Anna Kwaśnik-Gliwińska
Kobierzec polski z herbem
Działyńskich ze zbiorów Muzeum
Narodowego w Kielcach
Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach 16, 125-135
Rocznik M uzeum Narodowego w Kielcach Tom X V I , K raków 1992
A N N A K W A Ś N I K - G L I W I Ń S K A
KOBIERZEC POLSK I Z HERBEM D Z IA Ł Y Ń S K IC H ZE
ZBIORÓW M U Z E U M N A R O DO W EG O W K IELC A C H
W 1972 r. do zb io ró w M u z e u m N aro d o w eg o (w ów czas jeszcze Ś w ięto k rzy sk ieg o ) w K ielcach trafił w raz z g ru p ą daró w M u z e u m N aro d o w eg o w W arszaw ie k o b ie rz ec polski z h e rb e m O gończyk.
O d końca X IX w. ek sp o n o w an y był w „sali p o lsk iej” zam ku w G o łu c h o w ie 1. Z am ek ten o d re sta u ro w a n y w 2. poł. tego stulecia w d u c h u fran cu sk ieg o re n e sa n su p rze z Izabelę z C z a rto ry sk ic h D ziałyriską (18 3 0 -1 8 9 9 ) pom ieścił zb ieran ą o d lat p rze z Izab elę i Ja n a D zia ły ń sk ich kolekcję dzieł sztuki (wazy an ty cz n e, em alie, grafik i, o b ra z y , tk a n in y , m eble). P rz e d sw oją b ez p o to m n ą śm iercią p rzekazała Iza b ela zam ek i kolekcję ks. C z a rto ry sk im , tw o rzą c o rd y n ac ję. T u ż p rz e d d ru g ą w ojną św iatow ą C z arto ry scy przew ieźli n ajce n n iejsze z b io ry g o łuchow skie do W arszaw y i z a b e z p ie czyli je w M u z e u m N a ro d o w y m . C zęść ek sp o n ató w szczęśliw ie p rz e trw a ła w ojnę, część z a g rab io n y c h przez h itlero w có w rew in d y k o w an o po jej za k o ń czen iu . T y lk o n ie k tó re z n ic h p o w ró c iły n a stałe do G o łu ch o w a .
K o b ierz ec z h e rb e m O go ń czy k p ozostaw ał w z b io ra ch w arszaw skich d o 1971 r. P re z e n to w a n y był na licznych m ię d zy n a ro d o w y c h w ystaw ach o rg an iz o w an y ch przez tę placów kę, a u k azu jący ch d o ro b e k k u ltu ry polskiej z okazji 1000-lecia P ań stw a P o lsk ie g o 2. O d 1971 r. początk o w o jako d ep o z y t, a od 1972 r. p rzek azan y n a w łas n o ść, w szedł w skład w y posażenia aran żo w an y c h w ty m czasie w n ę trz d aw n e g o pałacu b isk u p ó w k rak o w sk ic h w K ielcach.
O kazją do n in ie jsz eg o k o m u n ik a tu stał się fakt o d cz y ta n ia w trak cie p rz e p ro w a d z a nia p ra c k o n se rw a to rsk ic h inicjałów : I D W K , k tó re pozw alają usta lić , dla kogo ten an o n im o w y d o tą d o b ie k t został w ykonany.
K o b ie rz e c z h e rb e m O gończyk był już k ilk a k ro tn ie p rz e d m io te m za in te re so w an ia b adaczy zajm u jąc y ch się p olskim i k o b iercam i w iązanym i. P o m in ęła go w najsta rsz ej p u b lik a cji im pośw ięconej K . S tę p o w s k a 3. W y b itn y znaw ca p olskich tk a n in T a d e u s z M ań k o w sk i w sw oich licznych arty k u ła c h i p rac ach o tej te m a ty c e
4
u w zg lę d n ił1 N . Pajzderski P rzew odn ik po M u zeum w Gołuchowie. Poznań 1929, s. 12
2 Paryż — 1969, L ondyn — 1970, Brunszw ik — 1974, Rzym — 1975
3 K. Stępow ska Polskie d yw an y wełniane. „Spraw ozdania K om isji H istorii Sztuki P A U ” 1912 t. 8, s. 352-371
4 T . M ańkow ski S z tu k a Islamu w Polsce X V I I - X V I I I w. Kraków 1935; tenże Polskie
kobierce wełniane. „A rkady” 1938 z. 4; tenże Polskie tkaniny i h afty X V I - X \ ’111 w.
