Anna Wrzesińska, Jacek
Wrzesiński
Cmentarzysko szkieletowe w
Siemianowie - archeologiczne
badania ratownicze
Studia Lednickie 4, 313-324
1996
STUDIA LEDNICKIE IV Poznań — Lednica 1996
A N N A W R Z E S IŃ S K A , JA C E K W R Z E SIŃ SK I M uzeum P ierw szy ch P ia stó w na Lednicy
CMENTARZYSKO SZKIELETOWE W SIEMIANOWIE — ARCHEOLOGICZNE BADANIA RATOWNICZE
Pracow nicy P rzed sięb io rstw a U sług R olniczych z Ł u b o w a podczas k ład zen ia w o d o ciąg u w e w si S iem ian o w o (gm . Ł ubow o, w oj. poznańskie) w dniu 19 czerw ca 1993 roku zauw ażyli w p rzek o p ie fragm enty szkieletów ludzkich. O poczynionej obserw acji zaw iadom ili p racow ników M PP na Lednicy (autorów spraw ozdania). R ów w o d o cią g ow y o szerokości 0,90 m b ieg ł z południa na północ po w schodniej stronie drogi p row adzącej z D ziekanow ic do S iem ianow a. S am a rura położona je s t około 5,20 m od w schodniej k raw ęd zi drogi. O dsłonięte cm entarzysko znajduje się na południow ej gran icy w si, n aprzeciw figury św. W aw rzyńca (ryc. 1).
W przekopie, n a długości 840 cm zaobserw ow ano w profilu zachodnim dw a p o ziom y w kopów ja m grobow ych z fragm entam i szkieletów (głębokość od 45 cm do 78 cm poniżej darni), oraz kam ienny fundam ent niszczący trzy ja m y grobow e (ryc. 2). W yróżniono 10 w yraźnych ja m grobow ych o szerokości 27 - 58 cm i kształcie niecko- w atym b ąd ź prostokątnym , a będących rzędem -I szkieletów tego cm entarzyska. W p ro filu w schodnim w idoczne były fragm enty szkieletów (kończyn dolnych rzędu-I sz k ie letów odsłoniętych w profilu zachodnim , i rzędu-II czaszki b ąd ź partie tułow ia) w słabo czytelnych jam ach grobow ych. Szkielety ułożone były w zdłuż osi w schód-zachód, g ło w am i n a zachód. P rzekop zniszczył cm entarz uszkadzając szkielety rzędu-I; w partii południow ej od w ysokości pasa barkow ego i kręgów szyjnych bądź uszkodzonych kości kręgosłupa i kości ram iennych do kończyn dolnych podudzi i stóp, a w p artii północnej odsłaniając kończyny dolne. Rząd-II dopiero co uchw ycony w profilu w schodnim (tylko grób 3a/93 to odsłonięty ju ż pas m iedniczny) (ryc. 3). M ateriał kostny zniszczony m echa nicznie został w yrzucony na hałdę w zdłuż row u. D okładna analiza m ateriału szkieleto w ego pozw oliła na w yróżnienie w obu profilach 14 grobów szkieletow ych i jednej pustej ja m y grobu. N ie eksplorow ano grobów odsłoniętych w profilach, zebrano tylko m ateriał luźny z ja m grobow ych i bardzo liczny m ateriał uszkodzony a w yrzucony na hałdy.
Grób 1/93 ( 47 cm poniżej darni)
W profilu zachodnim ja m a grobow a o przekroju nieckow atym . G łębokość 13 cm i szerokość od 38 cm w części stropow ej do 15 cm w przydennej. W ja m ie w ystąpiła
3 1 4 A N N A WRZESIŃSKA. JA C E K WRZE SIŃS KI
C M E N T A R Z Y S K O S Z K IE L E T O W E W S I E M IA N O W IE 315 kompletna czaszka wraz z żuchwą (CR — Cranium) (ryc. 4), oraz fragment prawej kości łopatki i fragm ent trzonu z nasadą bliższą praw ej kości ram iennej. W profilu w schodnim u szkodzone n a w ysokości trzonów obie kości podudzi w raz z nasadam i dalszym i. Przy stopach po ich praw ej stronie dw a kam ienie o średnicy 1 2 - 15 cm . B udow a i rzeźba kości je s t delikatna. T rzony kości długich zrośnięte z nasadam i. C zaszka w norm a
verticalis je s t typu sphenoides (5 — klinow ata). G łów ne szw y czaszkow e otw arte.
Ł u k b rw iow y słabo zaznaczony. C zoło dw uw ypukle. G labella (I). O czodoły średnie. W y ro stek sutkow aty je s t m ały i krótki. P o ty lica zaokrąglona, guzow atość p otyliczna zew nętrzna (1). C hrząstkozrost klinow o-potyliczny zrośnięty. S topień w ykształcenia k o lc a nosow ego spina nasalis a n terio r (2). Ż u ch w a o n ieznacznie w ystającej bródce. W żuchw ie 14 zębów , M 3 zaczynają się przebijać. W szczęce M 3 o b ustronnie w yrzynają się. Siekacze o nieznacznym stopniu starcia. N a zębach kam ień nazębny. Szkielet należał do osobnika płci żeńskiej, zm arłego w w ieku adultus, około 22 - 25 lat.
