Z y g m u n t H a jd u k
R O D Z A JE FILO ZO FII PR Z Y R O D Y
Z e w z g lę d u n a źró d ło w ie d z y o p rz y ro d z ie o raz u z a s a d n ia n ie tez w y ró ż n ią się F P i, F P 2, F P M . W filo zo fii p r z y r o d y p ie rw sz e g o rz ę d u (sk ró t: F P i) ź ró d ło to je s t n ie z a le ż n e od k o n s tr u k c ji b u d o w a n y c h w n a u k a c h p rz y ro d n ic z y c h , zaś w u z a s a d n ie n iu je j te z n ie o d w o łu je m y się do w y n ik ó w ty c h n a u k , n a z y w a się je w ię c u z a s a d n ie n ie m b e z p o śre d n im . F ilo zo fia p r z y r o d y d ru g ie g o rz ę d u (F P 2) je s t o p a r ta n a a k tu a ln y c h te o ria c h p rz y ro d n ic z y c h g e n e ty c z n ie i u z a sa d n ia ją c o , je s t w ięc ono (u z a sa d n ie n ie ) p o śre d n ie . W filo zo fii ty p u ,,m ie sz a n e g o ” (F P M ) w y s tę p u ją o b y d w a ro
d z a je św ia d e c tw : obok w y n ik ó w n a u k p rz y ro d n ic z y c h w u z a s a d n ie n iu są a n g a ż o w a n e ezcplicite te z y o k re ślo n e g o s ta n o w is k a o n to lo g iczn eg o i e p i- ste m o lo g ic z n e g o . P r z y k o n s tru o w a n iu w m ia rę a d e k w a tn e g o o b ra z u św ia ta k o rz y s ta się z o k re ślo n y c h te o rii n a u k o w y c h i filo z o fic z n y c h p u n k tó w w id z e n ia
W p ro w a d z o n e o d ró ż n ie n ie ty p ó w F P , u w z g lę d n ia ją c e g łó w n ie ich z w ią z e k z n a u k a m i p rz y ro d n ic z y m i, w y d a je się tr a f n e d la je d n e g o cho c ia ż b y p o w o d u . O ile za b e z d y s k u s y jn ą u w a ż a się, zw łaszcza w k ie r u n k a c h p o z y ty w iz u ją c y c h i w m a rk siz m ie , m ożliw ość F P 2, to za w y ra ź n ie k o n tr o w e r s y jn ą je s t u w a ż a n a F P M , a p rz e d e w s z y s tk im F P X. R ó w n ież p ro b le m is tn ie n ia i n a t u r y F P o g n isk u je się w o k ó ł F P !. Z w y k le też ci, k tó r z y u w a ż a ją się za filo zo fó w p rz y ro d y , u p r a w ia ją F P X lu b F P M . U p ra w ia n ie F P 2 je s t u w a ż a n e za tw o rz e n ie p e w n e j w e r s ji filo zo fii n a u k i. O d n ie s ie n ie p o w y ż sz y c h ty p ó w F P do n a u k p rz y ro d n ic z y c h a k tu a liz u je w p ie r w p ro b le m p ra w o m o c n e g o ź ró d ła w g lą d u w p rz y ro d ę n ie z a le ż n ie od ty c h n a u k . Id z ie g łó w n ie o p rz e d te o re ty c z n ą w ied z ę o św iecie n a t u r a ln y m , d a n ą w d o św ia d c z e n iu p ie rw o tn y m , c h a ra k te ry z o w a n ą z w y k le w ty m k o n te k ś c ie zg o d n ie z z a w a rto śc ią p ra c E. H u sse rla , M. M e rle a u - P o n t y ’ego i J. P ia g e ta . D la F P M , a zw ła szcza d la F P 2, b ęd zie z k o lei do n io słe p o d a n ie k w a lifik a c ji z a d a ń i m e to d o d ró ż n ia ją c y c h je od ty c h n a u k (np. k r y t e r ia d e m a r k a c ji o p a rte n a s to p n iu ogólności, in tu ic ji, sp o so b ach u z a s a d n ia n ia ). N ie je s t b o w ie m w y k lu c z o n a e w e n tu a ln o ś ć re a liz o w a n ia sw o iste g o s p e c tr u m z a w ie ra ją c e g o e le m e n ty ty p u g e n e ra liz a c ji e m p iry c z n y c h , z a a w a n s o w a n y c h te o rii o raz filo zo fii o k re ślo n y c h k a te g o rii, n p . cza su. Z a a n a lo g ic z n ą o d p o w ie d n io śc ią p o z n a n ia p o to czn eg o i n a u k o w e g o p rz e m a w ia o n to lo g ia z a k ła d a n a p rz e z s to s o w a n e w o b y d w u w y p a d k a c h ję z y k i: k r y t e r ia re a ln o ś c i z a w a r te w tw ie rd z e n ia c h ję z y k a n a u k i p o zo - s t a j ą w te j re la c ji do są d ó w o rz e c z y w isto śc i w z d a n ia c h ję z y k a p o to cz n eg o (np. K . R. P o p p e r, D. S h a p e re , M. P o la n y i).
