Konserwacja malowideł ściennych w krużgankach pofranciszkańskiego klasztoru w Pyzdrach, pow. Września

Hanna Grzesikowa

Konserwacja malowideł ściennych w

krużgankach pofranciszkańskiego

klasztoru w Pyzdrach, pow. Września

S P R A W O Z D A N I A ,

K O M U N I K A T Y ,

D Y S K U S J E

HANNA GRZESIKOWA

KONSERWACJA MALOWIDEŁ ŚCIENNYCH W KRUŻGANKACH POFRANCISZKANSKIEGO KLASZTORU W PYZDRACH, PÔW. WRZEŚNIA

Pyzderski klasztor Franciszkanów zbudowa­ ny został w pierwszych latach XIV wieku. Po­ żary, nękające miasto w roku 1589, 1768 i 1807 oraz najazd szwedzki w 1655 r. powodowały k o ­ lejn e zniszczenia i remonty również w budyn­ kach franciszkańskich. Krużganki klasztorne, okalające niewielki, kwadratowy wirydarz, za­ wierają w sw ych murach świadectwo tych czę­ stych interwencji restauratorskich: są to licz­ ne przeróbki architektoniczne wnętrza oraz sie­ dem warstw, kolejno powstających, polichromii. Pięć najwcześniejszych spośród nich znaleziono pod pobiałami i tynkami w latach 1957— 1959, podczas prac konserwatorskich przy osiem nato-

wiecznej polichromii Adama Swacha '.

Główne problemy konserwatorskie tego obiektu oraz prace przy malowidłach są tem a­ tem niniejszego sprawozdania.

WYKAZ MALOWIDEŁ W KRUŻGANKACH

Kolejność poszczególnych polichromii poda­ na jest na podstawie układu nawarstwień na ścianach. Jedynie cykl m alowideł franciszkań­ skich jest autentycznie sygnowany i datowa­

ny 2, pozostałe polichromie są pracami autorów anonim owych 3.

Znalezione pod malowidłami 10, 29 i 30 (por. tabl. A) drobiny farb zdają się świadczyć o istnie­ niu niegdyś innych jeszcze, n ie zachowanych do dnia dzisiejszego malowideł. Tradycja ustna wspomina o istniejących niegdyś malowidłach w innych, nie przebadanych dotąd, częściach klasztoru.

BA D A N IA WSTĘPNE

P rzy c zy n y zniszczeń, ogólny stan zachow a­ nia polichrom ii.

a) Główną przyczyną zniszczeń polichromii było nadmierne zawilgocenie budynku. Maga­ zynem wilgoci był niewielki wirydarz, którego poziom w ciągu wieków narósł o przeszło metr i który nie posiadał instalacji odpływowej dla ogromnych ilości opadów atmosferycznych, spływających z dużych płaszczyzn dachów ko­ ścioła i klasztoru. Nieszczelne mury powodowały wciekanie wody do wnętrza korytarzy i bezpo­ średnie zamakanie tynków z malowidłami, zwła­ szcza w korytarzach północnym i wschodnim,

1 Prace konserw atorskie prowadzone b yły przez autorkę, przy w spółudziale A. R om anow iczowej i B. M ajew skiej, na zlecenie i pod nadzorem W oje- w ôdzk'ego Konserwatora Zabytków w Poznaniu i k on ­ su ltow an e przez doc. dr H. Jędrzejewską.

2 W scenie „Pogrzeb św . Franciszka” : „Non sum

Parrhasius, пес Zeuxis, пес fu i A pelles, Sed pictura m ihi, sicut et Ordo, Monor. Frater Adam us S w ach ”. W scenie z autoportretem: „A. D. 1733”.

3 D atow anie poszczególnych w arstw powtarzam za dr St. Szym ańskim — B. H. S. nr 4, 1960 — Ma­ low idła ścienne w Pyzdrach.