126 A nna K w aśn ik-G liw iń ska
om aw iany kobierzec, p o d k reśla ją c jego o d rę b n o ść w sto s u n k u d o in n y c h p o lsk ich d y w an ó w o p a rty c h o w zory p ersk ie , i w ykazał p o k rew ie ń stw o łączące go z w y ro b a m i tu re c k im i. N ie ste ty , an alizu jąc h e rb O goriczyk — w b re w d o ty ch czaso w ej tra d y c ji w iążącej o b ie k t z ro d z in ą D z ia ły ń s k ic h
5
— zaliczył go b łę d n ie d o o d m ia n y używ anej p rze z ro d y S ierakow skich i Z b o iń s k ic h 6. M a ria M a rk ie w icz , p o d trz y m u ją c p o g lą d o m ało azjaty ck ich w zo rach , p o n o w n ie za P a jz d ersk im skojarzyła k o b ie rz ec z ro d z in ą D zia ły ń sk ich h e rb u O go ń czy k , m ając na u w ad z e jego o b ec n o ść w kolekcji p rze z te n ró d zg ro m ad zo n ej i zaw ierającej liczne p o n im p am iątk i. W y su n ę ła tak że h ip o te z ę 0 jego p o w sta n iu w W ielk o p o lsce, w w arsztacie d ziałającym dla tego zn a n eg o r o d u 7. P óźn iejsze p rac e doty czące p olskiego rzem io sła a rty sty c z n e g o w iązały o b ie k t z g ru p ą p o lsk ich kob iercó w p o zo stający c h p o d w y ra źn y m w p ły w em w zo ró w w sc h o d n ic h — p e rsk ic h (?) i p o w tarz ały sk ró to w o in fo rm ac je z a w arte w p o p rz e d n ic h o p rac o w a n iac h 8.W szyscy a u to rz y p o za M . M a rk ie w icz i T . M a ń k o w sk im p ośw ięcili ko b ierco w i z h e rb e m O gończyk ty lk o k ró tk ie w zm ian k i, nie p ró b u ją c zająć się n im bliżej 1 w ykazać jego całkow itej o d rę b n o śc i od w szy stk ich g ru p k o b ie rc ó w w y tw arza n y ch na te re n ie Polski. P oza stw ie rd z e n ie m o tu rec k iej genezie u k ła d u i m o ty w ó w d e ko rac y jn y ch n ie zw iązano o b ie k tu z ż a d n ą g ru p ą k o b iercó w tu re c k ic h , n a której był n ie w ą tp liw ie w zorow any. S to su n k o w o d łu g o zachow ał także sw oją an o n im o w o ść. N ik t z a u to ró w n ie zauw ażył d o ty c h cz as inicjałów osoby zam aw iającej, ch o ć sądzić należało, że jak w w iększości p o lsk ich k o b ie rc ó w zostały o n e o b o k h e rb u u m ie j scow ione.
★
K o b ie rz e c z h e rb e m O go ń czy k jest d y w an e m śred n ie j w ielkości o w y m ia ra ch 260 n a 173 cm . W c e n tru m b łę k itn e g o p o la śro d k o w eg o z n a jd u je się w y d łu żo n y w k ie ru n k u p io n o w y m e lip so id a ln y m e d a lio n o u g ro w y m (n ieg d y ś m a lin o w y m ) tle, 0 o stry c h zak o ń czen iach , u fo rm o w a n y z d w ó ch sty k ający ch się p o d sta w a m i m ih ra - bów . W y ra źn y ak cen t p io n o w y sta n o w ią zam ykające boki z d w o jo n e k o lu m ien k i 1 łączące się z b o rd iu rą p o sz erze n ia. K s z ta łt łuków o stry c h o k reśla lekko ła m an a linia, z której w ychodzą do w ew n ątrz i g d zien ie g d zie n a ze w n ą trz c h a ra k te ry sty c z n e goździki n a u k o śn y c h łod y żk ach . P o śro d k u o śm io b o cz n a ta rc za z b ia ły m h e rb e m O goriczyk, pow yżej k o ro n a szlachecka z k le jn o te m : d w ie w y ch o d zące z k o ro n y ku g ó rze ręc e trzy m ają ce p o d k o w ę. T a rc z a i k o ro n a u ję te są p o b o k ach łączącym i się w do ln ej części w ygięty m i łukam i z n ie co p ry m ity w n y m i p ie rz a sty m i sk rzy d e łk am i. P ole m e d a lio n u w y p ełn iają sy m e try c z n ie u ło ż o n e d u ż e zró ż n ico w an e i sty lizo w a n e fo rm y ro ślin n e : w ielo p łatk o w e ro z e ty , ro z b u d o w a n e p alm ety . W e w n ę trz a c h cz te re c h p a lm e t z g ru p o w a n y c h w okół tarczy z n a jd u ją się litery : I D — w rzę d zie g ó rn y m oraz W K — w części do ln ej. O rn a m e n t w kolo rze b ieli, g ra n a tu , c z erw ien i, ró żu in d y jsk ieg o , zieleni. N a ro ż n ik i m o c n o ro z b u d o w a n e — ciem n o szafiro w e — o sy m e try c z n y m u k ła d zie d u ż y c h o śm io k ą tn y c h ro z e t, tu lip a n ó w n a d łu g ic h ło d y żk ach . O rn a m e n t w ypełn iający nieco z g e o m e try z o w an y złożony z d ro b n y c h k w iatk ó w ,
5 Por. przypis 1
6 T . M ańkow ski S z tu k a Islam u ..., s. 53
7 M . M arkiew icz H istoria polskiej tkaniny. W: Tkanina polska. R ed. K . Piw ocki. W arszawa 1959, s. 19 i 33 pp 64; Polskie kobierce, gobeliny i kilim y X V I I - X I X w.
K a ta lo g w y sta w y M u zeum Pomorskiego w Gdańsku. G dańsk 1968, nr kat. 3
8 A. Bochnak, K . B uczkow ski R zem iosło a rty styc zn e w Polsce. W arszawa 1971, s. 55; J. Sam ek Polskie rzem iosło a rty sty c zn e — c za sy now ożytn e. W arszawa 1984, s. 306
K obierzec polski z herbem D ziałyń skich ze zbiorów M N w K ielcach 127
R yc. 1. K obierzec polski z herbem Ogoriczyk
u listn io n y c h gałązek, liści lan ce to w aty c h . B o rd iu ra o cz te re c h pasach: w pasie głó w n y m o b ia ły m tle z n a jd u ją się w y d łu żo n e sześcioboki (fo rm y n a n aro ż ach częściow o u cięte ), w e w n ą trz n ic h k o m p o zy cje sy m e try c z n e , k tó ry c h c e n tru m stanow i zg e o m e try z o w an a cz w o ro b o c zn a ro zeta z ro zc h o d ząc y m i się n a boki szty w n y m i u listn io n y m i ło d y ż k am i z p a lm e ta m i i go źd zik am i w k o lo rze ró żu in d y jsk ieg o , żółci, u g ru (niegdyś m a lin o w ej czerw ien i) i b łę k itu . P as sąsiad u jący o szafirow ozielon- kaw ym tle w y p ełn iają d e lik a tn e b ia ło -ró ż o w e sty lizo w an e b u k iecik i k w iatow e. W szla kach ze w n ę trz n y c h : p rzy le g ają cy m do pola śro d k o w eg o i sk ra jn y m , z n a jd u je się zazębiający, ro z c h y lo n y na b oki o ran ż o w o -zielo n k a w y d w u liść.
