Maria Dudkiewicz
Rola przedszkola w uświadamianiu i
rozwijaniu poczucia więzi rodzinnej
u dzieci
Nauczyciel i Szkoła 2 (7), 89-98
Maria Dudkiewicz
Rola przedszkola w uświadamianiu i rozwijaniu
poczucia więzi rodzinnej u dzieci
Zainteresowanie rodziną obejmuje obecnie wszystkie dziedziny jej życia i niemal wszystkie w ystępujące w niej zjawiska oraz problemy. W centrum uw agi znajdują się zachodzące w rodzinie przem iany oraz ich społeczne konsekw encje. Jest to spraw a podstaw ow a dla całej złożonej problematyki tej grupy społecznej. Analizę badaw czą w wym ienionym zakresie podejm ują nie tylko socjologowie, psycho logow ie, pedagodzy, dem ografow ie, praw nicy i ekonomiści. C oraz więcej prac pośw ięcają rodzinie lekarze różnych specjalności.
T a wielokierunkowość zainteresowań świadczy o bogactw ie problemów, jakie w iążą się z rodziną, o je j roli społecznej. Rozpad rodziny, niedostatki w zakresie spełnianej przez nią funkcji opiekuńczej, niewydolność wychowawcza, zrywanie się więzi rodzinnych i zanikanie poczucia odpowiedzialności w wymiarze międzypoko leniowym, narastanie sytuacji konfliktowych to źródła wielu zjawisk negatywnych, które w ym agają ingerencji i interwencji z zewnątrz.
Przedszkole świadome tych zagrożeń stara się nadać nowe znaczenie treściom w ychow ania spoleczno-moralnego, zawartym w· program ie wychowania w przed szkolu, stw arza wiele nowych, ciekawych sytuacji sprzyjających integracji dziecka z rodziną. K ładzie nacisk na kształtow anie i w zm acnianie więzi em ocjonalnych z rodziną. Stara się uzmysłowić dzieciom: co to jest rodzina, kto j ą tworzy i ja k ą ma wartość.
Przedszkole jest pierwszym ogniwem w' procesie oddziaływań wychowawczych, które m a na celu przygotow anie w ychow anka do odnalezienia swojego m iejsca w rodzinie i do założenia własnej rodziny w przyszłości, poprzez realizację treści wychowania prorodzinnego.
Pojęcie rodziny — wyjaśnienie terminologii
9 0 N auczyciel i Szkota 2(7) 1 9 9 9
„Socjologia zajmuje się społecznymi, obiektywnymi i subiektywnymi aspektami rodziny ja k o grupy społecznej i instytucji społecznej. Interesuje j ą zarów no w e w nętrzna struktura rodziny, jej w ew nętrzne procesy, ja k też zw iązki z dynam iką m ikro i m akrostruktury społecznej, ujmowanej w kontekście społeczeństwa global nego” (Z. Tyszka, 1979, s. 36).
Socjologowie nazyw ają rodzinę grupą pierwotną, czyli „fundam entalną kom ór ką w ytw arzania się społecznego charakteru i społecznych ideałów, instytucją ro dzącą dzieci, w której istnieją wzajemne stosunki uczuciowe” (J. Rembowski, 1972, s. 12).
Psychologia rozwojowa ujm uje rodzinę jako „prym am y kontekst rozwojowy' jednostki. Rola tego kontekstu jest szczególnie w ażna w rozwoju indywidualnym we wczesnym dzieciństwie, ale odnosi się także do zmian i przekształceń rozwojowych psychiki i zachow ań jednostki w późniejszych okresach ontogenezy z okresem dorosłości w łącznie” (M. Tyszkowa, 1994, s. 124).
Psychologia interesuje się jed n o stk ą lub poszczególnym i jednostkam i jak o członkam i rodziny, dokonując analizy ich zachow ań, cech osobowości, aktualnych procesów psychicznych w kontekście środowiska rodzinnego.
