz w toku swobodnych rozmów z wiejskimi kobietami.
1 W zbiorach m u zeu m znajdują się pochod zące z tego terenu m ęskie koszule nie zdobion e (najczęściej spotykane). Badania wykazały, że byw ały także m ęskie koszule ozd ob ion e skrom nym haftem um ieszczon ym jedynie w zdłuż rozcięcia z przodu, zw ykle kulosiłuim .
2 Brak badań nie p ozw olił ustalić, jakie hafty w ystęp ow ały na tym terenie przed 1910 r.
G ranica górna w ystęp ow ania opisan ego haftu w yznaczona jest przez pojaw ienie się na tym obszarze haftów o ornam entyce roślinnej, co jest zgodne z tendencjam i na innych terenach.
3 K oszule i oszew ki w ykonane przez A. G ralec (nry inw. M N K i E 3 8 9 8 -3 8 9 9 , 3981, 4 0 1 1 -4 0 1 4 oraz nr inw . K s. m at. poz. 1 5 -2 3 , s. 20) zakupione zostały w 1974 r. do zbiorów od córki hafciarki J. Jaśkiew icz, która starannie przechow yw ała w szystkie pamiątki po m atce. K oszu la wykonana przez F. Podgórską (nr inw. M N K i E ЗбЗв'1 kupiona została w 1973 r. od G . S zczygieł. N ajw cześn iejszym zakupem z tej kolekcji, z 1954 r., jest koszu la nieznanej autorki z M ałyszyn a (nr inw . M N K i E 133). T akże w zbiorach m uzeum znajdują się od 1976 r. dw ie koszu le (nry inw . M N K i E 4 1 4 5 -4 1 4 6 ) nieznanej hafciarki ze Zbijowa.
4 Józefa Jaśkiew icz już jako mała dziew czynka uw ażnie przysłuchiw ała się rozm ow om matki z kobietam i zam awiającym i hafty i zapam iętała używ ane przez nią określenia.
350 Janin a Skotn icka
R y e . 1 . Z a s i ę g w y s t ę p o w a n ia h a ft ó w w d a w n y m p o w . iłż e c k im
Odnoszą się one do terenu całej parafii m irzeckiejs, której obszar pokrywa się częściowo z granicami administracyjnymi gminy M irzec6.
W wyniku penetracji terenowej obszar parafii mirzeckiej zarysowuje się wyraźnie jako teren zwarty, na którym znajomość haftu była niemal powszechna. Wyraża się to w opiniach: Smioli się, że w mierzecki parafii duzo się casu traci na wysywaniu7. Rozpowszechniony był pogląd, że mierzecko parafia prędko oślepnie, bo locy se zostawia
na wysyciu8. Były tam także wyspecjalizowane hafciarki, które trudniły się haftowa
niem zawodowo, przyjmując zamówienia — często z odległych nieraz wsi. Do takich należała Anna Gralec — znana we wsi jako Rafałowa Hanka, urodzona w 1901 r. w Tychowie Starym, zmarła w 1966 r. w Małyszynie Górnym, gdzie mieszkała od 1938 r. Nie mając gospodarstwa, mogła haftować na zamówienie, np. jedną koszulę wyszywała zwykle przez tydzień — żeby się kto nie ośmioł że nie umie9. W pracy swej
5 Parafia mirzecka obejm ow ała wsie: M irzec z kościołem parafialnym , G rzybow a G óra, Jagodne, K rzew a, M ałyszyn , O sin y, O strożanka, T ręb o w iec, T y c h ó w i Z bijów — patrz: J. W iśniew sk i, M onografia dekanatu iłżeckiego, Radom 1913, s. 152. A nalizę haftu przeprow adzam w oparciu o badania terenow e przeprow adzone w M ałyszyn ie i Z bijow ie, tj. w siach, z których pochod zą obiekty będące przedm iotem opracow ania. Przykłady haftów , choć n ieliczn e, wydają się być reprezentatyw ne dla terenu całej parafii m irzeckiej, co potw ierdzają w szystk ie inform atorki.
b D o gm iny M irzec nie należała n igd y w ieś Z bijów , pozostająca ob ecn ie w granicach
w ojew ództw a radom skiego.