K o b ierz ec w y k o n an y jest te c h n ik ą c h a ra k te ry sty c z n ą dla k o b iercó w polskich. O snow a z g rubej k o n o p n ej lu b lnianej nici. W ęzły oddzielają dw a rzędy zróżn ico w an e go w ątku: rząd p ie rw sz y — z g ru b ej k o n o p n ej lu b ln ianej nici — o d d ziela w y raźn ie
128 Anna K w aśn ik-G liw iń ska
p a rz y ste i n ie p a rz y ste n ici osn o w y , p o w o d u ją c zró ż n ico w an ie ich p o z io m u ; rz ą d d ru g i — z cienkiej w ełnianej n itki w ró żn y ch kolorach, któ ra o p lata płaszczyzny nici osnow y. W ęzły b a rd z o rzad k o w iązane (218 na 1 d c m 2) w y k o n an e są z g ru b e j skręco n ej z
8
n ite k w ełn y o d m ia n ą p ersk ie g o w iązania w y stęp u jąceg o w k o b ie rc a c h ty p u K i r m a n 9. O k ry w a w łosow a p u sz y sta i lśniąca, w ysoko strzy żo n a.
N a js ta rsz e zach o w an e w zm ian k i arc h iw a ln e dotyczące p ro d u k c ji k o b ie rn icze j w P olsce p o c h o d z ą z X V I w ., sądzić je d n ak należy , że tra d y c je w y ro b u tego ty p u tk a n in sięgały jeszcze w ieków śre d n ic h . N a js ta rsz y m o śro d k iem b yło M a zo w sze , gdzie w y ra b ia n o g łów nie k o b ie rc e d w u b a rw n e : b ia ło -c z a rn e , b ia ło -c z e rw o n e , rzadziej w p ro w a d za jąc do n ic h b arw ę b łę k itn ą czy zieloną. N ie m iały o n e n ic w sp ó ln e g o z k o b ie rn ic tw e m w sc h o d n im , a cz erp ały w zory raczej z b a rd z o żyw ych n a ty m te re n ie aż do X V I I w. tra d y c ji g o ty c k ic h 10. Je d n o c z e śn ie od 2. poł. X V I w. n a w sch o d z ie P olski d ają się zaznaczyć w pływ y O rie n tu dzięki ożyw ionej w y m ia n ie h an d lo w e j z T u r c ją p ro w a d zo n e j p rze z k u p có w o rm ia ń sk ic h . P o w stałe w ty m czasie k o b ie rc e (m .in . w Z am o ściu w p ra c o w n i M u r a ta Ja k u b o w icza) n aślad o w a ły d o k ła d n ie w zory w sc h o d n ie , w p ro w a d za jąc elem e n ty h era ld y cz n e: h e rb y , inicjały. P o w ta rz a ją c jeszcze w sch o d n ią te c h n ik ę w iązania, ró żn iły się g ru b o ścią i jakością w ełn y o raz finezją w y k o n a n ia 11.
W a żn y eta p stan o w i założona p rz e z h e tm a n a w ielkiego k o ro n n e g o S tan isław a K o n iec p o lsk ieg o m a n u fa k tu ra w B ro d a c h , gdzie ob o k tk a n in je d w a b n y c h , często p rz e ty k a n y c h złotą nicią, w y ra b ia n o także k o b ie rc e 12. W k o b ie rc a c h b ro d z k ic h sto so w an o w iązanie tu re c k ie oraz p ersk i re p e rtu a r fo rm o rn a m e n ta ln y c h , ale sp o só b jego in te rp re ta c ji, p ro w a d z e n ie lin ii, „ tw a r d o ś ć ” ry s u n k u , a tak że sam m a te ria ł były zu p e łn ie o d m ie n n e .
W 2. poł. X V II i w X V I I I w. p olska p ro d u k c ja k o b ie rn ic z a sk u p ia się p rzy d w o ra ch m ag n ack ich i szlacheckich, od ch o d ząc o d naślad o w n ictw a w zorów w sch o d n ich i w y p ra c o w u ją c w łasną linię ro zw o ju . C z erp ią c p o je d y n c z e m o ty w y ze sztuki o rie n ta ln e j, łączono je d o w o ln ie z ele m e n ta m i za ch o d n io e u ro p e jsk ie j o rn a m e n ty k i. E fe k te m te g o b yło w y k ształcen ie się kilk u g ru p k o b iercó w p o lsk ich 13. P ierw sza z n ic h to k o b ie rc e b ro d z k ie , k tó ry c h rozw ój p rze śle d z ić m o ż n a n a kilk u p rz y k ła d a c h o d poł. X V II d o p o ł. X V I I I w.:
— k o b ie rc e z m o ty w e m d rze w k a lu b p alm ety o ró ż n y m s to p n iu u p ro sz c z e n ia i sty lizacji o rn a m e n tu ;
— k o b ie rc e z p o w tarz ają cy m się m o ty w e m kosza z k w iatam i (w y stę p u ją c y m cz ęsto n a re n e san so w y c h p o lsk ich s z p a le ra c h )14;
— k o b ie rc e z h e rb a m i P o to ck ic h o o stro ła m an y c h lin iach o r n a m e n tu — g łów nie w sch o d n iej p alm ety — p rze n ie sio n e g o tu w fo rm ie, jaką sto so w a n o w p o łu d n io w o -w sc h o d n im K a u k a z ie 1S.