Pedagogika uważa, iż rodzina stanowi podstawowe środowisko życia i wycho w ania młodego pokolenia i jako takie oddziałuje na nie uspołeczniająco, stwarzając warunki sprzyjające rozwojowi lub ham ując go. Niezależnie od tego, ja k funkcjo nuje rodzina — kształtuje osobow ość, postaw ę społeczną, w yznacza koleje losu (W. Pomykało, 1993, s. 699).
Różne spojrzenia na rodzinę m ają jedną wspólną cechę: eksponują jej znaczenie zarów no w indywidualnym życiu jednostki, ja k i w życiu społeczeństwa.
Zadania przedszkola w umacnianiu więzi rodzinnych
1. Sytuacja rodziny we współczesnym społeczeństwie polskim
R odzina, przedszkole, szkoła to m iejsca, w których człow iek zdobyw a n a j pełniej wiedzę potrzebną w życiu, ale również uczy się sztuki życia z całą jego złożo nością i wszystkimi jego subtelnościami: uczy się stosunku do osób, rzeczy', poznaje normy, reguły, rozum ie w łasne usytuowanie, zależności między ludźmi, uczy się reagowania na zachowania innych ludzi, rozwiązywania prostych i złożonych zadań, poznaje hierarchię w artości, ja k też możliwości w łasnego bycia w społeczeństwie.
M a rio D u d k ie w ic z — Rola przedszkola w uśw iadam ianiu i rozwijaniu. 91
Aby cele te osiągnąć, trzeba uczyć się na nowo własnych ról, uczyć się szano w ania odmienności, tolerancji. Trzeba połączyć siły wszystkich, którzy m ogą co kolwiek uczynić w tym względzie — przede wszystkim rodziców i nauczycieli.
Przedszkole ja k o instytucja opiekuńcza i edukacyjna musi w łączyć rodzinę w procesy w pływ u na dziecko we w szystkich zakresach, głów nie em ocjonalno- -społecznym. Musi to uczynić, ponieważ rodzina współczesna przestaje być grupą, której członków łączą głębokie więzi. Dom rodzinny zaczyna pełnić funkcje zbliżone do tych, jakie przypisuje się hotelowi. Jest miejscem snu, odpoczynku, zabiegów pie lęgnacyjnych, spożywania posiłków przez ludzi bliskich z konieczności, życzliwych, ale z których każdy m a swoje sprawy, w łasne życie. Jest to zjawisko niepokojące.
B ad an ia prow adzone nad rodziną w ykazują nieznajom ość przez rodziców potrzeb dzieci, ich pasji, ulubionych zajęć, trudności. Nie potrafią oni rozm awiać z dziećmi życzliwie, spokojnie. Wiele jest niecierpliwości, przym usu, ocen, w ym a gań, rozliczania, mało rozumienia dla rozwijającego się człowieka (H. Cudak, 1995, s. 133). Sytuacja dzieci w polskich rodzinach wyznaczona jest wieloma czynnikami, między innym i pustoszącym ps)'chikę, więzi emocjonalne w pływ em TV, wideo, ogólnie trudną sytuacją społeczną, gospodarczą, ekonomiczną, bezrobociem, w zras tającą tendencją do konsum pcji, która wym usza pogoń za pieniądzem, ogranicza czas dla dziecka, chęć rozmowy z nim.
B adania w skazują na nieporadność, zagubienie się wielu rodziców w ogólnych w artościach, na brak podstawowej orientacji w problem ach w łasnych dzieci, ich wychowaniu (B. Fulara, 1993, s. 326).
92 Nauczyciel i Szkota 2(7) 19 99
2. Treści prorodzinne w programie wychowania w przedszkolu
Przedszkole m a do spełnienia istotną rolę w kształtowaniu więzi emocjonalnej dzieci z rodziną zjednej strony, a z drugiej stwarzaniu takich w arunków życia swoich w ychowanków w placów'ce, by nie zostały zakłócone w spom nienia z lat najm łod szych. Niezbędna tu jest wiedza o prawidlowOŚciach rozwoju osobowOŚci w zespole, orientacja w sytuacji rodzinnej dziecka, um iejętność realizacji program u, zasad, form i metod pedagogicznego działania.