Grób 2/93 ( 47 cm poniżej darni)
W profilu zachodnim ja m a grobow a o lekko w klęsłym dnie (szerokość około 25 cm ) i ukośnej ścianie północnej. G łębokość 20 cm . P artia południow a uszkodzona przez ja m ę grobu 2a/93. W ja m ie w ystąpiła zachow ana w całości czaszka w raz z żuchw ą (C R — Cranium ). W profilu w schodnim fragm enty trzonów kości podudzi i stóp. K o ściec o budow ie delikatnej. K ości piszczelow e i strzałkow e z n iezrośniętym i nasadam i dalszym i. C zaszka w norm a verticalis je s t typu sphenoides (5 — klinow ata). G łów ne szw y czaszkow e w olne. Ł uk brw iow y słabo zaznaczony. G uzy czołow e zaznaczone, czoło dw uw ypukłe. G labella (II). O czodoły średnie. Ł uki jarzm o w e słabo w ystające. W yrostek sutkow aty krótki. P otylica zaokrąglona, guzow atość potyliczna zew nętrzna (1). C hrząstkozrost klinow o-potyliczny nie był jeszcze zrośnięty. Stopień w ykształcenia kolca nosow ego spina nasalis a n terio r (2). Ż uchw a o słabo zaznaczonej bródce. Ł uk zębodołow y m a kształt litery U. W żuchw ie i szczęce po 14 zębów . M 3 w ykształcone w postaci zaw iązków . Z ęby bez śladów starcia. N a zębach kam ień nazębny. Szkielet n ależał do osobnika płci żeńskiej, zm arłego w w ieku ju v en is, około 18 lat.
Grób 2a/93 ( 45 cm poniżej darni)
W profilu zachodnim w płytkiej, nieckow atej jam ie grobow ej o nieuchw ytnej sze rokości (zalegającej od p ołudnia na grobie 2/93) odsłonięto czaszkę z żu ch w ą i kości p asa barkow ego. C z aszk a w sparta p o ty licą na dw u dużych k am ieniach o średnicy 15 — 20 cm . Calota' u legła pośm iertnej deform acji. G labella niem al płaska. B ródka słabo w ystająca. W żuchw ie i sz częce p ierw sze zęby stale M , i w y rzy n ające się I„ w idoczne zaw iązki I2. P ozostałe zęby jeszcze m leczne. S zkielet należał do d zieck a zm arłego w w ieku infans II, około 8 lat.
Grób 3/93 ( 56 cm poniżej darni)
W profilu zachodnim ja m a grobow a o przekroju nieckow atym , o głębokości 20 - 25 c m i szerokości w partii stropow ej 50 cm . W ja m ie szkielet uszkodzony n a w ysokości połow y trzonów kości ram iennych i kości klatki piersiow ej (w idoczne są żebra, kręgi p iersiow e, fragm ent m ostka), w profilu w schodnim trzony kości piszczelow ych i strzał kow ych. B udow a kości je s t m asyw na, rzeźb a dobrze rozw inięta, w ykształcone ch ro
316 A N N A W R Z E S IŃ S K A , JA C E K W R Z E S IŃ S K I
pow atości. S zkielet w skazuje na płeć m ęską, osobnika zm arłego w w ieku adultus-m a- turus, około 30 - 40 lat.
Grób 3a/93 ( 52 cm poniżej darni)
W profilu w schodnim pow yżej grobu 3/93 (od strony południow ej) odsłonięto pas m iedniczny z kośćm i udow ym i. M iednica zaw iera fragm enty kości biodrow ych, ło now ych i kulszow ych, które za życia osobnika nie zrosły się. K ręgi kości krzyżow ej nie zrośnięte. K ości udow e zachow ały się z niezrośniętym i nasadam i bliższym i. D łu gość lewej kości udow ej bez nasad w ynosi 303 m m . Szkielet należał do osobnika w w ieku infans II, około 1 0 - 12 lat.
Grób 4/93 (40 cm poniżej darni)
W profilu zachodnim ja m a grobow a o przekroju prostokątnym . D no płaskie, lekko nachylone. G łębokość 20 cm , szerokość 27 cm . W ja m ie odsłonięte trzony kości p o d udzi; kości p iszczelow e i kości strzałkow e. K ości d ługie o niezrośniętych nasadach bliższych. Szkielet należał do o sobnika zm arłego w w ieku infans II, około 9 - 1 0 lat.