9 Por. T . M ańkow ski Ze studiów nad daw nym tkactw em polskim . „ N ik e ” R .2 z .2, W arszawa 1939, s. 130-131; tenże Polskie tk a n in y..., s. 6 5 -6 6
10 T . M ańkow ski Polskie tk a n in y ..., s. 6 8 -6 9 ; M . M arkiew icz Z zagadnień polskiego
tk a ctw a renesansowego. „S tu d ia R en esan sow e” W rocław 1964 t. 3, s. 5 0 5 -5 0 6
11 T . M ańkow ski Polskie tk a n in y ..., s. 70 12 T e n ż e S z tu k a Islam u ..., s. 5 1 -5 3 13 T e n ż e Polskie tk a n in y ..., s. 76 i dalsze 14 Ib id em s. 78
K obierzec polski z herbem D ziałyń skich ze zbiorów M N w K ielcach 129
Ryc. 2. K obierzec polski z herbem O goriczyk, fragm ent
M im o p ew n ej swej p ry m ity w n o śc i k o b ie rc e b ro d z k ie sta n o w ią d o ść o ry g in a ln ą g ru p ę św iad czącą o sw oistym w y czu ciu o rn a m e n tu , h a rm o n ii k o lo ry tu .
O b o k d y w an ó w m niej lu b b ard z iej zależnych od o rn a m e n ty k i W s c h o d u w y ró żn ia się g ru p a kobierców o p a rty c h całkow icie o barokow e m otyw y o rn am e n ty k i zach o d n io eu ro p e jsk ie j (kosze kw iató w , g irla n d y , rogi o b fito śc i). O d m ie n n y styl posiadają k o b ie rc e w y k o n y w an e w p ó łn o cn ej części R z ec zy p o sp o lite j O b o jg a N a ro d ó w — na L itw ie i B iało ru si: w m a n u fa k tu ra c h R a d ziw iłłó w , O g iń sk ic h i T y z e n h a u z a .
K o b ie rc e radziw iłło w sk ie w p ie rw sz y m o k resie , tj. w 1. poł. X V I I I w. zależne nieco o d o rn a m e n ty k i b ro d z k ie j, tej stosow anej n a p asac h słu c k ic h , in sp iro w a n e są także lo k aln y m i lu d o w y m i m o ty w a m i k ilim ów g ro d zie ń sk ic h . P o 1750 r. w id o czn a jest sty lizacja m o ty w ó w ro d z im y c h w d u c h u p a n u ją c y c h k ie ru n k ó w sztu k i zach o d n iej — L u d w ik a X V i X V I. B a rd z o o ry g in a ln y sp o só b w id ze n ia o rn a m e n tu o p a rty
130 A nna K w a in ik -G liw iń sk a
0 w pływ y sz tu k i D alekiego W s c h o d u zaobserw ow ać m o ż n a w k o b ie rc a c h p o w sta ły ch w m a n u fa k tu rz e O g iń s k ic h 16. Z kolei w pływ m o d n ej w ty m czasie sz tu k i fra n cu sk iej o b se rw u je m y n a k o b ie rc ac h w y ra b ia n y c h w m a n u fa k tu rz e T y z e n h a u z a w G ro d n ie .
K ró tk i pow yższy szkic h isto ry c z n y pozw ala u m iejsco w ić o m a w ian y kob ierzec z h e rb e m O gończyk w g ru p ie kobierców w cześniejszych z p rze ło m u X V I I i X V I I I w ., k tó re o d zn a cz ały się dość w ie rn y m o d tw o rz e n ie m elem e n tó w o rn a m e n ty k i w sc h o d n ie j, p rz y ró w n o c ze sn y m w p ro w a d z e n iu m o ty w ó w ty p o w o p o lsk ich , jak w ty m p rz y p a d k u h e r b u i inicjałów .
S p o só b u k sz tałto w an ia p o la śro d k o w eg o , stylizacja o rn a m e n tu , k o m p o z y cja b o r- d iu ry p o zw alają stw ie rd z ić , że p rz y realizacji kieleckiego o b ie k tu o p a rto się w ie rn ie na g ru p ie k o b ie rc ó w zw an y ch „ s ie d m io g ro d z k im i” . W b re w swej n azw ie w y tw arza n e były one w T u r c ji w okolicy m ia st U sza k i M e la s 17, a n a te re n S ie d m io g ro d u d o ta rło ich szczególnie d u żo w X V II w. S tą d ro zp o w sze ch n iły się w E u ro p ie i w P olsce.
