RECENZJE
275
kamy się tu z pięciom a pow innościam i dorosłego człow ieka. Silny nacisk położył n a aspekt m oralny, który powinien być podstaw ą w szelkiego współżycia. Pow inności te, w edług autora, pow inny nas nauczyć życia i funkcjonow ania w społeczeństw ie. M a ją one pokazać nam w łaściw e podejście do pracy, która stanow i w ar tość wyjątkow ą. Dalej autor om aw ia w ychow anie, którego analizę zaczyna od czasów starożytnych, a kończy na w spółczesności.
Kazim ierz Ż egnałek - profesor pedagogiki z A kadem ii Podlaskiej - opierając się n a w łasnych badaniach przedstaw ia Rodzinne uw arunkow ania p ow odzeń i niepowodzeń szkolnych. N a podstaw ie badań dochodzi do znaczących w niosków , ukazując nam w pływ różnych czynników na kształtow anie się postaw dzieci w obec obow iązków szkolnych. D zieci z rodzin o wyższym w ykształceniu, podobnie ja k i jed y n acy czy dzieci z modelowych rodzin typu 2+2, uzyskują lepsze w yniki w nauce, łatwiej p rzysw ajają m ateriał i m ają w yższe aspiracje dotyczące dalszego kształcenia. N atom iast dzieci z rodzin, gdzie rodzice m ają w ykształcenie podsta wowe bądź zawodowe lub z rodzin w ielodzietnych osiągają słabsze w yniki w nauce, a opiekunow ie czy rodzi ce ja k najszybciej pragną ich usam odzielnienia. B adania w ykazały rów nież, że dzieci z rodzin niepełnych prezentują ten sam poziom zaangażow ania w życiu szkolnym , ja k jed y n acy czy dzieci ze środow isk inteli genckich. Częstym zjaw iskiem w rodzinach niepełnych je s t w iększa troska rodzica i bliższe kontakty z peda gogami szkolnymi. Dzieci z rodzin w ielodzietnych o w iele w cześniej w y k azu ją się w iększym poziom em uspołecznienia, szybciej się usam odzielniają, a rodzice pozostaw iając im więcej niezależności i sw obody, nie m ają dużego w pływ u na kształtow anie się i rozwój osobow ości sw ych dzieci, co w edług autora je s t na ogół pozytyw nym zjaw iskiem .
Bliżej zaprezentow ane artykuły w ybrane z księgi pam iątkowej ku czci H. Bednarskiego, ja k ow a Księga, w zbogacają dorobek polskiej socjologii rodziny. Już z tego w zględu, nie m ów iąc o innych, niniejsza recenzja może w zbudzić zainteresow anie niektórych czytelników tom u „R oczników Socjologii Rodziny” .
A n n a Szkoła
Ł u k a s z S u ł k o w s k i . Organizacja a rodzina. Wiązi rodzinne w życiu gospodarczym.
Toruń 2004 s. 261.
W dorobku polskiej socjologii rodziny m ocno zaznacza się nurt badaw czy analizujący rodzinę paralelnie albo w korelacji z jej głów nym źródłem utrzym ania. Dawniej było nim przew ażnie gospodarstw o rolne, a następnie i przedsiębiorstw o oraz w iążąca się z tym i podm iotam i gospodarczym i praca najem na i w ykony wany zawód. O statnio zaś, dla w ielu polskich rodzin głów nym źródłem utrzym ania staje się szeroko pojęty zasiłek. To te kw estie ekonom iczno-gospodarcze i profesjonalne w różnych proporcjach pojaw iają się ja k o główne albo tylko okazjonalnie sygnalizow ane przy om aw ianiu funkcji ekonom icznej rodziny czy m aterial nych podstaw jej funkcjonow ania.