Grób 4a/93 (73 cm poniżej darni)
W profilu zachodnim ja m a grobow a w partii południow ej uszkodzona przez jam ę grobow ą 4/93. Przekrój jam y grobow ej prostokątny. D no wklęsłe. G łębokość 40 cm, szerokość 40 cm. W jam ie, w ykazujące znaczne uszkodzenia; trzony kości ram iennych, m ostek, fragm enty żeber i kręgów piersiow ych (V - VI). W profilu w schodnim frag m enty nasad dalszych kości piszczelow ych i fragm ent praw ego trzonu kości strzałkowej zrośnięty z nasadą dalszą. Kości lekkie. B udow a m ało typow a, rzeźba m iernie rozwinięta. N iedostateczna liczba cech pozw ala jedynie stw ierdzić, że szczątki należały do osoby dorosłej, dokładniejsze ustalenie wieku i płci na tym etapie badań nie je s t możliwe.
Grób 5/93 (56 cm poniżej darni)
W profilu zachodnim ja m a g robow a o przekroju prostokątnym . D no lekko ukośne. G łębokość 30 cm , szerokość 60 cm . W ja m ie silnie u szkodzone kości stępu i śródstopia. Do lew ej stopy dostaw iony bocznie kam ień o średnicy 12 cm . N ieliczne fragm enty k oścca, m ało charakterystyczne o niedostatecznej liczbie cech n ie p o zw alają na stw ier dzenie w ieku i płci oso b n ik a zm arłego, szkielet należy do osobnika nieoznaczonego.
Grób 5a/93 (62 cm poniżej darni)
W profilu w schodnim w m ało czytelnej ja m ie grobow ej odsłonięto lew y odcinek p asa barkow ego z zachow aną lew ą łopatką, obojczykiem , w idoczną nasadą bliższą lew ej kości ram iennej zrośniętą z trzonem kości i k ilk a kręgów szyjnych z kręgiem szczytow ym i kręgiem obrotow ym . U szkodzoną czaszkę znaleziono na hałdzie. Z a chow ała się tylko tw arzoczaszka. W idoczny je d y n ie w części praw ej szew w ieńcowy — je s t w olny. Ł uk brw iow y średnio zaznaczony. C zoło słabo pochylone. Glabella (II). O czodoły w ysokie. Ł uki jarzm o w e m iernie w ystające. W sz częce są zębodoły na 16 zębów , lecz zachow ały się pośm iertnie tylko dw a zęby, praw e P, i P 2, z nieznacznie startą p o w ierzchnią żującą. Szkielet o budow ie m asyw nej, należał do m ężczyzny zm ar łego W w ieku adultus, około 30 lat.
Rye. 2. Siemianowo. Profil zachodni przek o p u na w y sokości cm entarzyska, (rys. P. Iw anow ski).
L egenda: 1 — współczesna warstwa om a; 2 — w arstw a k u lturow a; 3 — żó łtoszary piasek z w kopam i grobow ym i; 4 — spiaszczona glina; 5 — pom arańczow a glina; 6 — kości; 7 — kam ienie
Rye. 3. Siem ianow o. R ek o nstrukcja ułożenia grobów na o dsłoniętym fragm encie cm entarzyska, (rys. P. Iw anow ski)
Legenda: 1 — fundam ent figury; 2 — groby na głębokości 4 0 - 5 2 cm ; 3 — groby n a głębokości 47 - 62 cm ; 4 groby na głębokości 6 0 - 7 8 cm ; 5 — ja m y grobow e w id oczne w profilu
C M E N T A R Z Y S K O S Z K IE L E T O W E W S IE M IA N O W IE
317
G r ó b 6/93 (47 cm p o n iż e j d a rn i)W profilu zachodnim ja m a grobow a o przekroju prostokątnym . D no płaskie, lekko u kośna ściana południow a. G łębo kość 25 cm . P artia północna łączy się z j a m ą grobu 7/93 a na stropie uszkodzona je s t w kopem pod kam ienny fundam ent fi
gury św. W aw rzyńca, który spow odow ał przem ieszczenie kości w grobie. W ja m ie w ystąpiły fragm enty kości m iednicy; w y soki lew y talerz biodrow y, m ało w ygięta a m asyw na kość krzyżow a. F ragm ent trzonu lew ej kości udow ej w raz ze zroś n iętą nasadą dalszą. K ilka kręgów lędź w iow ych w ykazujących kostne narosła po stronie przedniej — osteofity. C zasz k a z u szkodzoną częścią tw arzow ą (CL — C alvaria) w raz z żuchw ą. K ości są silnej konstrukcji, m ają dobrze w ykształ cone chropow atości. C zaszka w norm a
verticalis je s t typu sphenoides (5 — kli
now ata). O bliterow any szew strzałkow y, szew w ieńcow y i w ęgłow y częściow o. Ś rednio zaznaczony łu k brw iow y. C zoło
słabo pochylone. G labella (II). W yrostki sutkow ate duże i silne. Potylica średnio wy- sklepiona. K resa karkow a górna i guzow atość p otyliczna zew nętrzna dość znaczne. Ż uchw a o silnie w ystającej bródce. K ąty żuchw y w ygięte znacznie na zew nątrz. Silne chropow atości na kątach żuchw y. W żuchw ie zachow ało się 14 zębów . W szystkie silnie starte. Z ębodoły M 3 zarośnięte. S zkielet należał do o sobnika płci m ęskiej, zm ar łego w w ieku m aturus, około 50 lat.