K o b ierz ec z h e rb e m O gończyk p o siad a ch arak tery sty czn ą dla tej g ru p y sy m etry czn ą 1 osiow ą ko m p o zy cję. W p o lu śro d k o w y m zn a jd u je się p o d w ó jn y m ih r a b o lekko usk o k o w y ch o stry c h \ lu k a ch , p o d k re ślo n y c h go źd zik am i n a u k o śn y c h łodyżkach w y ch o d z ąc y m i zaró w n o w k ie ru n k u n isz , jak i m ih ra b ó w . W y p e łn ia ją ce je m o ty w y o rn a m e n ta ln e u ło ż o n e są sy m e try c z n ie w zg lęd em osi p io n o w e j. O rn a m e n t w yw odzący się ze św iata ro ślin (d u że o śm io k ą tn e róże, zró ż n ico w an e ro ze tk i i p a lm e tk i, goździki, tu lip a n y n a d łu g ic h u lis tn io n y c h ło d y żk ach , liście lan ceto w ate) je st w p ra w d zie p rz e sty liz o w a n y , nieco z g e o m e try z o w an y i u p ro sz c z o n y , ale o d d a n o go z d u żą b iegłością te c h n ic z n ą i z ro z u m ie n ie m założeń fo rm a ln y c h . B a rd z o c h a ra k te ry sty c z n y dla tej g r u p y k o b iercó w b y ł sp o só b rozw iązan ia g łów nego p asa b o r d iu ry , w k tó ry „ listw o w o ” w k o m p o n o w an o w y d łu ż o n e w ieloboczne m e d alio n y (w ty m p rz y p a d k u sześcio b o czn e, w o ry g in a ln y c h „ s ie d m io g ro d z k ic h ” byw ały także o śm io b o c z n e ), k tó re nie m ieszcząc się w całości zostały „ u c ię te ” w części m o ty w u . Je st to w łaśn ie d o w ó d n a w ie rn e o d tw o rz e n ie tu re c k ie g o p ie rw o w z o ru p rz e z tk acza p o lsk ieg o , a n ie jak tw ie rd z ił M a ń k o w sk i, o d m ie n n a o d d u c h a W s c h o d u in te r p re ta c ja ,8. W n ę trz a m e d a lionów w y p ełn iają k o n c e n try c z n e k o m p o z y cje g e o m e try c z n o -ro ślin n e o u k ła d zie często sp o ty k a n y m w łaśn ie w tej g ru p ie k o b ie rc ó w 19. W k o b ie rc ac h „ s ie d m io g ro d z k ic h ” w y stę p u ją także ró ż n o b a rw n e tró jk ą ty w y p ełn iające p rz e s trz e n ie m ię d zy m ed alio n am i w szerokim pasie b o r d iu r y 20, typow y jest w reszcie m otyw d w u b arw n eg o , zazębiającego się d w u liścia (w k o b ie rc ac h tu re c k ic h w y stę p u je n ajczęściej tró jliść) z n a jd u ją ce g o się w szlakach sk ra jn y c h o b ra m o w a n ia 21. Z d e c y d o w a n y , n asy co n y k o lo ry t w y ra ź n ie in sp iro w a n y je st k o b ie rn ic tw e m tu re c k im . D o m in u je cz erw ień (obecnie u g ie r) p o łą cz o n y ch n isz o raz b łę k it n a ro ż n ik ó w m ih ra b ó w , w b o rd iu rz e w y stę p u ją w iększe p a rtie b ieli, k tó rą ożyw iają b a rw n e ak c en ty m o ty w ó w o r n a m e n talnych.
O b o k ty c h czysto tu re c k ic h elem e n tó w pojaw iają się m o ty w y obce św iad czące, że 16 Ib id em s. 8 7 -8 8
17 B. B ied roń ska-S łotow a Kobierce tureckie. K a ta lo g zbiorów M u zeu m N arodow ego w
K ra k o w ie. Kraków 1985, s. 14 i 40
18 T . M ańkow ski S z tu k a Islam u ..., s. 53
19 P or. A. Zigura C ovoare turcesti din Colectia M u zeu lu i M u zeu l de A r ta a l Republicii
Socialiste Rom ania, [b. m .] 1966, s. 2 9 -3 0 ; B. B ied roń sk a-Słotow a K o b ierce..., s. 7 8 -7 9 ,
nr kat. 30 — kobierzec typu „ L a d ik ” 20 A . Zigura C ovo a re..., s. 37
21 B. B ied roń sk a-S łotow a K obierce..., s. 48 nr kat. 12, s. 50 nr kat. 14; T . W ierzejski, M . K ałam ajska-Saeed Kobierce wschodnie. W arszawa 1970, ił. 36
K obierzec polski z herbem D ziałyńskich ze zbiorów M N w K ielcach 131
k o b ie rz ec b y ł tylko in sp iro w a n y sz tu k ą o rie n ta ln ą , a w y k o n an o go w śro d o w isk u p olskim . O d h arm o n ijn ie za kom ponow anych p a rtii ro ślin n y c h o d b ija nieco „sztu c zn ie w sta w io n a ” w c e n tru m k o b ie rc a ta rc z a z h e rb e m O go ń czy k zw ień czo n a k le jn o te m i u ję ta b ieg n ąc y m i lu k ie m sc h em a ty cz n y m i p ie rz a sty m i sk rzy d e łk am i, tak często sp o ty k a n y m i n a p o lsk ich w y ro b a c h k o b ie rn ic z y c h 22. O ry g in a ln e jest także p o łą cz en ie łuków nisz zd w o jo n y m i k o lu m ie n k a m i, choć w ynika ono z in sp ira cji tu re c k im i m o d lite w n ik a m i. W re szc ie z u p e łn ie o d m ie n n a o d tu re c k ie j, a ty p o w a dla w y ro b ó w p o lsk ich jest te ch n ik a w y k o n an ia i u ży ty m a teria ł: zasto so w an ie g ru b e j, skręconej z
8
n ite k w ełn y , k o n o p i lu b ln u w osn o w ie i w ą tk u , zró ż n ico w an ie p o zio m u o sn ó w , w iązanie w ęzłów o d m ia n ą p ersk ie g o w iązania sto so w an ą w K irm a n a c h .K o b ie rz e c z h e rb e m O g o ń cz y k jest p rz y k ła d e m nie m ający m analogii w polskiej p ro d u k c ji kobierniczej X V II i X V I I I w. C ałkiem o d m ie n n y jest jego sc h em a t k o m p o z y cy jn y , m o ty w y o rn a m e n ta ln e i sp o só b ich o d d a n ia , w reszcie b o g ata gam a k o lo ry sty c z n a i odejście od n ie m al p o w szechnej bieli tła ów czesnych p o lsk ich dy w an ó w . J u ż T . M a ń k o w sk i zau w aży ł, że w p o czątk o w y m ok resie n o w o ży tn e g o k o b ie rn ic tw a polskiego zaznacza się tzw . ep izo d tu r e c k i23. W iąże się to z p a n o w a n ie m p o c h o d z ąc eg o z S ie d m io g ro d u S tefan a B a to reg o , k tó ry w 1585 r. w ydal dla M u r a ta Ja k u b o w icz a z K affy o siad łeg o w Z a m o ściu p rzyw ilej n a w y ró b ró ż n y c h tk a n in , m .in . „ k o b ie rc ó w m o d o T u rc ic o ” 24. P rz y p u sz c z a ln ie dziełem w łaśnie tego w a rsz ta tu lu b działającej p rz y d w o rz e p ry w a tn e j p ra c o w n i w ydaje się być p o w sta ły p rz e d 1635 r. k o b ie rz ec K rz y sz to fa W iesio ło w sk ieg o (P a ń stw o w e Z b io ry S ztu k i n a W a w elu ) p o w tarz ają cy w iern ie zach o w a n y d o dziś (ró w n ież w z b io ra c h w aw elskich) k o b ie rz ec tu re c k i ty p u U s z a k 25. P o p rz e z S ie d m io g ró d stała się w P olsce p o p u la rn a g ru p a k o b ie rc ó w zw an y ch „ s ie d m io g ro d z k im i” , n a której z kolei w zo ro w an y b y ł o m a w ian y k o b ie rz ec ze zb io ró w k ieleckich.