7 Inform acje uzyskałam w 1979 r. od Stefanii D u d ek z M ałyszyna G órn ego.
* Inform acje uzyskane o d Józefy Jaśkiew icz z M ałyszyna G órn ego pod czas badań terenow ych w 1979 r.
posługiwała się wykonaną przez siebie próbką kolorowego haftu, stanowiącą rodzaj wzornika. Służyła ona hafciarce przy zamawianiu i określaniu przez inne kobiety rodzaju haftu na koszuli. Innymi znanymi hafciarkami na tym terenie były: Franciszka Podgórska ze Zbijowa, Marianna Krogulec z Mirca i Antonina Myszka z Trębowca.
Regionalna literatura etnograficzna w zakresie stroju ludowego i jego zdobnictwa, poza krótką wzmianką zawartą w artykule Romana R einfussa10, nie zawiera żadnych informacji na temat haftów z okolic Mirca. Przeglądając prace ogólne dotyczące tego tematu — obszerne i niezmiernie różnorodne — nie natrafiono na pracę porównawczą przydatną w tym opracowaniu. Kwerendy muzealne, mogące wzbogacić i poszerzyć zasób opracowywanego materiału, nie przyniosły również żadnych rezultatów. Wyko rzystano natomiast rysunki haftów (na przyramkach i m ankietach)11 znajdujące się w Instytucie Sztuki PAN w Krakowie, a będące efektem badań terenowych prowadzo nych przez ten Instytut w roku 1953 w Radomskiem. Z konieczności więc, przy pisaniu tego artykułu, ograniczono się głównie do zespołu haftów znajdujących się w zbiorach M uzeum Narodowego w Kielcach.
Przedstawione opracowanie nie obejmuje techniki wykonania haftu, lecz jedynie jego walory artystyczne (ornamentyka, kompozycja, kolorystyka).
Omawiane haftowane koszule uszyte są z płótna lnianego dwojakiego gatunku: stan — z lepszego, cieńszego płótna tkanego na płosze trzynastce, czternastce, tj. trojenotce,
czworonotce i sięgający za kolana nadolek — z gorszego, zgrzebnego płótna. Koszule te
ilustrują dwa typy kroju, spośród trzech rozpowszechnionych na Kielecczyźnie do czasów II wojny światowej. Pierwszy typ stanowią trzy koszule o kroju przyramko- wym12 — ze zmoszczkami należące chronologicznie do wcześniejszych, wykonane przed 1920 r. D o drugiego typu kroju należą cztery koszule z karczkiem —
karcykiem 13, podszytym dla wzmocnienia białym, fabrycznym płótnem — kartonem,
wykonane po 1920 r. W okresie międzywojennym modne były koszule o kroju k aro 14. Oszewki rękawów, szer. 3,5-6 cm, jak również oszewki wokół szyi, szer. 1,5-2,5 cm,
10 R. R ein fu ss, Z badań nad sztu k ą ludową w R adom skiem , „Polska Sztuka L u d o w a ” , R. IX , 1955, s. 40.
11 A rch iw um Pracow ni Badania Polskiej Sztuki L udow ej IS P A N w K rakow ie, teka 248; ib id em , teka 249.
12 A . J acher-T yszk ow a, S tró j kielecki, A tlas polsk ich strojów lu d ow ych , W rocław 1977, s.
70. ‘
n Ib id em , s. 71.
14 B ardzo często n iem od n e już koszule o kroju przyram kow ym lub koszule z karczkiem otrzym yw ały w tórne szw y, uzyskując w ten sp osób m od n y fason. T ak przerobiła dw ie koszu le A . G ralec nadając im krój karo. Córka — J. Jaśkiew icz, przekazując koszu le do m u zeu m , doszyła m aszyn ow o brakujące fragm enty, przywracając koszulom ich pier w otny w ygląd. W ed łu g inform acji uzyskanych w terenie tuż przed 1939 r. w eszły w m od ę w ysyw atie siotki, tj. w ykonane szydełkiem szerokie baw ełniane koronki. M od n e w ów czas krótkie rękawy koszul o kroju karo w ykańczano i bogato przyozdabiano w staw kam i z takich siotek. O tym jak dużą wagę przyw iązyw an o na wsi do panującej m o d y , św iad czyć m oże relacja J. Jaśkiew icz. A. G ralec zmarła w 1966 r., na kilka lat przed śm iercią zgod n ie z panującym zw yczajem przygotow ała sob ie koszulę „na śm ierć” w edług obow iązującej w ów czas m ody. Poniew aż jednak w tym czasie nastala m oda na inne k oszu le i ich zd ob ien ie, uszyła sob ie i w yhaftow ała nową koszulę „do tru m n y” w ed łu g now ej m ody. Jakie to były koszu le i jak zd ob ion e — nie udało się ustalić.