Począwszy' od grupy dzieci 3-letnich przedszkole stawia za cel — a jest to ujęte w' p ro g ram ie w ychow ania w przedszkolu — w ychow anie dziecka dla rodziny, zacieśnienie jego uczuciowej więzi z rodzicami, dziadkami, z rodzeństwem, wpojenie przekonania, że dom rodzinny jest nie tylko kręgiem miłości, opieki i zainteresowa nia nimi ale i miejscem wspólnego życia. Dzieci przyzw yczajane są do uprzejmego, grzecznego odnoszenia się do rodziców, dziadków, starszego rodzeństwa. Zachęcane są również do dzielenia się w domu wydarzeniami ż życia przedszkolnego, a w przed szkolu — przeżyciam i z domu rodzinnego. Z okazji różnych św iąt rodzinnych — Dzień M atki, Dzień Babci i Dziadka, Dzień Ojca, dzieci samodzielnie przygotowują podarunki dla rodziców i innych domowników (por. : Program wychowania w p rzed szko lu , 1992, s. 30).
W program ie wychowania społeczno-m oralnego dla dzieci 4-letnich zaleca się doraźne pom aganie domownikom w lekkich pracach porządkow ych, sprzątanie po sobie zabawek i odkladanie ich na sw'oje miejsce, obmyślanie różnych niespodzianek spraw iających radość w domu. ZwTaca się uwagę dzieci na w artość i w'klad pracy wszystkich członków rodziny w codzienne, domow'e życie.
K ształtuje się u dzieci pozytywny stosunek do osób starszych, rozw ija um ie jętność okazyw ania im szacunku za ich pracę i wysiłek. Z achęca się dzieci, by zainteresowały się pracą zawodową sw'oich rodziców oraz wydarzeniami rodzinnymi (por.: Program ..., s. 46-47).
Wychowanie spoleczno-moralne wyznacza następnej grupie wiekowej — dzieci 5-letnich, znacznie szersze funkcje. Pięciolatki powinny ju ż mieć swoje stałe, drobne obow iązki pełnione w domu, tj. pom oc przy zm yw aniu naczyń, dbanie o w łasne ubranie, niektóre zakupy, podlewanie kwiatów. Dzieci powinny również pam iętać i uczestniczyć w planowaniu i przygotowywaniu uroczystości o charakterze rodzin nym. Z w raca się uwagę na to, by dzieci wiedziały co robią ich rodzice, czemu służy' ich praca, ja k i je st jej cel.
M a ria D u d k ie w ic z — Rola przedszkola w uśw iadam ianiu i rozwijaniu. 93
Stosunek starszego przedszkolaka — 6-letniego — do własnej rodziny znacznie się p ogłębia przez coraz b ogatszą i sw obodniejszą m ow ę dziecka, um iejętność porozum iew ania się z dorosłymi i odbierania od nich poleceń, pytań, naw iązyw ania rozmów. D ziecko rozum ie i zdaje sobie spraw ę z różnych sytuacji rodzinnych, niekiedy byw a ju ż starszym dzieckiem w obec m łodszego rodzeństw a. Pow inno przyswoić sobie umiejętność posługiwania się własnym nazwiskiem oraz znajomość dokładnego adresu zamieszkania.
Z m ienia się więc jeg o rola ja k o członka rodziny, poszerza teren czynności domowych i obowiązków, ale także różnych form przyjaźni i partnerstw a w domu. P rzedszkole p racu je nad sam odzielnym planow aniem w olnego czasu dziecka w domu, aby sam o potrafiło, nie zajm ując czasu rodzicom, ciekawie i pożytecznie, ale także i bezpiecznie spędzać czas. Jednocześnie w zrasta rola i odpowiedzialność dzieci za stale i systematyczne wykonywanie domowych obowiązków. Zależnie od warunków, które kształtują życie w rodzinie różnicują się możliwości pomocy ze strony dzieci. Czasem będzie to opiekuńcze odnoszenie się do młodszego rodzeństwa, czasem okazyw anie troskliw ości w razie choroby. Będzie to rów nież dokładne i sprawne w ykonywanie poleceń dorosłych, wymagające często dużej sam odziel ności. D zieci 6-letnie pow inny um ieć okazyw ać rodzicom i dorosłym przyjaźń, miłość, chęć uprzyjemnienia życia. W tym celu wykonują upominki, które w ym a g ają jednak większego nakładu pracy i czasu. W życiu dziecka jest to ważne, aby m iało ono świadomość, że w artość podarunku tkwi w pracy weń wiożonej (por.: Program ..., s. 72-73).