M o ż n a za te m stw ie rd z ić , że działająca n a k resa ch w sch o d n ic h m a n u fa k tu ra w B ro d a c h p rz y p ro d u k c ji k o b ie rc ó w o p ie ra ła się p rz e d e w szy stk im n a w zo rac h p e rsk ic h . N a to m ia s t z n a jd u ją ce się n a te re n ie P olski ce n traln e j w a rsz ta ty , z a ró w n o te n w Z a m o śc iu w k o ń cu X V I i pocz. X V II w ., jak i te n z k o ń ca X V II stu lec ia — w k tó ry m p o w sta ł o m a w ian y k o b ie rz ec — k opiow ały tak że w y ro b y tu rec k ie.
D z iś w iem y , że k o b ie rz e c z h e rb e m O go ń czy k n ie byl dziełem całkow icie o d o so b n io n y m . W o s ta tn ic h latach u kazał się n a b ry ty jsk im ry n k u a n ty k w a rsk im an a lo g ic zn y kob ierzec z h e rb e m N a łę c z 26. P o tw ie rd z a to tezę, że gdzieś w c e n tra ln e j P olsce istn iały w arsztaty k o b ie rn icze w y tw arzające tej klasy w y ro b y .
Ja k już w sp o m n ia n o n a p o c z ą tk u , do n ie d aw n a k o b ie rz ec u ch o d z ił za dzieło w y k o n an e d la an o n im o w eg o o d b io rc y h e r b u O gończyk. O b e c n ie p o w y p ra n iu o b ie k tu i o d c z y ta n iu w tła ch p a lm e t otaczający ch h e rb inicjałów : I D W K m o ż n a p ró b o w a ć zw iązać go z k o n k re tn ą osobą. B io rąc p o d u w agę zg o d n o ść h e rb u oraz in fo rm ac ję o istn ie n iu (w p raw d z ie w o k resie p ó źn iejszy m ) w d o b ra c h D z ia ły ń sk ic h m a n u fa k tu ry
22 K ob ierzec z herbem O drow ąż z 1698 r. dawniej w M iejskim M uzeu m P rzem ysłu A rtystycznego w e L w o w ie, kobierzec z herbam i G ed royciów i Jurahów z M u zeu m N arod ow ego w K rakow ie — T . M ańkow ski Ze studiów ..., il. 94 i 98
23 T . M ańkow ski Polskie tk a n in y ..., s. 7 2 -7 3 24 Ib id em s. 69 i dalsze
25 Ib id em s. 70-71
26 Inform ację przekazała dr Beata B ied roń ska-S łotow a z M uzeu m N arod ow ego w K rakow ie, która oglądała ten kobierzec w czasie sw ego pob ytu w L on d yn ie w 1985 r.
132 A nna K w aśn ik-G liw iń ska
k o b ie rn ic z e j27, m o ż n a p rz y p u sz c z a ć , że d y w an w yko n an o dla k tó reg o ś z członków tego z n a n eg o w ielkopolskiego ro d u . In icjały I D o d n o sić się m ogą p r a w d o p o d o b n ie do Ja k u b a D ziałyriskiego — w ojew odzica kaliskiego, k tó ry jako po seł Z ie m i D o b rzyńskiej p o d p isa ł elekcję A u g u sta I I M o cn eg o . B ył o n sy n em Z y g m u n ta — w o jew ody kaliskiego (zm . 1686 r.) i K a ta rz y n y z S ielc W ito sław sk iej. W 1697 r. zaw arł Ja k u b zw iązek m a łże ń sk i z M a ria n n ą z D ą b sk ic h w ojew o d zian k ą b rze sk o - -k u jaw sk ą , a m ałżeń stw o to p o zo stało b e z p o to m n e 28. M a ło p ra w d o p o d o b n e jest, aby k o b ie rz ec w y k o n an o d la m ło d o zm arłeg o (1695) b ra ta Ja k u b a — Ja n a . P o śm ierci o b y d w u b rac i (Ja k u b zm arł w 1730 r.) m a jątk i ich oraz p o zo stałe p a m ią tk i ro d z in n e p rze szły n a trzecieg o w ojew odzica kaliskiego — P aw ła, a p o te m jego syna Jó zefa — w łaścicieli K ó rn ik a i b e z p o śre d n ic h p rz o d k ó w Ja n a D ziałyriskiego, m ęża Izab eli z C z a rto ry sk ic h . S tąd zap ew n e ob ecn o ść k o b ie rc a w g ro m ad z o n ej p rze z ty c h o s ta t n ic h kolekcji g ołuchow skiej.