E. M cM u llin r o z p a tr u je p ro b le m a ty k ę ro d z a jó w F P o ra z ich z w ią z
-1 E. M c M u llin , P h ilo so p h ie s o f N a tu r ę , „N ew S c h o la s tic is m ” 46 (-1968), s. 29 - 74; ten ż e, T h e H is to r y a n d P h ilo s o p h y o f S c ie n c e A . T a z o n o m y [w :] M in n e so ta S tu d ie s
k ó w z n a u k a m i p rz y ro d n ic z y m i n a k ilk u z n a n y c h z h is to rii p rz y k ła d a c h . W y s tę p u ją m ia n o w ic ie w s y s te m a c h A ry s to te le s a , N e w to n a , K a rte z ju s z a , K a n ta , H eg la o ra z w p ó ź n ie jsz y c h k o n ty n u a c ja c h . J e d y n ie p ie rw s z y z n ic h z o sta ł z b u d o w a n y jeszcze p rz e d u k o n s ty tu o w a n ie m się p rz y ro d o z n a w s tw a w e w sp ó łc z e sn y m ro z u m ie n iu . W s ta ro ż y tn o ś c i i śre d n io w ie c z u n ie od g ra n ic z a n o w y ra ź n ie m e ta fiz y k i p r z y ro d y od te o rii p o z n a n ia n a u k o w e g o . W p ó ź n ie jsz y c h sy s te m a c h , b ąd ź w y ra ź n ie ra c jo n a lis ty c z n y c h , b ąd ź n a w ią z u ją c y c h do e m p iry s ty c z n e j tr a d y c ji L o c k e ’a, H u m e ’a, b u d o w a n e w e r sje F P re s p e k to w a ły s ta le ro z w ija ją c e się n a u k i p rz y ro d n ic z e . C zołow i p rz e d s ta w ic ie le k ie r u n k u ra c jo n a lis ty c z n e g o , p ó ź n ie j ro m a n ty c z n e g o , e k s p o n o w a li z a ra z e m w z g lę d y u z a s a d n ia ją c e s e p a ro w a n ie w ie d z y e m p iry c z n e j od in tu ic y jn e j k o n c e p tu a liz a c ji p r z y ro d y n a c e c h o w a n e j p o w sz e c h n o ścią i k o n iecz n o ścią 2.