K ształtow anie więzi emocjonalnej dzieci z rodzicami i przedszkolem odbywa się w ciągu całego pobytu dziecka w placów ce, w ystępuje przy opracow yw aniu niemalże każdego tem atu oraz różnych treści programowych.
Dziecko w rodzinie uczy się miłości do ludzi. Najpierw uczucia jego obejm ują krąg najbliższych osób, stopniowo rozszerza je na coraz dalsze. Przedszkole, szkoła i inne instytucje mogą wiele nauczyć, wpłynąć wydatnie na rozwćj um ysłu dzieci, uczuć, na ich zdrowie, ale życzliwości do ludzi i miłości do nich uczy·· się dziecko przede wszystkim w rodzinie, a do tego potrzebna jest mu m iłość bliskich osób. U czucia rodzinne dziecka istnieją niezależnie od naszych starań czy działania. Przedszkole może jednak te uczucia pogłębić, w drażać dzieci do okazyw ania ich w różnorodny sposób.
3. Wybrane przykłady realizacji treści wychowania w przedszkolu
9 4 Nauczyciel i Szkoła 2(7) 19 99
obok rodziny — zapew nia przedszkole, dysponujące w y k w alifik o w an ą k ad rą, w spom agające rodzinę w w ypełnianiu jej funkcji opiekuńczo-wychowawczej.
Przedszkole powinno być miejscem, w którym dziecko uczy się rozumieć siebie i innych ludzi, a także otaczający świat. W tym celu nauczyciel powinien najpierw poznać sytuację rodzinną swoich w ychowanków poprzez rozmowy' z nimi, obser w ację zachowali w trakcie zabaw dowolnych, analizę psychorysunku tem atycznego „M oja rodzina” .
Powinien również oddziaływać na jego wychowanie w domu, prow adząc syste m atyczną pracę z rodzicami, udzielając pomocy w w ypadku trudności w ychow aw czych, w skazówek i rad poprzez prelekcje, projekcję filmów, w trakcie kontaktów indywidualnych, zajęć otw artych, zebrań grupowych.
Do zadań p rzedszkola należy rów nież po g łęb ian ie stosunku uczuciow ego dziecka do osób bliskich, przyzwyczajanie do okazywania im miłości, wdzięczności.
Przedszkole m oże i pow inno rozw ijać u dzieci szacunek do w szystkich osób w rodzinie, rozum ienie tak ich radości, ja k i złego sam opoczucia, zmęczenia, po trzeby odpoczynku. Powinno też w drażać do pom agania im na m iarę możliwości dziecka. Przedszkolak pow inien także um ieć uszanow ać potrzeby rodzeństw a — starszym nie przeszkadzać w odrabianiu lekcji, zaopiekować się m łodszym rodzeń stwem, wspólnie się z nim pobaw ić, podzielić zabawkami.
Ważnym ogniwem w tej pracy jest w spółdziałanie z rodzicami, którzy powinni rozumieć celowość i słuszność zabiegów nauczycieli oraz właściwie je przyjmować. Czy będzie to przyniesiony rysunek, wyrecytowany wiersz, zaśpiew ana piosenka, czy chęć wyręczenia rodziców w niektórych pracach domowych, powinni to przyjąć ze zrozum ieniem , uznać w ysiłek dziecka, okazać radość i w dzięczność. O tym wszystkim trzeba rodzicom powiedzieć, wyjaśnić znaczenie takiego postępowania, przedstaw ić zadania, jakie staw ia sobie w tej dziedzinie przedszkole.