P ró b o w a n o szukać także zw iązku p o m ię d zy h e rb a m i O go ń czy k i N a łę c z p rz y p u sz cz ają c, że o b a k o b ie rc e m ogły stanowdć p a rę i być w y k o n an e n a zam ó w ien ie m a łże ń stw a. N ie u d a ło się je d n ak na razie tego usta lić . W p ra w d z ie p o c h o d z ąc y z innej linii D z ia ły ń sk ic h — Ja n Ig n acy p o ślu b ił w 1703 r. Jo a n n ę D rz ew ic k ą h e rb u N ałę cz , ale był o n w ojew odą p o m o r s k im 29, w ża d en w ięc sp o só b nie m o ż n a po łączy ć go z in ic ja łam i W i K istn iejący m i n a k o b ie rc u , a o d n o sz ąc y m i się n ie w ą tp liw ie do p ia sto w an e j god n o ści. M o ż e w p rzy szło ści, p o u sta le n iu inicjałów z n a jd u ją c y c h się n ie w ą tp liw ie n a b ry ty jsk im k o b ie rc u z h e rb e m N ałę cz u d a się znaleźć zw iązek m ię d zy o b y d w o m a o b ie k tam i.
O d k ry te inicjały p ozw alają w rócić do tw ie rd z e n ia M a rii M a rk ie w icz , że k o b ie rz ec w y k o n an o w jednej z w ielu m a n u fa k tu r założonych w W ielk o p o lsce p rz e z ro d z in ę D z ia ły ń s k ic h 30. P rzem aw iają za ty m h e rb i inicjały łączące się w łaśnie z tą ro d z in ą , a p rz e d e w szy stk im ca łkow ita o d rę b n o ść o d ów czesnej p ro d u k c ji b ard z iej z n a n y ch w a rsz ta tó w w id o czn a w k o lo ry sty c e, n p . w zasto so w a n iu czystej n asy co n e j barw y szafiro w ej, z której słynęły w łaśnie n ie k tó re m ia sta W ie lk o p o ls k i31, jak i re p e rtu a rz e fo rm o r n a m e n ta ln y c h m ający ch sw e ź ró d ła w sztu ce tu rec k iej.
M im o p ew n y c h z a strze że ń k o b ie rz ec re p re z e n tu je d o b ry p o zio m a rty sty c z n y . R y su n ek o rn a m e n tu jest nieco sc h em a ty cz n y , a p a lm e ty , ro ze ty , tu lip a n y , liście p rz y b ie ra ją b ard z iej z g e o m e try z o w an e k ształty . „ S z tu c z n ie ” także w k o m p o n o w a n y został w ściśle „ tu re c k ie ” o to c ze n ie ro d zim y m o ty w h e ra ld y c z n y u ję ty p o bokach w c h a ra k te ry sty c z n e dla p o lsk ich k o b iercó w p ie rz a ste skrzydełka. P o w y p ra n iu o b ie k tu w p ełn i w id o cz n a jest p ię k n a gam a k o lo ry sty c zn a , k tó ra m im o sp o w o d o w an eg o u p ły w em czasu u tle n ie n ia n ie k tó ry c h o d cien i zachow ała g łę b o k o ść i szla c h e tn o ść zestaw ów b a rw n y c h . D zię k i swej o d m ie n n o śc i sta n o w i k o b ie rz ec z h e rb e m O g o ń cz y k w ażn y etap w h isto rii polsk ieg o k o b ie rn ic tw a , p o tw ie rd z a b o w iem istn ien ie
27 M . M arkiew icz H istoria polskiej tk a n in y ..., przypis 64, s. 33; W dokum entacji naukow ej obiektu znajdującej się w M uzeu m N arod ow ym w W arszaw ie figuruje ze znakiem zapytania m iejscow ość pow stania — Sob ieszyn.
28 H er b a rz P olski K a c p ra Niesteckiego. T . 3. L ipsk 1839, s. 462; A. B onieck i H erb a rz
P olski. T .5 . W arszawa 1903, s. 159
29 A . B oniecki H er b a rz..., s. 160 30 Por. przypisy 7 i 27
K obierzec polski z herbem D ziałyń skich ze zbiorów M N w Kielcach 133
na te re n ie R z ec zy p o sp o lite j (w ty m p rz y p a d k u p ra w d o p o d o b n ie w W ielk o p o lsce) św ie tn y ch w arsztató w p ro d u k u ją c y c h d o b rej klasy dzieła w o p a rc iu o źró d ła in sp ira c ji łączące lokalne tra d y c je i za p o trz e b o w a n ia z u m ie ję tn y m o d tw o rz e n ie m w zo ró w tu re c k ic h , k tó re — d o cierają c do Polski od X V I w. — n a ty m w łaśnie te re n ie najd łu żej p rz e trw a ły .