352 Jan in a Skotn icka
zakończone są w większości koszul białą fabryczną koronką, szer. 1,5-5 cm, układaną zwykle w zakładki. Oszewki dwóch koszul mają ręczną, szydełkową koronkę z białych bawełnianych nici wyrobu fabrycznego, tzw. siotkę. Poszczególne części koszul zszyte są ręcznie białymi lnianymi nićmi.
W koszulach o kroju przyramkowym haft występuje wyłącznie na oszewkach rękawów i przyramkach. W przypadku koszul z karczkiem — na pionowych listewkach karczka, umieszczonych na przodzie koszuli. W jednej z koszul — dodatkowo wzdłuż rozcięcia z przodu.
Części koszul pokryte haftem uszyte są z podwójnego płótna, obrzeżone pojedyn czą lub podwójną stębnówką. Jest to stębnówka ręczna, wykonana nićmi lnianymi o różnym stopniu wybielenia, specjalnie przędzionymi (na przęślicy) z najlepszego gatunku włókna. W kilku oszewkach i przyramkach stębnówka wykonana jest kolorową bawełną. Wyznacza ona równocześnie pola zdobnicze, w których występuje jako jeden z elementów budujących zasadniczy ornament lub samodzielnie, rozdzielając i dodatkowo wyodrębniając poszczególne pasy ornamentu. Stębnówka, wykonana przy użyciu nici lnianych, występuje tu najczęściej w postaci dwóch równoległych linii prostych, umieszczonych w odległości 0,2-0,4 cm lub w postaci podwójnej linii falistej. W jednej z koszul haft na przyramkach — zbudowany z dwóch pasów ornamentu — rozdzielają trzy rzędy fabrycznych bawełnianych ząbków obwiedzio nych wielobarwną stębnówką w powtarzanych rytmicznie dwóch i czterech kolorach: bordo i niebieskim oraz niebieskim, zielonym, czerwonym i żółtym. W części oszewek mamy do czynienia ze ściegiem imitującym podwójną stębnówkę zamykającą wypukły wałeczek, powstały poprzez zastosowanie na lewej stronie tkaniny ściegu krzyżowa nego.
Ornam ent zbudowany jest z siedmiu drobnych elementów zdobniczych wysokości 0,2-0,3 cm, tj. na wysokość dwóch, trzech nitek tkaniny, powtarzanych ciągle w tym samym rytmie. Należą do nich:
— stębnówka, steben, stebenek w postaci linii prostej, umieszczana najczęściej na zewnątrz lub pośrodku pasa ornamentu, we wszystkich kompozycjach jednobarwna;
— krokietki, krokiewki, kuboliki w kształcie litery V. Występują one pojedynczo albo ułożone są pionowo parami zróżnicowanymi kolorystycznie i zwrócone do siebie wierzchołkami;
— kółka o średnicy 0,1-0,2 cm, będące połączeniem dwóch zwróconych wierzchoł kami na zewnątrz krokietek o odpowiednim rozchyleniu kąta. W ornamencie występują one pojedynczo (zwykle jednobarwne) bądź układane są po cztery w
formie czteropłatkowych barwnych kwiatów o zestawionych rytmicznie dwóch, trzech kolorach;
— krzyżyki, krzyżicki występujące w kilku układach kompozycyjnych: pojedyncze, ułożone w jednym lub dwóch mijających się szeregach
podwójne, łączone kolorami po dwa obok siebie lub ułożone pionowo
zestawiane w dwóch szeregach, po dwa krzyżyki obok siebie w rym samym kolorze, z pojedynczym krzyżykiem innego koloru pośrodku;
23 — Rocznik Muzeum t X V
— kulosiki przypominające połączone ze sobą kąty. Występują w postaci linii ciągłej (jednobarwnej) lub przerywanej będącej połączeniem dwóch, trzech lub czterech
kulosików o różnym rozchyleniu kątów, układanych w dwóch lub trzech powtarza
354 J a n in a Skotn icka
— łapki przypominające swym wyglądem ślad odciśniętej kaczej (kurzej) stopy 15. VÍ kompozycjach występują one w kilku wariantach: pojedyncze, najczęściej jedno barwne, ułożone w jednym szeregu jako zbiór prostych elementów
poczwórne, łączone po cztery w formie rozety powtarzanej rytmicznie w kilku barwach, zestawianej często na przemian z innym motywem;
1 ’ T . Sew eryn , C za ro d ziejstw o igły, „R o czn ik M u zeu m E tnograficznego w K rak ow ie” , t. IV , 1972, s. 10.