G r ó b 7/93 (78 c m p o n iż e j d a r n i)
W profilu zachodnim ja m a grobow a o przekroju prostokątnym . D no płaskie. G łę b okość 20 cm , szerokość od 35 do 30 cm . P artia stropow a uszkodzona w kopem pod kam ienny fundam ent figury. W ja m ie zniszczony odcinek staw ów kolanow ych sz k ie letu; znacznie uszkodzony koniec bliższy praw ej kości piszczelow ej i odsłonięte u sz kodzone końce dalsze obu kości udow ych. K ości kończyn o zrośniętych nasadach, są lekkie i m ało charakterystyczne. N iedostateczna liczba cech p o zw ala jed y n ie stw ierdzić, że szczątki te należały do osoby dorosłej.
G ró b ? ( p u sta ? j a m a g ro b o w a 54 cm p o n iżej d a rn i)
W profilu zachodnim ja m a g robow a nieckow ata o szerokości 55 cm i głębokości 12 cm . S trop zniszczony w kopem pod kam ienny fundam ent figury. W ja m ie nie uchw y cono m ateriału szkieletow ego. P raw dopodobnie je s t to w schodni skraj jam y grobu?
R yc. 4 . S iem ian o w o . C z a sz k a z grobu 1/93. (fot. M . Jó źw ik o w sk a)
318 A N N A W R Z E S IŃ S K A , JA C E K W R Z E S IŃ S K I
Grób 8/93 (59 cm poniżej darni)
W profilu zachodnim jam a grobow a o przekroju prostokątnym . D no nieznacznie wklęsłe, ściany bocznie lekko zaokrąglone. G łębokość 20 cm , szerokość od 58 cm na stropie do 35 cm na dnie. W jam ie wystąpiły uszkodzone trzony kości podudzi; kości piszczelow ych i kości strzałkow ych. Trzony pozbaw ione nasad bliższych (niezrośniętych jeszcze). Kości delikatne i drobne. Szkielet należał do dziecka zm arłego w wieku infans П.
Grób 8a/93 (60 cm poniżej darni)
G rób odsłonięty w profilu w schodnim . U szkodzone kości tw arzoczaszki i fragm enty żuchw y. O dsłonięty lew y pas barkow y, nieliczne fragm enty; żeber, lew y obojczyk, łopatka i kilka kręgów szyjnych. K ościec kruchy i delikatny. W żuchw ie w szystkie zęby m leczne. Pierw szy stały trzonow iec M 3 w postaci zaw iązka. Szkielet należał do dziecka zm arłego w w ieku infans I, około 5 lat.
Grób 8b/93 (75 cm poniżej darni)
G rób odsłonięty w profilu w schodnim poniżej grobu 8a/93 który uszkodził strop jam y (słabo w idocznej) od strony północnej. O dsłonięto uszkodzone sklepienie czaszki i zniszczoną żuchw ę. C zaszka m im o uszkodzeń m a budow ę delikatną, szew strzałkow y obliterow any, szew w ieńcow y częściow o. C zaszka charakteryzuje się prostym czołem . Łuki brw iow e bardzo słabo zaznaczone. W yrostek sutkow aty m ały. Ż uchw a o słabo w ystającej bródce, kąty proste. W żuchw ie zębodoły n a 12 zębów , pośm iertnie w iele z nich w ypadło. Z achow ały się praw e Ii Ij С Pi. P ow ierzchnia żująca zębów silnie starta (4°). K am ień nazębny. W zachow anej szczęce zębodoły na 10 zębów , zachow ały się tylko praw e Pi Рг i lew y P,. W ykazują znaczne starcie (3° - 4 ° ) i kam ień nazębny. Czaszka należała do osobnika płci żeńskiej, zmarłego w wieku maturus około 50 - 55 lat. M ateriał luźny zabrany z hałd po dokładnej analizie został przypisany do od p o w iednich grobów . O bok 14 ja m grobow ych w których w ystępow ały szkielety ludzkie, z hałdy w ydzielono je sz c z e dw a szkielety n ie odpow iadające żadnem u z om ów ionych tu grobów , ich jam y grobow e uległy całkow item u zniszczeniu w trakcie prac w o d o ciągow ych. S zkielety te należały do dw ójki d zieci w w ieku infans I około 3 - 5 lat i infans II o koło 1 2 - 14 lat.
Podczas interw encji nie stw ierdzono w ystępow ania m ateriału archeologicznego b e z pośrednio zw iązanego ze szkieletam i. Jedynie po obu stronach row u na w ysokości w ystępow ania grobów znaleziono kilka drobnych fragm entów ceram iki (ryc. 5 A , B), które m ożna łączyć z okresem pó źn e średniow iecze/czasy now ożytne, oraz 3 niew ielkie gw oździe żelazne i fragm ent okucia żelaznego (?).