134 A nna K w aśn ik-G liw iń ska ПОЛЬСКИЙ КОВЕР С ГЕРБОМ СЕМ ЬИ ДЗЯ ЛЫ Н Ь С К И Х ИЗ СОБРАН ИЙ ГОСУДАРСТВЕННОГО МУЗЕЯ В Г. КЕЛЬЦЕ. Ковер с гербом Огончик экспонировался с конца XIX в. в реставрированном И забелой Чарториской Дзялынъской замке в г. Голухув. Привезенный до II мировой войны в Государственный музей в Варшаве, оставался там вплоть д о 1971 г. В 1972 г. вместе с другими дарами был передан в собрание Государственного музея в г. Кельце для оформления интерьеров древнего дворца краковских епископов. Ковер вызвал интерес историков искусства, занимаю щ ихся польскими вязаными ковра ми (Т. Маньковски, М. Маркевич), которые определили, что этот ковер отличается от других тогдаш них изделий, но не определили, какому конкретно ремесленнику м ож но его приписать. К овер надо причислить к изделиям перелома 17 и 18 вв., которые являлись буквально копиями турецких ковров из группы т. x. «трансильванских». Он имеет их характерные черты, как например симметрическую осевую ком пози ци ю , выполнение поля двумя нишами с острыми арками и гвоздниками на косых стебельках. Симметрический растительный орнам ент состоит из восьмиугольных розет, пальметт, гвоздик, тюльпанов на длинных стебельках. Многосторонние медальоны, выступающие в бор дю р ах «срезаны» на углах; их выполняют концентрические ком позиции и отделяю т треугольники; в крайних поясах обрам ления появляется двухцветный, сцепленный двойной листок. В чисто турецкое окружение вставлен польский мотив: герб Огончик на восьм и угольном щите, увенченный драгоценны м камнем и обрам ленны й выступающ ими часто на польских коврах перистыми крылышками. Типичной для Польши является выработки и ткань. Обнаруженные во время реставрационных работ инициалы И Д В К, находящиеся на фоне пальметт вокруг герба позволяют связать этот ковер с лицом Якуба Дзялыньского сына воеводы г. Калиш (ум. в 1730 г.). Э то подтверж дает предполож ение М. Маркевича о возникновении ковра в Великой П ольш е, в одн ой из мануфактур, основанных семьей Дзялыньских. О месте возникновения этого изделия свидетельствует также и его колорит, а именно чистый синий цвет, которы м прославлялись некоторые мастерские этого района. Благодаря знаменитой гам м е красок, которая, несмотря на выцветание некоторых о ттен ков, сохранила бл агор одство цветочных составлений, ковер с гербом Огончик является важным этапом в истории польского ковроделия. Он свидетельствует о том , что на переломе 17 и 18 вв. в Польше существовали мастерские, производящие такие знаменитые изделия, в которых соединялись местная традиция с ум ело заимствованны ми восточными, т. зн. турецкими мотивами.
K obierzec polski z herbem D ziałyńskich z e zbiorów M N w K ielcach 135
A P O L I S H C A R P E T W I T H T H E D Z I A Ł Y Ń S K I F A M IL Y C O A T O F A R M S F R O M T H E C O L L E C T IO N S O F T H E N A T I O N A L M U S E U M I N K IE L C E
A carpet w ith the Ogoriczyk coat o f arms from the late 19th century was exhibited in the castle at G ołu ch ów reconstructed by Izabela Działyriska née Czartoryska. B rought to the N ational M useum in W arsaw before W orld War II , it rem ained there until 1971. In 1972, it was handed over w ith a group o f other gifts to the N ational M useu m in K ielce in order to em bellish the interiors o f the form er C racow b ish o p s’ palace. T h is carpet was an object o f interest for Polish art historians w ho stu died w oven carpets (T . M ańkow ski, M . M arkiew icz); they foun d that the carpet was different from contem porary carpet produ ction in Poland and was an im itation o f T urkish products. H ow ever, they were unable to find out the nam e o f its creator.
T h e carpet under d iscu ssion sh ould be classified as a produ ct from the turn o f the 17th century w hich faithfully im itates T urkish carpets o f the so-called „S ie d m io g ró d ” group. It has characteristic features o f such carpets: sym m etric, axial d esign , a field filled w ith tw o m ihrabs o f sligh tly offset sharp arcs w ith carnations on the slanted stem s. T h e plant ornam ent, arranged sym m etrically, consists o f octagonal rosettes, palm ettes, carnations, tulips on long stem s. Polygonal m edallions that occur in the border are „ c u t” at the corners; they are filled w ith concen tric designs and separated by sm all triangles; in the outer bands o f the fram ing there appears a tw o-colou red inden ted dou ble leaf. A P olish m o tif was introduced into purely T u rk ish surrounding: the O gończyk coat o f arms on an octagonal escutch eon w ith surm ounted crest, enclosed by feathery w ings w hich are often foun d on P olish carpets. T h e tech n iq u e o f execution and the material used are typical o f the P olish m anufactures. T h e initials ID W K foun d during th e conservation work in the background o f the palm ettes grouped around the coat o f arms allow to associate this carpet w ith the person o f Jakub D ziałyń sk i (deceased in 1730) the son o f the K alisz Province c h ie f officer (voivod e), one o f the ancestors o f the K ó m ik -G o łu c h ó w line o f the D ziałyń ski fam ily. A ssociation o f this carpet w ith the D ziałyń ski fam ily allow s to presum e, in accordance w ith M . M ark iew icz, that it was m ade in one o f the num erous m anufactories established by this fam ily in W ielkopolska (G reat Poland). T h is is also show n by the colour schem e o f the carpet — particularly — by the saphire colou r, for w hich the m anufactories o f that region were renow ned. T han ks to the sp lend id colou rs w hich still preserve refinem en t o f their sch em e, desp ite the fact that som e tints becam e oxid ized , the carpet w ith the O gończyk coat o f arms marks a significan t phase in the history o f P olish carpet- -w eaving, w hich is testified that in the 17th and 18th centuries in Central Poland w ere workshops w h ich produced carpets o f that class that com bined the local tradition w ith skilfully adapted oriental (T urkish ) patterns.