Tabela A Kolej­

ność wg planu

Temat malowidła Uwagi

Kolejność warstw, czas pow­ stania

1 Komunia św. Franciszka usunięte dla pokazania m il. 24 I

2 św. Franciszek pod krzyżem nie podlegało konserwacji ok. połowy

XIX w. 3 scena z autoportretem

4 narodziny św. Franciszka '

5 św. Franciszek w San Damiano 6 wyrzeczenie się dóbr ziemskich

7 spotkanie ze św. Dominikiem (?) _© zachowany fragment

8 św. Franciszek przed Honoriuszem III _{© 1) »>}

9 kapituła na matach zniszczona dolna partia

10 alegoria posłuszeństwa _{H П} II

11 św. Franciszek w krzewie ciernistym _{fi ii »»} 1733 r.

J2 św. Franciszek przed sułtanem _{a a a}

13 scena nie rozpoznana ii ii ii

14 scena z Matką Boską i Dzieciątkiem (wizja brata Konrada z Offidy?)

15 uzyskanie odpustu dla Porcjunkuli rekonstrukcja XVIII w,? w dolnej partii

16 kazanie do ptaków fi ii

17 wypędzenie wilka z Gubbio zniszczona dolna partia

18 stygmatyzacja rekonstrukcja XIX w. na podsta­

wie oryginalnych resztek. Dół zniszczony

19 anioł muzykujący zniszczona dolna partia

20 śmierć św. Franciszka

21 pogrzeb św. Franciszka, Mikołaj V u trumny świętego

22 Matka Boska Bolesna 4 malowidło przeniesione na osobne

podłoże. Autorstwo rozpoznane

1

23 kopułka nad niszą, draperie _O III

24 kolumny z draperią _O odsłonięte spod mal. 1 ok. 1690

25 Zwiastowanie

_O

26 resztki kompozycji figuralnej

_o

27 resztki m Uowidła o nierozpoznanej treści

_o

28 św. Roch z aniołem

_o

29 stylizowany ornammt roślinny

_o

30 święci: Michał Archanioł, Hieronim i Maria Egipcjanka 5

_o

31 adoracja Baranka (?)

_G

32 orname nt z malowanych cegiełek _{_ •} zachowany ślad malowidła

33 dziewięć (?) czerwonych zacheuszków

_O

i

!

że może to być fragmrnt najstar­ 7

1

ganków. Brak powiązań warst­ wowych z innymi malowidłami ; zachowane resztki

О — malowidła odsłonięte spod pobiał; • — milowidła odsłonięte spod tynków. © — malowidła odsłonięte częściowo spod pobiał, częściowo spod tynków. 4 Prace konserwatorskie, zw iązane z przenJesie-

niem tego m alow idła na osobne podłoże, om ówione

zostaną w oddzielnym sprawozdaniu. 5 Wg określenia mgr Kłoczowskiego.

W v jV v u tify * H , a l o u n . d £ t vu a m 1 -2Л - ć T \ j<t40-H5' * ^ H î - 4 W X X - 4 8 4 * Ш 1 Ъ * doo * i $ o 4.4 - O l 2.00 « Z 6 f 1 5 . CA a ł o < j>»0 2,4,l ł - »Viat t 2» - Ш » 448 2 9 - o r v a * n e » i £ -rv a p o c L lu c z u . >*■«' f 0 3 0 . ч ^ д < M - 184 <■ 448 ь orna.»nt*Jt &0 c m * rtbZ.tU.L *.axl\tu6z.lu _|_ 30 c m . ДО0 i. Л 5 ь C ) m

Plan sytuacyjny m alow ideł w krużgankach

/ с cc * ' 2oo

(rys. A. Romanowiczowa)

posiadających betonową posadzkę. Wilgoć spo­ wodowała znaczne zniszczenia: odsądzanie tynków (str. 61), niszczenie spoiwa zapraw i malowideł, osłabienie przyczepności po- biał. Najbardziej ucierpiały — gorzej tech­ nicznie zbudowane — warstwy III, IV, V. W pewnych fragmentach ścian cegły uległy korozji, nieznaczne przestrzenie przypodłogo­ wych partii ścian wnęki w korytarzu południo­ w ym zaatakowane zostały przez grzyb, zwła­ szcza w miejscach, pokrywanych smołą, w cza­ sie poprzednich reperacji. W rejonie wiry- darza na głębokości ca 3 m natrafiono na wodę gruntową. W odległości ok. 300 m od klasztoru istnieje, na znacznej głębokości, źród­ ło wodne o dużej zawartości związków siarki.