W dotychczasow ych b adaniach A ZP (arkusz 50 - 32) w tym rejonie w najbliższym sąsiedztw ie zarejestrow ano dw a stanow iska archeologiczne S iem ianow o 9 (119) (nr inw. M A P 1983:455) i S iem ianow o 10 (120) (nr inw. M A P 1983:456). N a pierw szym z nich (Siem ianow o 9) w ystąpiły je d y n ie dw a fragm enty ceram iki zaliczanej do okresu średniow iecze/okres now ożytny. N atom iast na drugim (Siem ianow o 10) o b o k czterech fragm entów ceram iki średniow iecznej znaleziono także ceram ik ę p rad ziejo w ą (dw a fragm enty), n ależącą do kultury am fo r kulistych (jeden fragm ent) i do kultury pucharów lejkow atych (trzy fragm enty).
C M E N T A R Z Y S K O S Z K IE L E T O W E W S I E M IA N O W IE 319
R y c . 5. Siem iano w o . F ragm enty ceram ik i (rys. P. Iw ano w sk i)
N a podstaw ie przep ro w ad zo n y ch prac ratow niczych trudno dokładnie o k reślić c h ro nologię opisanych grobów . B rak w yposażenia, śladów trum ien o raz regularny układ grobów i szkieletów w skazuje na o kres średn io w iecz e-śre d n io w ie cze/czasy now ożytne. Być m oże cm en tarzy sk o to w iąże się z okolicznym i w ioskam i ślady których uchw ycono m. in. na stanow iskach S iem ianow o 9 i S iem ianow o 10 (ryc. 6).
W idoczny w p ro filu zachodnim fundam ent kam ienny to p o zo stało ść figury św. W aw rzyńca przeniesionej na drugą (zachodnią) stronę drogi w 1947 roku. Z inform acji uzyskanych n a m iejscu w S iem ianow ie w iadom o iż przed 1945 rokiem po zachodniej stronie drogi (w m iejscu gdzie obecnie stoi figura) stała zagroda. P odczas jej budow y (czy też rozbierania?) natrafiono na k o śc i ludzkie. Je st to (jak dotąd) je d y n a w skazów ka o w ystępow aniu szk ieletó w po zachodniej stronie drogi. N a północ od odkrytych g ro bów b iegnie polna droga, a za nią znajdow ała się zag ro d a ro zeb ran a w początkach lat 80-tych. T uż za n ią (na płn. i płnw sch.) teren obniża się w stronę niew ielkiego zbiornika w odnego.
W stronę płd. w odległości około 7 m od grobu 1/93 w profilu zachodnim na długości około 40 cm w ystąpiło skupisko kam ieni o m iąższości około 30 cm . Pod
R yc. 6. S tan o w isk a w n ajb liższy m sąsied ztw ie cm en tarzysk a w S iem ianow ie. N um eracja stanow isk w ram ach m iejscow ości. L egenda: 1 — k u ltu ra puch aró w lejkow atych; 2 — k u ltura am fo r kulistych; 3 — k u ltura iw ieńska; 4 — pradzieje; 5 — w czesne średniow iecze, faza E; 6 — śred niow iecze; 7 — śred n iow iecze/okres now ożytny. X — cm en tarzy sk o w Siem ianow ie
32 0 A N N A W R Z ES IŃ SK A . JA C E K W R Z E S IŃ S K I
C M E N T A R Z Y S K O S Z K IE L E T O W E W S IE M IA N O W IE 321 kam ieniam i zalegała cienka w arstew ka spalenizny i w ęgli drzew nych. B rak m ateriału archeologicznego.
W odległości o koło 23 m na p ołudnie od grobu 1/93 w y stą p iła b ard zo intensyw nie czarna, tłusta w arstw a kulturow a zalegająca o koło 25 cm pod darnią. W idoczna je s t w profilach przekopu na długości około 12 m. Z a nią n a płd. teren zaczyna opadać — w profilach w idoczny je s t zielonkaw y ił. W profilu w schodnim w arstw a kulturow a osiąga m iąższość do około 60 cm , w zachodnim m a bardziej regularny przebieg i m iąż szość około 40 cm . N a h ałdzie i p o bliskich p o lach (na w ysokości w y stęp o w an ia tej w arstw y w row ie) nie w ystąpił m ateriał archeologiczny. Jedynie w profilu w schodnim natrafiono na niew ielkie skupisko ceram iki z okresu w pływ ów rzym skich (I — III w.) (ryc. 5 C, D , E).