Dzieci powinny dowiadywać się w domu, jak i w przedszkolu o pracy rodziców', ich codziennym trudzie, niektórych kłopotach i radościach. U zyskujem y to przez rozm owy z dziećmi na tem at życia w rodzinie, zachęcanie do obserw ow ania pracy rodziców w dom u, zainteresow ania się ich p ra c ą zaw odow ą, rozryw kam i, ale i kłopotam i związanymi z prowadzeniem domu.
B ardzo istotną form ą pracy z dziećmi jest przyzw yczajanie ich do podejm o w ania dostępnych im obowiązków na rzecz rodziny i wykonywanie ich systematycz nie lub sporadycaiie. M ogą to być takie czynności jak: udział w sprzątaniu m iesz kania, nakryw anie do stołu, zmywanie naczyń, dokonywanie drobnych zakupów'.
M a ria D u d k ie w ic z — Rola przedszkola w uśw iada m ianiu i rozw ijaniu. 95
O prócz czynności, które m ogą i pow inny w ykonywać dzieci system atycznie istnieją sytuacje, kiedy realizujemy z nimi jakieś działania okazyjne. M ogą to być uroczystości typu: Dzień Ojca, Dzień Babci i D ziadka itd.
In n ą form ą działania na rzecz rodziny może być opanow anie ja k ie jś um ie jętności w przedszkolu, a następnie samodzielna już praca w domu, np. umiejętność w iązania sznurowadeł.
Inny rodzaj okazyw ania pam ięci swoim bliskim to w ykonyw anie dla nich upominków i przygotowywanie niespodzianek na terenie przedszkola.
W kształtow aniu przyw iązania dzieci do rodziny szczególne miejsce zajm uje literatura dziecięca. W opowiadaniu H. Bechlerowej „Zajączek z rozbitego lusterka” w ystępuje rodzina składająca się z 4 osób: rodziców', Piotrusia i Basi. Egoistyczne zachowanie Piotrusia zmienia się pozytywnie pod wpływem zajączka. Szlachetnej miłości syna do matki uczy opowiadanie L. Krzemienieckiej „D obra to chatka, gdzie m ieszka m atka” .
„O ciekaw ym w róbelku” J. Duszyńskiej opow iada o trosce w róbli o sw'oje pisklęta. U zmysławia, że wychowanie dzieci w ym aga wiele trudu. Życie wiejskiej rodziny, nieco inne od m iejskiego, ukazują utw ory M arii K ow nackiej: „D zieci z Leszczynowej G órki”, „Kajtkow'e przygody” . Z ab aw n ą rodzinę T ralalińskich przedstaw ił w swoim w ierszu J. Tuwim. W pracy z dziećmi m łodszym i m ożna w ykorzystać bajkę M. Rosińskiej „Sreberko” o nieposłusznym lisku oraz proste zabaw y paluszkowe, uśw iadam iające dzieciom, co to jest rodzina, np.
„Ten pierwszy to dziadziuś tuż obok babunia.
Największy to tatuś a przy nim m am unia a to j a — dziecina m ala i to jest rodzinka i m oja ręka cala .”
N a zajęciach należy przybliżać dzieciom tradycje rodzinne. Cel ten m ożna rea lizować wykorzystując literaturę, historyjki obrazkowe, ilustracje, wizyty w domach przedszkolaków. Bardzo interesującą form ą jest prowadzenie przez każde dziecko „Księgi dom u” . Inspiracją do niej jest w iersz S. G rabow skiego pod tym sam ym tytułem.
„Będzie tam twój uśmiech i lalki Iza
9 6 N auczyciel i Szkota 2(7) 19 99
połyka za firanką i w iatr
stukający w rynny i tajem nicza podróż windy 0 północy
1 m leka groźny syk
i odkurzacza m arsz po dywanie i pocałunki mamy
i bajka taty na dobranoc.
Powoli strona za stroną rodzi się
nasza Księga D om u.”