Ów nurt badaw czy w daw nej, a także i współczesnej polskiej socjologii rodziny chyba naw et dom inujący, zapoczątkow ał m .in. jej klasyk, ks. A leksander W óycicki, profesor socjologii U niw ersytetu Lubelskiego (od roku 1928 KUL), sw ą sły n n ą rozpraw ą R obotnik p o lsk i w życiu rodzinnym. M onografia społeczna (W arszaw a 1922). N urt ten pojaw ił się także n a pierwszej zapew ne ogólnopolskiej konferencji pośw ięconej rodzinie. O dbyła się ona z inicjatyw y Katolickiej Akcji Społecznej w Poznaniu, w dniach 2 do 6 w rześnia 1935 roku. Obrady jej toczyły się w Collegium M inus Uniw ersytetu Poznańskiego. U czestniczyli w nich m.in. dr Tadeusz Szczurkiewicz, ks. d r A leksander W óycicki oraz ekonom iści om aw iający m aterialne podstaw y rodziny, m.in. dr Leopold C aro - profesor Politechniki Lwowskiej i dr C zesław Strzeszew ski z KUL.
O statnio coraz w yraźniejszy i silniejszy w polskich badaniach społecznych, podtrzym ując term inologię W óycickiego, obejm ujących badania socjologiczno-antropologiczne i ekonom iczne oraz z zakresu nauk o zarządzaniu i organizacji, staje się paradygm at w zajem nych zależności rodziny i małej bądź średniej firmy, będącej w całości lub znacznej części w łasnością jednego albo kilku członków tej podstaw ow ej grupy pier wotnej. Pow yższy paradygm at w polskich realiach zainspirow ali ponow nie badacze życia rodzinnego i bizne sow ego w yw odzący się nie z kręgu socjologów rodziny, ale tych socjologów i innych specjalistów , którzy zajm ują się funkcjonow aniem gospodarki, zarządzaniem i instytucjam i ekonom icznym i.
276
RECENZJEPrzekonyw ającym przykładem takiej diagnozy, a w pew nym sensie i prognozy je s t interesującą i cenna, a co najistotniejsze, inspirująca do tego typu badań rozpraw a Łukasza Sułkow skiego Organizacja a rodzina.
W ięzi rodzinne w życiu gospodarczym - najbardziej znanego w Polsce autora licznych publikacji, dotyczących
rodzinnego biznesu, ja k i w spółtw orzących go m ałych i średnich firm - tak jed n o , ja k i wielorodzinnych. Recenzow ana pozycja je s t k olejną z wielu jeg o opracowań, pośw ięconych interesującej nas tu problematyce. U kazuje ona zależności m iędzy rodziną a organizacją, zw łaszcza zaś organizacją gospodarczą. Problem atyka ta je st nadal istotna we w spółczesnym społeczeństw ie polskim , ale nie byw a szerzej uw zględniana w opracow a niach teoretycznych, a tym bardziej w badaniach em pirycznych, tak socjologicznych, ja k i ekonom icznych.
W pływ więzi rodzinnych na organizacje, czy m ów iąc w prost na firmę, najczęściej jeszcze uw zględniają autorzy publikacji z zakresu m ikroekonom ii, charakteryzujący gospodarstw a dom ow e i przedsiębiorstw a rodzinne oraz nieliczni socjologow ie rodziny. A nalizow anie i badanie relacji m iędzy organizacjam i a rodzina mi, czyli najbardziej w spółcześnie istotnym i całościam i społecznym i, są bardzo istotne dlatego, bo dzięki nim m ożna uzyskać wiedzę o dużym znaczeniu poznaw czym i zarazem , a naw et przede w szystkim , utylitam o- socjotechnicznym .
W recenzowanej publikacji dla socjologów rodziny najbardziej interesujące jest to, że ukazuje ona wpływ, jak i „w yw iera rodzina na organizacje gospodarcze i cały system gospodarczy” (s. 12). Sporo bow iem polskich przedsiębiorstw ostatnio przechodziło bądź przechodzi przez stadium firm rodzinnych, a dopiero później, i to tylko niektóre, rozrastają się do organizacji o przew adze więzi form alno-profesjonalnych. „Kształt rodziny i siła więzów rodzinnych - pisze autor - m uszą wyw ierać w pływ na charakter now o pow stających organizacji, ja k rów nież funkcjonow ania organizacji ju ż istniejących. Badanie relacji organizacji i rodziny dotyka - jego zdaniem - problem atyki zaufania i kapitału społecznego, pow staw ania firm rodzinnych, a także patologii więzi społecznych, takich ja k nepotyzm czy kum oterstw o. B adanie tych procesów je st istotne nie tylko z punktu w idzenia teorii, ale rów nież i praktyki zarządzania” (s. 9-10).