C H A R A K T E R Y S T Y K A A N T R O P O L O G IC Z N A — W N IO S K I
T a b e la 1 Płeć i w iek o so b n ik ó w 1 poch o w an y ch na cm en tarzy sk u w S iem ian o w ie
L .P . N u m e r
grobu
Płeć W iek
1. 1/93 К 2 2 - 25 lat A dultus
2. 2/93 К 18 lat Juv en is
3. 2a/93 D zieck o 8 lat In fan s II
4. 3/93 M 3 0 - 4 0 lat A d u ltu s/M atu ru s
5. 3a/93 D zieck o 1 0 - 12 lat In fans II
6. 4/93 D zieck o 9 - 1 0 lat In fan s II
7. 4a/93 D orosły
8. 5/93 N ieo zn aczo n y
9. 5a/93 M 3 0 lat Adultus
10. 6/93 M 5 0 lat M atu ru s
11. 7/93 D orosły
12. 8/93 D ziecko In fans II
13. 8a/93 D zieck o 5 lat In fan s I
14. 8b/93 К 5 0 - 5 5 lat M atu ru s
15. ?/93 D zieck o 1 2 - 14 lat In fan s II
16. ?/93 D zieck o 3 - 5 lat In fa n s I
M ateriał osteologiczny p rzydatny do opracow ania stanow ią tylko cztery czaszki: dw ie żeńskie 1/93, 2/93 i dw ie m ęskie 5a/93, 6/93. M ateriał postkranialny je s t znisz czony i nie p o zw ala na w ykonanie pom iarów w ybranych cech m etrycznych kości długich i odtw orzenia w ysokości ciała. M ateriał opracow ano w edług m eto d p o w szech nie stosow anych w antropologii. Pom iary czaszek w ykonano wg techniki R. M a rtin a2 (Tabela 2). N a podstaw ie pom iarów obliczono w skaźniki określające proporcje czaszki.
1 O kreśleń płci i w iek u w ch w ili śm ierci do k n an o na po d staw ie cech d iag no sty czn y ch ob serw o w an y ch na ró żn y ch fra g m en ta c h szk ieletó w . W ie k szk ieletó w d z ie c ięc y c h o cen io n o g łó w n ie n a p o d staw ie sto p n ia u fo rm o w an ia zaw iązk ó w zębów i w y rzy n an ia się ko lejn y ch zębów , w przy p ad k u ich b raku o p iera n o się na o g ó ln ej w ielk o ści frag m entó w kostnych.
322 A N N A W R Z E S 1 Ń S K A . J A C E K W R Z E S IŃ S K I
O bliczono 5 w skaźników d la części m ózgow ej czaszki i 4 dla części tw arzow ej. W artość tych w skaźników p rzed staw ia T abela 2.
T ab ela 2 W ażn iejsze pom iary czaszk i o raz w sk aźniki czaszkow e
Pom iary G ró b 1 G ró b 2 G ró b 5a G rób 6
w m m w m m w mm w m m
I . N ajw ięk sza d łu g o ść czaszki (g-op) 165 168 _ 177?
2. N a jw ię k sz a szero k o ść czaszki (eu -eu ) 138 147 — 153
3. W y so k o ść czaszki (ba-b ) 129 — — 143 4. N a jm n ie jsz a szero k o ść c z o ła (ft-ft) 93 98 — 97 5 . S z e ro k o ść tw arzy (zy-zy) 119 — —- — 6. S z e ro k o ść szczęk i górn ej (zm -zm ) 85 93 — — 7. D łu g o ść n o sa (n-ns) 44 41 ? 50 — 8. W y so k o ść g ó m o tw arz o w a (n-pr) 61 60 63 ? — 9 . W y so k o ść ca łk o w ita tw a rz y (n -gn) 106 107 — —
10. S z e ro k o ść o czo d o łu (m f-ek ) 37 37 33 —
11. S z ero k o ść m ięd z y o c zo d o ło w a w ew nętrzna 19 2 2 21 — (m f-m f)
12. S z e ro k o ść m ięd z y o c zo d o ło w a z e w n ętrzn a 9 2 97 93 — (ek -ek )
13. Wysokość oczo d o łu 3J 32 33 —
14. S z e ro k o ść o tw o ru g ro szk o w ateg o 19 25 24 —
(n o so w eg o )
15. S z e ro k o ść s u tk o w a czaszk i (m s-m s) 100 — — 115
16. W y so k o ść sp o je n ia żu ch w y (id-gn) 2 6 27 — 3 0
17. D łu g o ść żuchw y (gn-go) 7 2 7 6 — 89
18. S z e ro k o ść k ąto w a żu ch w y (go-go) 86 89 — 111
19. S z e ro k o ść k ły k cio w a (k d l-k d l) 112 113 — —
20. S z e ro k o ść g a łę z i żu ch w y 2 9 2 6 — 3 2
21. O bw ód p o z io m y czaszk i 490 508? — 5 2 0
W sk aźniki
I. W sk aź n ik szero k o ści o w o -d łu g o ścio w y 93,8 87,5 — 86,4 II. W sk aźn ik w y so k o ścio w o -d łu g ościow y 78,1 — — 80,7 III. W sk aźn ik w y so ko ściow o -szero k o ścio w y 9 3,4 — — 9 3,4
IV , W sk aźn ik c z oło w o -szero k o ścio w y 67,3 66,6 — 63,3
V . W sk aźn ik tw arzy m orfo lo g iczn ej 89,0 — — —
V I. W sk aźn ik g ó rn o tw arzo w y 5 1 ,2 — — —
V II. W sk aźn ik nosow y 43,1 — 48,0 —
V III. W skaźnik oczo d o ło w y 83,7 86,4 86,8 —
IX. W sk aźn ik w y sokościow y 85,1 — — 86,6
H rd lićki-K óćki
Stan zach o w an ia C R CR — C L ?