K sięga ta zaw iera luźne kartki, z których każda to inny tem at wcześniej p o przedzony ciekaw ym i w ypow iedziam i, p oparty literaturą, przeżyty przez dzieci i przedstawiony w formie plastycznej. Przykładowe tematy: „List do Św. M ikołaja”, „Mój przyjaciel”, „Stół urodzinowy”, „W igilia w domu”, „Portret dziadków”, „Jak w ypoczyw a m o ja ro d zin a” , „H obby rodziców ” , „U pom inek dla ta ty ”, „P lany w akacyjne” (M. Prus-W iśniewska, 1987, s. 357).
M ożna rów nież w p racy z dziećm i tw orzyć drzew a genealogiczne, album y rodzinne, w ystaw y fotograficzne.
N ajw ażniejszą rolą przedszkola w obecnym czasie je s t stw arzanie sytuacji sprzyjającej mtegracji dziecka z rodziną i z grupą przedszkolną. Służą temu: festyny, quiz}', pokazy mody dziecięcej, familiady, zabaw y dydaktyczne, turnieje, konkursy piosenki lub tańca, zabawy sportowo-rekreacyjne.
W spółczesny nauczyciel w kontakcie edukacyjnym winien podejm ować różno rodne formy aktywności poznawczej, społecznej, działaniowej poprzez poszukiwanie własnych sposobów stym ulowania rozwoju dziecka.
Porozumienie pomiędzy nauczycielką a rodzicami stw arza optym alne w arunki do rozw oju dziecka, gdyż um ożliw ia organizow anie takich sytuacji w ychow aw czych, z których wynosi ono ważne dla siebie doświadczenia, rozw ija nowe formy umiejętności i formy działania.
Przedstaw iciele różnych dyscyplin naukow ych różnie o k reślają rodzinę, co świadczy o tym , że ta powszechna na całym świecie i każdemu znana g ru p a spo łeczna jest skom plikowanym tw orem społecznym, niełatw ym do jednoznacznego zdefiniowania.
M a ria D u d k ie w ic z — Rola przedszkola w uśw iada m ianiu i rozw ijaniu. 97
bliskiego pow iązania się i zharm onizow ania poszczególnych osób w e w spólną całość: rozw ój osobow ości jednego członka staje się w spólnym celem innych. Rodzina m a swój własny, odrębny od innych grup świat, który określa jej zawartość, pom naża uczucia i działania, kształtuje jej dążenia i wyobrażenia o sobie. W tym m ałym świecie: rodziców, dziecka, często dziadków — w'szyscy są sobie bliscy i w spółdziałają ze sobą, tw orząc organizację o określonej strukturze. Bezpośredniość w zajem nych k o n tak tó w o raz w zajem ność zw iązków uczuciow ych w p ły w a na określone stosunki między' poszczególnymi członkam i rodziny. I choć w pływ na dziecko m ają oboje rodzice o raz inni dom ow nicy, ich w'zajemne stosunki, cała atm osfera rodzinna — to osobowość matki, jej stosunek do dziecka od przyjścia jego na św iat poprzez cale dzieciństwo, a także później m a zasadnicze znaczenie. Brak uczuć z jej strony i kontaktu z nią zubaża możliwości rozwojowe, pozbaw ia dziecko niezmiernie istotny'ch bodźców, aktywności.
Wychowanie przedszkolne buduje dalszy prawidłowy' rozwój społeczno-moral- ny dzieci na kształtow aniu uczuć rodzinnych, aktywnej postaw y jak o członków' rodzinnej społeczności.
Ju ż w zadaniach dla 3-latków' program w ychow ania uw zględnia p racę nad popraw nym zachowaniem się ich w stosunku do rodziców' i innych domowników'. Zaleca przygotowanie przy nadarzających się okazjach podarków dla nich, dzielenie się z nimi w rażeniam i, a także w drażanie do aktyw nego uczestniczenia w' życiu rodzinnym, w ogóle ukształtowanie szeroko pojętych uczuć i postaw' rodzinnych.