Autor, zgodnie z głów nym celem swoich badań, analizuje zależności m iędzy organizacjam i, zw łaszcza ekonom icznym i i gospodarką a rodziną. W badaniach położył głów ny nacisk na rzeczyw istość polską, porów nując j ą z rzeczyw istością n iem iecką i ukraińską. W skazuje zależności m iędzy strukturą i specyfiką rodziny polskiej a kształtem organizacji gospodarczej, z k tó rą ta m ikrostruktura często byw a form alnie i rzeczywiście pow iązana. D zięki tem u w zbogacona zostaje w iedza tak w ażna dla życia rodzinnego i funkcjonow ania polskiej gospodarki. W tym to w łaśnie w yraża się w alor poznaw czy recenzow anej książki, w zbogacony o unaocznienie specyficznych cech polskich organizacji gospodarczych nasyconych fam ilizm em. W aspekcie praktycznym praca ta dostarcza inform acji o tym, ja k w ykorzystać inform acje z tego zakresu dla w zm acniania pozytywnych determ inant rozw oju przedsiębiorczości, a z drugiej strony ograniczać negatyw ne skutki.
U podłoża tak sform ułow anego celu rozw ażań teoretycznych i m iędzynarodow ych badań tkwi dom nie manie Ł. Sułkow skiego, że w e w spółczesnym polskim społeczeństw ie zachodzą istotne zależności między zm ianami struktury społecznej i funkcjonow ania rodzin polskich a zm ianam i w organizacjach gospodarczych w aspekcie zarów no ekonom icznym , ja k i społecznym . Ponadto autor uw aża, że należym y do krajów o „szcze gólnie silnych w ięziach rodzinnych, a jednocześnie struktura gospodarcza będącą spuścizną realnego socjali zm u nie sprzyjała rozw ojow i w łasności rodzinnej. Skutkuje to gw ałtow nym rozw ojem przedsiębiorstw rodzin nych oraz przedsięw zięć gospodarczych tw orzonych przez rodziny w okresie transform acji” (s. 13).
D oniosłość więzi rodzinnych w polskich organizacjach gospodarczych w ykazuje w ostatniej dekadzie w ysoką dynam ikę, a to z kolei sprzyja rozw ojow i w nich praktyk fam ilistycznych, które coraz częściej sta ją się obiektem badań socjologów i reprezentantów pokrew nych nauk. Zjaw isko fam ilizm u - ja k wiadom o - rodzi skutki pozytyw ne, bo sprzyja tw orzeniu i funkcjonow aniu firm rodzinnych, ale jednocześnie sprzyja też za chow aniom negatyw nym , ja k im byw a „am oralny fam ilizm ” . A utor staw ia też tezę, że nadm ierny fam ilizm w organizacjach ogranicza, tak istotny w spółcześnie rozwój kapitału społecznego.
T a istotna i jak że specyficzna problem atyka społeczno-ekonom iczna, dotycząca rodziny i gospodarki w ym aga stosow ania specyficznej procedury badaw czej, typowej zarów no dla badań nad ro d z in ą ja k i życiem gospodarczym . A utor uważając, że interesujący go fam ilizm w organizacjach ekonom icznych przejaw ia się różnym i praktykam i i zachow aniam i, które postanow ił zidentyfikow ać, odpow iednio zaklasyfikow ać i opisać. Za n ajlepszą m etodę badaw czą uznał studium przypadków organizacji, w których w ystępują różnorodne formy zjaw iska fam ilizm u. Jak ju ż sygnalizow ano, w badaniach terenow ych dom inują organizacje polskie, a nie m ieckie i ukraińskie ja k o mniej liczne grupy porów naw cze. Fam ilizm je st niezw ykle trudnym obiektem ba daw czym , bow iem je s t specjalnie konspirow any, gdyż najczęściej m a on w naszym społeczeństw ie pejoratyw ne zabarwienie.