Woda studzienna w najbliższym sąsiedztwie zawiera duży procent soli mineralnych, 0 0 za­ pewne nie jest bez w pływ u na fakt występow a­ nia na ścianach korytarzy bardzo obfitych w y ­ kwitów soli potasowych, głów nie siarczanów a także chlorków i azotanów.

b) Przeróbki architektoniczne spowodowały obcięcie nowym sklepieniem górnych partii m a­ lowideł warstwy IV.

c) Przemalowania dziewiętnastowieczne po­ krywały niemal w szystkie malowidła Swacha, zmieniając bardzo znacznie kolor i fakturę autentyku oraz, w poszczególnych przypadkach, wprowadzając zmiany kompozycyjne.

d) Wiele m alowideł ucierpiało wskutek uszkodzeń mechanicznych.

K. О 3 Cf I Ö L

с * - л 5 0

«.OLEJNE WARSTWY ЛЛА LOW I DEL

I - XIX w -r.-. -■ ■ V - ok. 1558

II - » .T ? 3 5 a a m V t - X V ^ < v i .

Ill' »ИЫ>0 Г П - VIl-XIYv*

I V - o U . 1 S i b --- --- — г

Wnęka w korytarzu południowym — układ kolejnych w arstw m alowideł (rys. autorka)

C ha ra kterystyka techniczna m alowideł: Ma­

low idła leżą na murze, zawierającym w naj­ starszym sw ym wątku cegły o wymiarach: 29

X

X

PRACE KONSERWATORSKIE

Wykonano:

1. Stopniowe obniżenie poziomu wirydarza; 2. Wzmocnienie więźby dachowej, repera­ cje dachu oraz murów wokół wirydarza;

Tabela В

Warst­

wa Czas powstania Podłoże

Spoiwo wiążące pigmenty Charakterystyczne pigmenty I Ok. połowy XIX w.

chuda pobiała wapienna tłusta tempera, o

dużej zawartości oleju 6

błękit pruski ; w próbkach białych stwierdzono ołów

II 1733 r. dwie warstwy tynków wapienno-piaskowych z dodatkiem żwiru i węgla drzewnego. Głębsza warstwa chudsza, nasieka- na (str. 61). Łączna grubość obu warstw od 2 mm w partiach dolnych do 70 mm w partiach przysklepiennych

wapienno-(kazeino-we?)7

biel wapienna, czer­ wień żelazowa, żół­ cień żelazowa, smal- ta

III ok. 1690 r. pobiała wapienna gładka M biel wapienna

czerwień żelazowa zieleń miedziowa

IV ok. 1596 r. pobiała wapienna z dodatkiem kazeiny? »» biel wapienna m:nia, czerwień żelazowa, czerń z palonej smoły auryp'gment

V ok. 1568 r. pobiała wapienna z małym dodatkiem włókien roślinnych » > biel wapienna ziemia zielona

VI XV/XVI w. zaprawa wapienno-piaskowa twarda, krucha, kremowego koloru, grubości ok. 2 mm

wapienne. Ślad białka (może po­ chodzić z warstw IV i III) zieleń miedziowa błękit miedziowy ziemia zielona czerwień żelazowa

VII 1. poł. XIV w. zaprawa wapienno-piaskowa, chłonna, porowata, grubości ok. 15 mm

wapienno-(kazei-nowe?)7

czerwień żelazowa

3. Założenie rynien i instalacji, odprowa­ dzającej nadmiar wody atmosferycznej poza te­ ren wirydarza;

4. Zastąpienie betonowych posadzek podło­ gami drewnianym i,

5. Częściową wym ianę tynków w koryta­ rzach; 8.

W z m a c n i a n i e o d p a d a j ą c y c h t y n k ó w i p o b i a ł :

a) W partiach malowideł z XVIII wieku (schematyczne przedstawienie budowy tej war­ stw y oraz kolejnych faz postępującego znisz­ czenia pokazano na s. 61). Po wprowadzeniu m ię­ dzy tynki wody wapiennej lub zwykłej z

do-6 Tą sam ą techniką w ykonane są przem alow a­ nia leżące na w arstw ie m alow ideł Swacha.