podwójne, dubeltowe zwrócone do siebie wierzchołkami, łączone pionowo po dwie, w dwóch układanych przemiennie kolorach
— paprotka wykonana przy użyciu ściegu krzyżowanego, zwykle jednobarwna (najczęściej zielona), kładziona na wysokość trzech, czterech nitek tkaniny.
Wymienione wyżej pojedyncze elementy zdobnicze, różnie ze sobą zestawione tak pod względem formalnym, jak i kolorystycznym, tworzą w efekcie barwną kom po zycję podporządkowaną pewnym określonym niżej zasadom.
Haft wykonany jest barwnymi nićmi bawełnianymi wyrobu fabrycznego, tzw.
zopołem. Najchętniej używane kolory to niebieski i czerwony oraz zielony, zielony —
ciemny, bordo, fioletowy i pomarańczowy. W najwcześniejszych haftach występowały wyłącznie dwa pierwsze kolory.
Zasadą budowy każdej kompozycji, umieszczonej prawie wyłącznie na mankietach i przyramkach, jest pasowość. Poszczególne elementy zdobnicze — jednorodne bądź układane na przemian z innymi — zestawiane są w szeregi, a te z kolei w pasy ornamentalne o układzie symetrycznym, w części oszewek i przyramków z wyraźnie podkreśloną osią symetrii.
Haft na oszewkach, z reguły najbogatszy, występuje zwykle w postaci jednego, dwóch albo trzech pasów ornamentu szer. 0,6-0,8 cm.
m Janin a Skotn icka
Kompozycje zbudowane z dwóch pasów (najczęściej spotykane) występują w jednym z trzech wariantów: mają taką samą budowę i kolorystykę, różnią się kolorem bądź są zupełnie odmienne.
Ryc. 2. Przykład haftu o dw upasow ej kom pozycji ornam entalnej na m ankiecie koszuli, nr inw M N K i E 4146 '
358 J a m n a Skotn icka
W kompozycjach trójpasowych pas środkowy jest zawsze odmienny od pozo stałych pod względem zestawienia elementów zdobniczych. Dwa zewnętrzne pasy są w części oszewek identyczne tak pod względem budowy, jak i kolorystyki, w pozostałych odmienne kolorystycznie.
Ryc. 3. Przykład haftu o trójpasowej kom p ozycji ornam entalnej na m ankiecie koszuli, nr inw M N K i/E '3 8 9 9
360 Jan in a Skotn icka
Haft umieszczony na przyramkach koszul i listwach karczka jest we wszystkich koszulach skromniejszy i nawiązuje do haftu na oszewkach. Stanowi go zwykle pojedynczy pas ornam entu, który przy rozbudowanym hafcie na mankietach jest powtórzeniem połowy jednego z pasów, w kompozycjach trójpasowych — środkowe go lub co najmniej dwóch jego elementów.
W przypadku gdy haft na oszewkach jest skromniejszy, w kompozycjach na przyramkach mamy do czynienia z przeniesieniem całego pasa ornam entu w tych samych kolorach bądź odmiennych, ale już poprzednio występujących (na oszcw- kach).