RECENZJE
277
Oprócz studium przypadku istotne było badanie ankietowe. O bjęto nim 803 respondentów w ylosow anych spośród studentów pracujących oraz uczestników szkoleń zaw odow ych z Polski (653), N iem iec (117) i U krai ny (33). Z badań tych w ynika, że próba niem iecka w yróżnia się znacznym i preferencjam i do tw orzenia rodzin nych biznesów, a tym sam ym do pozytywnej oceny tego typu przedsiębiorczości. N atom iast respondenci z Polski i U krainy nie uznają za najlepszą strategię rozpoczynania działalności gospodarczej od firm y rodzin nej. Polscy respondenci zdecydow anie preferują sam odzielne otw ieranie sklepu i innych podobnych organiza cji gospodarczych.
Recenzow ana praca prezentuje zjaw isko fam ilizm u w działalności gospodarczej Polski i dw u ju ż w ym ie nionych sąsiednich państw. Jej autor w yjaśnia istotę ow ego zjaw iska i jeg o am oralny aspekt, a także różne zalety zahaczające przede w szystkim o racjonalne w ykorzystanie kapitału społecznego. W dalszej części rozważań tego om aw ianego tu zjaw iska ukazuje jeg o wpływ na m iędzypokoleniow ą reprodukcję elit gospo darczych. O dw ołuje się tu do licznych przykładów , zw łaszcza z rodzim ej rzeczyw istości, bazując na studiach przypadków. Próbuje też autor ustalić wskaźniki fam ilizm u organizacyjnego i jeg o stopień w organizacjach i ich szerokim otoczeniu, jak im je st społeczeństw o państwowe.
Najbardziej interesującą dla nas je st problem atyka firm rodzinnych i rodzinnych wartości. K w estie te w spółtw orzą trzeci rozdział książki, w którym autor określa istotę firm y rodzinnej, m odel w spółzależności rodziny, przedsiębiorstw a i społeczeństw a. Ów m odel ujm uje graficznie, co stanow i unaocznienie skom pliko wanych pow iązań rodziny i jej poszczególnych kom ponentów , traktow anej jak o m ikrostruktura, z organizacją tw orzącą mezostrukturę oraz jej pow iązania z gospodarką i społeczeństw em ja k o m akrostrukturą. W rozdziale tym analizow ane s ą różnorodne kw estie dotyczące firm rodzinnych i ich jaw nych, ja k i utajonych pow iązań z rodziną. W końcowej części rozw ażań tego rozdziału zaprezentow ana je st typologia firm rodzinnych i etapy ich rozwoju.
W ostatnim - czw artym i zarazem najkrótszym rozdziale - opisane zostało zjaw isko fam ilizm u w gospo darce polskiej na tle m iędzynarodow ym oraz doceniony został pom ysł i szanse kształtow ania fam ilizm u w naszym kraju. Ta form a biznesu, znajdując się w stadium początkow ym , m a perspektyw y rozw oju z korzy ścią dla przedsiębiorców , ja k i gospodarki, a przede w szystkim dla potencjalnych pracobiorców .
Recenzow aną pracę k ończą wnioski, aneks m etodologiczny i bibliografia. D la badaczy tej ważnej pro blematyki, zw łaszcza mniej dośw iadczonych, istotna je st obszerna bibliografia, a także i aneks, ukazujący jak można badać i analizow ać relacje m iędzy organizacją gospodarczą a rodziną. Ze w zględów m erytorycznych, jak i m etodologicznych praca ta zapew ne wzbudzi duże zainteresow anie w środow isku socjologicznym , nie tylko socjologów rodziny i gospodarki, ale także adeptów socjologii i adeptów innych pokrew nych kierunków , zwłaszcza studiów ekonom iczno-m enedżerskich.