7 B adania chem iczne w ykazały obecność sub­ stancji białkow ej oraz w ęglanu wapnia. Spoiwo po­ siad ało cechy techniczne kazeiny w apiennej; m ogło b yć sporządzone z dodatkiem sera lub chudego m leka.

8 Prace przy rem oncie i konserw acji budynku, prowadzone b yły na zlecenie i pod nadzorem W oje­ wódzkiego Konserwatora Zabytków w Poznaniu. Pew na część prac wykonana została przez m ieszkań­ ców Pyzdr z in icjatyw y proboszcza parafii.

datkiem alkoholowego roztworu tym olu, wpro­ wadzano między rozwarstwione tynki m asę ka- zeinowo-wapienną. W przypadku, przedstawio­ nym na rysunku 3b starano się wybrać z wnę­ trza pęcherza gruz, następnie w lew ano rzadką zaprawę wapienno-piaskową z dodatkiem ca 5% kazeiny wapiennej. Wybrzuszenie likwidowano przez nakładanie stempli.

b) W warstwach wcześniejszych m alowideł osobnym zagadnieniem było zabezpieczenie od­

padających pobiał w miejscach nawarstwiają­ cych się polichromii (np. 23, 25, 33). Podlepia- nie łusek równało się nieodwracalnemu uszko­ dzeniu warstw głębszych; brak interwencji ska­ zyw ał je na odpadnięcie z wysychającej stop­ niowo ściany. W tej sytuacji postanowiono wzmocnić przyczepność warstw przez podlepie- nie samych tylko krawędzi łusek oraz w ypełnia­ nie śladów starego nasieku zaprawą z dodat­ kiem kazeiny.

W z m a c n i a n i e r o z ł o ż o n e g o s p o i w a t y n k ó w . Wielokrotne zastrzyki- wanie wody wapiennej pod tynki lub nasycanie ich od strony lica nie przyniosło rezultatów w pełni zadowalających, aczkolwiek po pewnym czasie można było zauważyć pewne stwardnie­ nie zaprawy. Próby nasycania em ulsją polioc­ tanu w inylu przyniosły negatywne rezultaty. Znacznie większe stwardnienie zaprawy stw ier­ dzono przy impregnacji odwroci próbek alko­ holem poliwinylowym; środek ten nie został jednak użyty do konserwacji.

L i k w i d o w a n i e w y k w i t ó w s o l i p o t a s o w y c h . W miarę osuszania budynku zmniejszała się ilość wykw itów na ścianach krużganków. Bardzo dobre rezultaty dało w y ­ d ę c ie zaprawy na szerokości ok. 10 cm. rów­ nolegle do poziomu podłogi poniżej malowideł wzdłuż całych korytarzy (tynki w tych partiach niemal w całośd wym ieniane były na nowe). Na podstawie czteroletniej obserwacji stwierdzić można, że w ykw ity na malowidle pojawiają się sporadycznie i niemal wyłącznie na śd an ie pół­ nocnej (ca 1% pierwotnej ilości), podczas gdy tynki bez malowideł, znajdujące się poniżej w y ­ ciętego pasa są nadal w pewnym stopniu odsą­ dzane od muru i korodowane przez sole (ca 10°/o dawnej ilości).

U s u w a n i e p o b i a ł z m a l o w i d e ł w a r s t w III—VII. Malowidła pokryte były

pobiałami w ilości 1— 8 warstw. W miejscach najtrudniejszych dobre rezultaty przynosiło sto ­ sowanie strumienia pary wodnej lub małych, gorących kompresów wodnych. Warunkiem po­ myślnego przeprowadzenia zabiegu było odpo­ wiednie nawilżenie pobiały i natychm iastowe jej usuwanie. Zbyt duża ilość wchłoniętej wody powodowała rozmiękczenie warstwy odsłania­ nej; wyschnięcie lub nawet ostygnięcie — jej znaczne stwardnienie. W przypadkach w yjąt­ kowych stosowano nasączenie wszystkich warstw aż do podłoża emulsją polioctanu w i­ nylu i następnie kolejne zwilżanie i usuwanie pobiał. Sposób ten pozwolił na uratowanie kil­ ku, najbardziej zagrożonych, fragm entów orna­ mentu w podłuczu, jednakże był stosow any z dużym zastrzeżeniem, ze względu na przyciem ­

niające właściwości emulsji.