R yc. 4. P rzykład haftu o rozbudow anej dw upasow ej kom pozycji ornam entalnej na m ankiecie k oszuli, nr inw . M N K i/E /4 1 4 5
Ryc. 5. O rn am en t haftu na przyram ku koszuli naw iązujący do kom pozycji na m ankiecie koszu li, nr inw . M N K i E 4145
J a n in a S k o tn ic k a
W je d n e j z k o s z u l h a ft p o z a o s z e w k a m i i p r z y r a m k a m i w y s t ę p u j e ta k ż e w z d łu ż r o z c ię c ia , n a p r z o d z ie k o s z u li. W y s t ę p u j ą c y tu p o j e d y n c z y p a s o r n a m e n tu jest p o w t ó r z e n ie m ś r o d k o w e g o p a s a z o s z e w k i te jż e k o s z u li, o z d o b io n y d o d a tk o w o r z ę d e m p o j e d y n c z y c h e le m e n t ó w ( ł a p k i \
Wszystkie kompozycje — zawierające niewielki zestaw, bo kilku zaledwie prostych elementów zdobniczych — wzbogacone są kolorystyką, która wpływa na urozmaicenie haftu, uwydatniając jego ekspresję i walory kompozycyjne. Konsekwentnie przestrze gany rytm w układzie poszczególnych elementów zdobniczych, jak też występujący rytm w układzie barw, precyzja wykonania oraz maksymalna miniaturyzacja haftu nadaje mu pewną lekkość i subtelność, co stanowi o jego szczególnym uroku.
364 Jan in a Skotn icka РАСШ ИТЫ Е Ж Е Н С К И Е РУБА Ш К И ИЗ О К РЕ С Т Н О С Т Е Й Д Е Р Е В Н И М И РЕЦ Этнографический отдел Государственного музея в Кельцах имеет в своих собраниях небольш ую , но интересную коллекцию вышивок из окрестностей деревни Мнрец, распо ложенной в келецком воеводстве. Эти вышивки выполнены в 1910— 1939 годах уже покойными вышивальщицами: Анной Гралец из деревни Малышин Гурны. Францишкой Подгурской из деревни Збиюв и другим и неизвестными мастерицами. Коллекция состоит из семи женских рубашек и нескольких манжетов, украшенных искусной тонкой вышивкой с геометрическим орн ам ентом , состоящ им из семи небольших элементов. Отдельные декоративные элементы однор одны е ли бо разнородны е, выстроены в ряды, а те, в свою очередь, составлены в орнаментальны е симметрические пояса. Все композиции, состоящ ие из нескольких простых декоративных элементов, цветные. Э то подчеркивает экспрессию и своеобр азн ую ком позицию вышивки. Настойчивый ритм, как в системе отдельны х ком понентов, так и в композиции красок, точность выполнения, а также миниатюрные размеры вышивки придаю т ей лёгкость и нежность. П оэтом у вышивки гак обаятельны. E M B R O ID E R E D C H E M IS E S F R O M T H E E N V I R O N S O F M IR Z E C
T h e D epartm en t o f E tnography o f the N ational M u seu m in K ielce has in its collection s a small but interesting set o f em broid ery from the environ s o f M irzec, K ielce P rovince, w hich was m ade in the years 1 9 1 0 -1 9 3 9 by the em broiderers: A nna G ralec o f M ałyszyn G órn y, Franciszka Podgórska o f Z bijów , and other un k n ow n em broiderers.
T h e collection in clu d es seven ch em ises and a dozen cuffs w ith an ingenious em broidery representing a geom etrical ornam ent bu ilt o f seven tiny decorational elem ents. T h e y are: qu iltings, rafters, rings, crosses, and ferns. T h e particular decorative elem ents are h om ogen eou s or heterogeneous, arranged in series, and these in turn — in ornam ental sym m etrically arranged stripes.
A ll the com p o sitio n s, containing a sm all range o f o n ly several sim ple decorative elem en ts are enriched w ith colou ring w h ich diversifies the em broidery by enhan cin g its expressiven ess and its com positional values. A con seq u en t rhythm o f the arrangem ent o f both particular elem en ts and colou rs, precision o f execution and an utm ost m iniaturization o f the em broidery create an im pression o f its charm ing ligh tness and subtlety.