P o jem n o ść czaszk i w /g L .M an o u v riera 1 359cm 3 — — 16 9 8 cm 3
C zaszki z S iem ianow a n ależą do czaszek krótkich. W skaźnik szerokościow o-dłu- g ościow y głow y w skazuje, że czaszk a m ęska je s t k ró tsza od czaszek żeńskich. Na podstaw ie w skaźnika w ysokościow o-szerokościow ego w szystkie czaszki zaliczyć m oż na do średniow ysokich. A naliza w skaźnika czołow o-szerokościow ego w skazuje na średnią szerokość czoła. W skaźnik tw arzy m orfologicznej czaszki żeńskiej w skazuje
C M E N T A R Z Y S K O S Z K IE L E T O W E W S IE M IA N O W IE 323 na tw arz średniej szerokości. W skaźnik nosow y d la czaszki żeńskiej je s t w ąskonosy a dla m ęskiej średnionosy. W skaźnik oczodołow y zalicza czaszki żeńskie do czaszek o oczodołach średnich a m ęskie o o czodołach w ysokich. O trzym ane w artości w skaźników m ożem y porów nać z serią czaszek ludności pochow anej na O strow ie L ednickim 3, na cm entarzysku o chronologii X I-X IV w iek (jako m ikroregion lednicki) T ab ela 3).
T a b e la 3 W skaźniki czaszek z O stro w a L ed nickiego
iźniki . . . . . m in -m ax . . . X + . . . m in -m a x . . . . . .X + ... m ęskie żeń sk ie I . . . . . 6 6 , 8 - 8 4 , 0 . . . . 75,5 + 0,4 . . 68,1 - 8 7 , 3 . . . 7 6 , 6 + 0,3 II . . . 6 6 , 5 - 7 9 , 5 . . . . 72,7 + 0,3 . . 6 5 , 3 - 7 8 , 9 . . . . .7 2 ,7 + 0,3 III . . . . . 8 4 ,3 - 1 1 2 ,4 . . . 9 7,0 + 0,5 . . 8 2 , 8 - 1 0 7 , 9 . . . .95,1 + 0 ,5 IV . . . _
_
V . . . 7 6 , 3 - 9 4 , 8 . . . . 8 5,4 + 0,5 . . 75,8 - 9 6 ,6 . . . 8 6 , 3 + 0 ,6 V I . . . 4 2 , 6 - 5 6 , 9 . . . . 4 9,2 + 0,3 . . 4 0 ,6 - 5 7,3 . . . . .49,3 + 0,3 V U . . . 3 7 , 0 - 64,1 . . . . 4 9 , 9 + 0 ,5 . . 4 0 , 4 - 6 1 , 9 . . . 5 1 , 2 + 0 , 4 V III . . . . . 6 6 , 7 - 8 8 , 4 . . . . 7 7,6 + 0,5 . . 68,3 - 9 4,9 . . .. . 8 1 ,3 + 0,6 I X ... . . . . 7 5 , 1 - 9 2 , 8 . . . . 8 3,2 + 0,3 . . 7 4 , 1 - 9 0 , 2 . . . 8 2 , 5 + 0 , 3L udność p ochow ana na O strow ie L ednickim ch arakteryzow ała się, w porów naniu z ludnością S iem ianow a, głow am i dłuższym i i w ęższym i. K ształt czaszki długocza- szkow y lub średnioczaszkow y. C zaszki z S iem ianow a to czaszki o kształcie krótkocza- szkow ym . P oniew aż w grobach nie znaleziono żadnych zabytków p ozw alających na dokładne um iejscow ienie ich w czasie, w ielkość w skaźnika sz erokościow o-długościo- w ego m oże p osłużyć za p unkt w yjścia do przybliżonego d ato w an ia serii z S iem ianow a. P odstaw ę do takiego d atow ania daje m ikroew olucyjny p ro ces k ró tkogłow ienia zach o dzący na terenie całej Polski4. O dniesienie w ielkości w yliczonej w skaźnika do w ykresu zm ian je g o w artości w bieżącym tysiącleciu, w skazuje na pó źn e średniow iecze i czasy now ożytne.
D la czaszki 1/93 d okonano indyw idualnego o znaczenia taksonom icznego osobnika, stosując m etodę W .K óćki i je g o tabelę do obliczania składów antropologicznych m etodą punktów odniesienia. O kreślono podobieństw o osobnika do elem entów rasow ych tw o rzących populację, p rzy założeniu że średniow ieczne populacje europejskie składały się z pięciu elem entów rasow ych. N a zespół cech m orfologicznych badanej czaszki kobiety w w ieku adultus, składają się w 67% cechy elem entu arm enoidalnego (h), w 20% elem entu śródziem nom orskiego (e), w 11% elem entu laponoidalnego (1), w 10% elem entu nordycznego (a) i w 5% elem entu paleoeuropeidalnego (p). O sobnik był reprezentantem typu arm enoidalnego.