U s u w a n i e p r z e m a l o w a ń z m a ­ l o w i d e ł S w a c h a . Na podstawie prób la­ boratoryjnych i praktycznych, do usuwania grubych warstw olejnej tem pery użyty został wodno-alkoholowy roztwór ługu potasowego (ca 6%). Przemalowania z błękitów usuwano głównie trójchloroetylenem, działającym jednak­

że znacznie gorzej niż silne środki zasadowe. Wolniej działające rozpuszczalniki powodowały naruszenie epidermy autentyku.

P u n k t o w a n i a . W malowidłach XVIII- wiecznych drobne uzupełnienia zaprawy oraz niektóre partie ubytków farby autentycznej po­ krywano kreseczkami pionowymi, kładzionym i dość gęsto, w kolorze lokalnym. W zespole w ie­ lowarstwowych i wycinkowo widocznych m a­ lowideł na południowej ścianie wnęki zacho­ dziła konieczność uczytelnienia i wyodrębnienia, w pewnym stopniu, kolejnych w arstw 'polichro­ mii, przy jednoczesnym zachowaniu, przyjętej dla całego zespołu, zasady nie rekonstruowania brakujących form. Narzuciło to konieczność in ­ dywidualnego traktowania uzupełnień barwnych — ich zakresu oraz sposobu wykonania.

M a t e r i a ł y z a s t o s o w a n e w p r a ­ c a c h k o n s e r w a t o r s k i c h .

— Wapno stare, gaszone (ok. 20-letnie); — Piasek i żwir rzeczny;

— Zaprawa do uzupełnień: piasek + wapno, przeważnie w stosunku 3 :1 ;

— Środki dezynfekcyjne: ca 5 -procentowy roz­ twór tymolu w alkoholu z dodatkiem w ody,

wodny roztwór parachlorometakrezolanu so­ du. Do konserwacji kazeiny stosow any był fluorek sodu;

— Polioctan w inylu — „Emultex F713“. Ciem- niące właściwości emulsji wykorzystane zo­ stały dla zlikwidowania silnych zabieleń, w ystępujących na powierzchni jednej z kom ­ pozycji S wacha (scena nr 15), powstałych, być może, skutkiem zabiegów, w ykonyw a­ nych podczas dawnych prac przy rekonstruk­ cji tego malowidła (zmiana współczynnika załamania światła?). Przetarcie powierzchni em ulsją (2% w wodzie) spowodowało stop­ niow e zniknięcie rozbielenia i niemal zupeł­ ne zrównanie walorowe tej sceny z pozo­ stałym i przedstawieniami legendy franci­ szkańskiej.

— Parafina twarda — 1-procentowa w benzy­ nie — używana była do spryskiwania ma­ low ideł XVIII-wiecznych po ukończeniu ich konserwacji, celem zmniejszenia chłonięcia wilgoci atmosferycznej ;

— Kazeina — sporządzana z chudego sera i wapna gaszonego. Dość szerokie zastosowa­ nie kazeiny w pracach konserwatorskich, w ynikało z faktu stwierdzenia substancji

białkowych w e wszystkich niem al war­ stwach autentycznych oraz pozytyw nych rezultatów, otrzym anych przy użyciu ka­

zeiny w innych pracach konserwatorskich. Szczególna specyfika zespołu m alow ideł pyz- densikich, drastyczne warunki wilgotnościowe, rodzaj zniszczeń i wielow arstwow y układ poli­ chromii, ograniczały możliwości działania kon­ serwatorskiego lub zmuszały do tak radykalnych zab.egów, jak przeniesienie fragmentu wystroju m alarskiego na now e podłoże.

Po czteroletniej obserwacji obiektu nie stwierdzono żadnych objawów gnicia kazeiny, powtórnego odsadzania tynków, rozrostu pleśni lub grzyba. Zachodzi jedynie konieczność po­ nownego podlepienia nieznacznego fragmentu XIX w. pobiał w scenie „Stygmatyzacja“.