W p ra w d z ie u A ry s to te le s a n ie s p o ty k a m y p o d a n e g o w y ż e j o d ró ż n ie n ia (F P i, F P 2, F P M ), n ie m n ie j p e w n e e le m e n ty filo zo fii p rz y r o d y z a w a rte w F izy c e (np. a n a liz a z m ia n y i o p a r ta n a n ie j te o ria m a te r ii i fo rm y ) są k o n s tru o w a n e n ie z a le ż n ie od p o ję c ia n a u k i e m p iry c z n e j w u t a r t y m ro z u m ie n iu . N o w o ż y tn ą p ró b ą z re a liz o w a n ia r y g o ry s ty c z n y c h w y m o g ó w s ta w ia n y c h n a u c e w A n a lity k a c h d ru g ic h A ry s to te le s a b y ła k a r te z ja ń s k a fiz y k a u w a ż a n a za w z o rc o w y p r z y k ła d F P i. P o z o s ta w a ła w d e d u k c y j n y c h z w ią z k a c h z m e ta fiz y k ą teg o sy s te m u ; u z a s a d n ie n ia n ie c z e rp a ła a n i z d o św ia d c z e n ia p o to czn eg o , a n i z e k s p e ry m e n tu n a u k o w e g o , lecz z m e ta fiz y c z n e g o p u n k tu w id z e n ia (cogito, ergo su m ). R óżni się z a ró w n o od m e ta fiz y k i, je s t b o w iem z a in te re s o w a n a ru c h e m m a te r ii tr a k to w a n e j ja k o res e x te n s a , ja k ró w n ie ż od n a u k e m p iry c z n y c h , g d y ż je j a p r io ry c z n y p u n k t w y jś c ia p o z w a la o rz e k a ć k w a lifik a c ję lo g iczn ej k o n ie c z n o ś c i o je j te z a c h . K a r te z ja ń s k i d u a liz m (res e x te n s a — res co g n ita n s)
je s t p rz y k ła d e m n o w o ż y tn e j m e ta fiz y k i p rz y ro d y .
O bok p e w n y c h z a g a d n ie ń k w a lifik o w a n y c h ja k o s k ła d n ik i filo zo fii n a u k i n e w to n o w s k a F P je s t tr a k to w a n a b ąd ź ja k o F P 2, k ie d y u z a s a d n ie n ie je j tez je s t ca łk o w ic ie o p a rte n a o d n o śn y c h tw ie rd z e n ia c h e m p iry c z n y c h , b ąd ź ja k o F P M , g d y g en e za, k o n s tr u k c ja o ra z w a lid a c ja te o rii p rz e d m io to w y c h je s t w a r u n k o w a n a ró w n ie ż tw ie rd z e n ia m i o k re ślo n e g o s ta n o w is k a filozoficznego, g łó w n ie jego o n to lo g ią . K a te g o rie filo zo ficz n e o ra z teo lo g iczn e s ta n o w ią g w a r a n c ję lo g ic z n e j z w a rto śc i s y s te m u N e w to n a . Z w ią z e k m ię d z y z a g a d n ie n ia m i ń a u k o w y m i, filo z o fic z n y m i o ra z te o lo g ic z n y m i ilu s tr u je k o n tr o w e r s ja N e w to n a (S. C la rk a ) z L e ib n iz e m n a te m a t p rz e s trz e n i fiz y c z n e j s ta n o w ią c e j s e n s o r iu m D ei. D y s ta n s u ją c się od k a r te z ja ń s k ie g o sp o so b u b u d o w a n ia fiz y k i n a sp o só b a p rio ri, N e w to n je s t k o n ty n u a to r e m K a r te z ju s z a w ty m se n sie , że o sią g n ą ł cel — z b u d o w a n ie d e d u k c y jn e g o s y s te m u d y n a m ik i — k tó r y K a r te z ju s z p o s ta w ił i do k tó re g o z m ie rz a ł. E m p iry z m s y s te m u N e w to n a s a n k c jo n u je te ż filo zofię e k s p e ry m e n ta ln ą , k tó r e j te z y n a u k o w e o ra z filo zo ficz n e s ą o p a r te
2 S zczeg ó ln e z a in te re s o w a n ie z a g a d n ie n ia m i filo zo fii p rz y ro d y z a u w a ż a się w X V I i X V II w ie k u . N a ó w cześn ie d y s k u to w a n y s c h e m a t p o ję c io w y te j d y sc y p lin y sk ła d a ły się zw łaszcza p o ję c ia m a te rii, r u c h u , siły, p rz e s trz e n i, czasu , d u a liz m u p sy c h o fizy c zn e g o o raz n a tu r y p rz e d m io tó w fizy c zn y c h . K o le jn e m o d y fik a c je ty c h p o jęć o ra z b a d a n ia n a tu r y p rz e d m io tó w fizy c z n y c h z u w z g lę d n ie n ie m h is to rii ty c h z a g a d n ie ń s k ła d a ją się n a p r o b le m a ty k ę F P w u ję c iu I. L e c le rc a , T h e N a tu r ę o j
P h y sic a l, N e w Y o rk 1972; te n ż e , T h e N e c e s s ity T o d a y o j th e P h ilo so p h y o j N a tu rę ,
n a o b o w ią z u ją c y m w n a u k a c h p rz y ro d n ic z y c h p o ję c iu d o św ia d c z e n ia i e k s p e ry m e n tu .