Z każdym rokiem życia dziecka i jego pobytu w przedszkolu zwiększają się za dania wobec dziecka, odpowiadające jego wzrastającym możliwOŚciom i potrzebom. S ześciolatki ju ż wcześniej planują: ja k m ogą uprzyjem nić swoim bliskim pośw ięcony im dzień, podobnie zresztą ja k i inne uroczystości w przedszkolu. P rzygotow ują niespodzianki i podarki, trudniejsze do w ykonania niż to ro b ią ich m łodsi koledzy'. W ykonują różne prace wym agające większej sprawności, koncen tracji uwagi i wytrwałości. W przypadku dobrej w spółpracy przedszkola z domem rodzinnym dzieci wykorzystują umiejętności nabyte w domu, w toku przedszkolnych zajęć i zabaw', spełniają przyjęte na siebie obowiązki domowe, wOhodzące w' zakres sam oobsługi, dbałości o porządek w swoich zabaw kach, książkach i ubraniu, tych wszystkich czynności o charakterze pracy, które tak chętnie wykonują w przedszkolu.
D zisiaj nie m ożna sobie w y obrazić przedszkola, które realizu jąc zadania w ychowaw cze czyni to bez porozumienia z rodzicami. W szystkie placów'ki wzbo gacają swoje metody pracy, przełamują bariery i schematy wynikające z wieloletnich przyzw yczajeń. N auczyciele coraz częściej w idzą wr rodzicach rów norzędnych partnerów we w spółdziałaniu wychowawczym.
9 8 Nauczyciel i Szkoła 2(7) 1 9 9 9
Bibliografia
Cudak H., Szkice z badań n a d rodziną, Kielce 1995.
D ąbrow ska-C aban Z ., Sztuka rodzicielskiej m iłości, W arszawa 1979.
D m ochow ska M ., Dunin-W ąsowicz M ., Wychowanie w rodzinie i w przed szko lu , W arszawa 1978.
Dziurzyńska T., Rodzina nadziejąjutra. O Światowym Roku Rodziny, „Wychowanie w Przedszkolu” 1994, nr 7.
F u lara B., Dziecko w rodzim e, „W ychowanie w Przedszkolu” 1993, nr 7. G rabow ski S., K sięga dom u, „Świerszczyk” 1984, nr 16.
Informator. W spółczesna rodzina, W arszawa 1977.
Laszuk J., Rodzinne zabaw y ruchowe, „W ychowanie w Przedszkolu” 1996, n r 8. Okoń W., Słow nik pedagogiczny, W arszaw a 1992.
Pom ykało W. (red.), Encyklopedia pedagogiczna, W arszawa 1993. Program wychowania w p rze d szk o lu , W arszawa 1992.
Prus-W iśniew ska M ., D ziecko p o zn a je rodzinę i siebie, „W ychow anie w Przed szkolu” 1987, nr 5.
Raczkowska J., Jaka jesteś rodzino? „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze” 1997, nr 2.
Rachalska W ., Rodzina, szkoła, wychowanie, W arszawa 1978. Rembow ski J., Więzi uczuciowe w rodzinie. W arszawa 1972. Rembowski J., R odzina w świetle p sy c h o lo g ii, W arszawa 1986. Tyszka Z ., Socjologia rodziny, W arszawa 1979.
Tyszka Z. (red.), M etodologiczne problem y badań n a d rodziną, Poznań 1980. Tyszkowa M ., R odzina a rozwój jed n o stki, Poznań 1990.
Tyszkow'a M. (red.). R ozw ój dziecka w rodzinie i p o za rodziną, P o aiań 1985. Urbaniak A., Wychowanie prorodzinne w dom u, „W ychow aw ca” 1997, nr 1. U rbaniak A ., Zasady wychowania prorodzinnego, „W ychow aw ca” 1996, nr 12. Winnicott D.W., Dziecko, je g o rodzina i św iat, W arszawa 1993.
W ójcik M ., P edagogika rodzinna ja k o sam odzielna d yscyplina, „Problem y R o dziny” 1996, nr 6.