Pewne zagadnienia konserwatorskie pozosta­ ły nadal otwarte, przybyły również nowe : zmia­ na warunków wilgotnościowych budynku i od­ słonięcie malowideł, pokrytych przez setki lat pobiałami, rncgą się okazać bodźcami, których działanie 'powinno być przez dłuższy czas skru­ pulatnie kontrolowane.

art. kons. Hanna Grzesikowa Muzeum w L ublinie

Ryc. 2. Pyzdry, klasztor, zachodni korytarz kruż- Ryc. 3. Pyzdry, klasztor w irydarz po 10 m inutach ulew -

gankow (fot. Z. Ratajczak) nego deszczu (dziedziniec w trakcie obniżania poziomu)

(fot. H. G rzesikowa) Rye. 1. Pyzdry, widok kościoła i klasztoru od strony Warty (fot. Z. Ratajczak)

Ryc. 6. Pyzdry, klasztor, nitki grzyba irrędzy w arstw am i tynków 1 pobiał (pod malowidłem M atka Boska Bolesna,

scena 22) (fot. H. Grzesikowa)

Ryc. 7. Pyzdry, klasztor, odsłanianie m alow idła gotyckiego

(wnąka, ściana wschodnia) (fot. Z. Ratajczak)

Rye, 4. Pyzdry, klasztor, A. Swach — m alow idło nie rozpoznanej treści, stan przed konserw acją (kory­ tarz północny, scena 13) (fot. Z. R atajczak) Ryc. 5. Pyzdry, klasztor, wykwity soli potasow ych

Ryc. 8. Pyzdry, klasztor, A. Swach, „Kazanie do p taków ” (scena 16), stan przed konserwacją (fot. Z. Ra­

tajczak)

Ryc. 9. Pyzdry, klasztor, A. Swach „Kazanie do ptaków ” (scena 16), stan po konserw acji. W partii dol­ nej stara rekonstrukcja malarska (fot. H. Grzesikowa)

10

Ryc. 10. Pyzdry, klasztor, w nęka w korytarzu połud­ niow ym — ściana wschodnia: 1 — w idoczny w ubyt­ ku w arstw y wierzchniej fragm ent zacheuszka (war­ stwa V II, mai. 33, XIV w.); 2 — św ięci H iero n m , Michał Archanioł i Maria Egiocjanka (warstwa VI, mai. 30, XV —XVI w.); 3 — św . Roch z aniołemj (warstwa V, mai. 28, ok. 1568 r.); 4 — zachow any m ały fragm ent w górnej partii ściany (warstwa IV, mai. 26, ok. 1596 r.): a) ślad pierwotnej form y archi­ tektonicznej — załom muru z resztkam i starej za­ prawy (odpowiada m iejscu pęknięcia ś c :any p rzeciw ­ ległej) i b) fragm ent naw arstw ień pobiał, pozosta­ w iony w narożniku ścian wschodniej i południowej (fot. H. Grzesikowa)

Ryc. 11. Pyzdry, klasztor, wnęka w korytarzu po- łudm owym , ściana południowa w trakcie w yk on y­ wania pierwszych odkrywek m alowidła.

(fot. H. Grzesikowa) Ryc. 12. Pyzdry, klasztor, wnęka w korytar:u po­ łudniowym, ściana południowa po konserwacji od- słom ętych m alowideł: 1 — zacheuszki widoczne przez ubytki w ierzchniej w arstwy (warstwa VII, mai. 33, XIV w.); 2 — „Adoracja Baranka” (?) (warstwa VI. mai. 31, XV—XVI w.). Malowidło Matka Boska B o­ lesna przeniesione na osobne podłoże; 3 — Z w ia­ stowanie (warstwa IV, mai. 25, ok. 1569 r.); 4 — kopułka z draperiami, stanowiąca niegdyś dekorację dla stojącej w niszy rzeźby Matki Boskiej (warstwa III, mai. 24, ok. 1690 r.) (fot. H. Grzesikowa)

12

w