N a tym etapie badań, bez pozyskania w iększej ilości m ateriału do analizy trudno
3 M . Ć w i r k o - G o d y c k i i 1. S w ed b o rg , L u d n o ść p o ch ow an a na cm en tarzy sk u O stro w a L ed n ick ieg o pod w z g lęd em m etry czn y m z u w zg lęd n ien iem zm ien n ości ce ch o raz o b jaw ó w p ato lo g iczn y ch na kościach , cz. 1, P A n 4 3 , 1977, s i l .
4 M. H e n n e b e r g , D elo v anje p riro d n o g o d a b ira n ja u pro cesu b rah ik e fa liz a c ije u Po lsk o j, G lasnik A ntro po lośk o g D ru śtv a Ju g o slav ije, 12, 1975, s. 43.
324 A N N A W R Z E S IŃ S K A , J A C E K W R Z E S IŃ S K I
w nioskow ać o ludności pochow anej w S iem ianow ie. Z ałożenie cm entarzyska o kreśla my na późne średniow iecze bądź czasy now ożytne a użytkow anie nie krótsze niż 50 lat.
S K E L E T T G R Ä B E R FELD IN SIE M IA N O W O
Z u s a m m e n f a s s u n g
Im Juni 1993 w urden an S telle d er z u fällig freigelegten S k elettg räb er im O rt S iem ianow o, G em . L ubow o, W oj. Poznan ( A b b .l) R ettu n g sg rab u n g en d u rchgeführt. Im W estprofil eines W asserleitu n g sg rab en s, in 840 cm L änge w urden 10 deu tlich e G rabgruben freigelegt (A bb.2). D ie G rabgruben w aren m uld en fö rm ig oder rechteckig und erreichten von 27 bis 58 cm B reite. D ie S kelette lagen in d er O st-W est-A chse, m it den K öpfen nach W esten. A u f G ru n d d er an O rt und S telle d u rch geführten B eo b achtungen k ö nnen zw ei “G räb erreih en ” ab g eso n d ert w erden, d ie vom N orden nach S üden laufen (A bb.3).
Eine g en au e A n alyse d er Pro file und des Skelettm aterials ließ 14 S k elettg räb er und eine leere G rabgrube ab zu so n d em . Im losen M aterial aus d e r H alde w urden außerdem K nochen ab gesondert, die zu zwei w eiteren Toten g eh örten (K in d er Infans I und In fans II) (T abelle 1).
Es ist sch w ierig , a u f G ru n d d er d urch g efü h rten R ettu n g su n tersu ch u n g en d ie C hro n o lo g ie des freigelegten G räberfeldes g enau zu b estim m en. D e r M angel an B eigaben, Sarg sp u ren und d ie reg elm äß ig e G rab- und Sk elettan o rd n u n g w eisen a u f den Z eitrau m M ittelalter - M ittelalter/N eu zeit hin. F ü r solch e in en chronolo g ischen H orizo n t sprechen auch die anthro p o lo g isch en Schäd elm essu n g en und errechnete K en n ziffer (Tabellen 2 und 3).
A B B IL D U N G E N
A bb. 1. S iem ianow o. Lage d es G räb erfeld es (gez. P. Iw anow ski)
Abb. 2. Siem ianow o. W estprofil d es G rabens in G räberfeldhöhe. (gez. P. Iw anow ski). Legende: 1 — gegen w ärtig e A ck erbodenschicht; 2 — K u lturschicht; 3 — g elb g rau er Sand m it G rabschürfen; 4 — ver san d ter L eh m ; 4 — oran g en farbig er Lehm ; 6 — K nochen; 7 — Steine
Abb. 3. S iem ianow o. R ek o n stru k tio n d er G räb eran o rd n u n g im freigelegten G räb erfeld frag m en t (gez. P. Iw anow ski). Legende: 1 — F ig urffagm ent; 2 — G räb er in 4 0 -5 2 cm T iefe; 3 — G räb er in 47 - 6 2 cm T iefe; 4 — G räb er in 6 0 - 7 8 cm T iefe; 5 — die im Profil sich tb are G rabgruben
A bb. 4. S iem ianow o. S chädel aus d em G rab 1/93 (P h o to von M . Jó żw ik o w sk a) Abb. 5. S iem ianow o. K eram ikscherben (gez. P. Iw anow ski)
A bb. 6. Fun d stellen in d er nächsten N ach b arsch aft des G räb erfeld es in S iem ianow o. F u n d stellen n u m e rierung im R ahm en des O rtes. L egende: 1 — T rich terb ech erk u ltu r; 2 — K ugelam p h o ren k u ltu r; 3 — Iw no K ultur; 4 — U rgeschichte; 5 — F rü h m ittelalter; 6 — M ittelalter; 7 — M ittelalter/N euzeit. X — G räb er feld in S iem ianow o