P o d o b n ie ja k K a r te z ja ń s k a , ta k i K a n to w s k a filo zo fia p r z y ro d y je s t u w a ż a n a za F P i. P rz e d się w z ię c ie K a n ta p o leg ało n a p rz e k s z ta łc e n iu o p a r te j n a n e w to n o w s k ie j fizy c e (zw łaszcza m e c h a n ic e ) F P 2 w F P n a w ięc w d y sc y p lin ę n ie z a le ż n ą od e k s p e ry m e n ta ln e g o p o p a rc ia . In a c z e j m ó w iąc, p rz e k s z ta łc a on k w e s tio n o w a ln ą F P 2 N e w to n a n a n ie p o d w a ż a ln ą F P r J e j p u n k t w y jś c ia m a c h a r a k te r m e ta fiz y c z n y , p o d o b n ie ja k u K a r - te z ju s z a , w p rz e c iw ie ń s tw ie je d n a k do teg o s y s te m u n ie g e n e ru je fiz y k i k o n k u r e n c y jn e j, tr a n s f o r m u je n a to m ia s t s y s te m N e w to n a w n a jo g ó ln ie j sz ą k o n ićcz n o ścio w ą w ie d z ę o p rz y ro d z ie 3. K a r te z ja ń s k ie o d g ra n ic z a n ie filo zo fii od n a u k p rz y ro d n ic z y c h , w y r a ź n ie a k c e n to w a n e p rz e z filo z o fic z n y ro m a n ty z m o p o z y c y jn y w s to s u n k u do n e w to n o w s k ic h k a te g o rii u jm o w a n ia ś w ia ta (na sp o só b ja k o b y a n ty - h u m a n is ty c z n y ), zo sta ło z in te n s y fik o w a n e w sy ste m ie H e g la , z a w ie r a ją cym w z o rc o w y p r z y k ła d filo zo fii p r z y r o d y w s e n sie śc isły m (N a tu r p h ilo -
sop h ie). W s y ste m o w o d o o k re ślo n y m p o ję c iu d u c h a je s t u p a tr y w a n e
ź ró d ło ro z u m n o śc i. M e to d a filo zo fii p r z y r o d y p o w in n a b y ć o rie n to w a n a n a p o d m io t, a n ie n a e k s p e ry m e n ta ln e fa k ty ; je j fe n o m e n o lo g ic z n y , a n ie in d u k c y jn y c h a r a k te r p o z w a la z ro z u m ie ć b y t w ogóle, w ty m i p rz y ro d ę . P o ję c io w y s c h e m a t fiz y k i N e w to n a n ie s ta n o w i a n i p u n k tu w y jśc ia , a n i d o p e łn ie n ia filo zo fii p rz y ro d y H eg la. S ta n o w i o n a b a rd z ie j p o d sta w o w e u ję c ie p r z y r o d y n iż to, k tó r e k o rz y s ta z m e to d y e k s p e ry m e n ta ln o -m a te - m a ty c z n e j. Z a d a n ie m filo zo fii p rz y ro d y o p a rte j n a o n to lo g ii id e a liz m u H e g la i S c h e llin g a b y ło ra c jo n a ln e p rz e d s ta w ie n ie p r z y r o d y ro z u m ia n e j ja k o p ro c e s tw o rz e n ia się k o n k r e tn y c h s t r u k t u r z p ie rw o tn e j s u b s ta n c ji d u c h o w e j. C elem te j F P , n a z y w a n e j ro m a n ty c z n ą (obok H e g la i S c h e llin g a je s t r e p re z e n to w a n a p rz e z J . G. v. H e r d e r a i J . W . v. G oethego), je st te ż u s ta le n ie p ie rw o tn e j je d n o śc i m a te rii i d u c h a . C ałość p rz y ro d y je s t u jm o w a n a n a sp o só b d z ia ła ją c e g o u k ła d u żyw ego. O p o z y c y jn a do te j id e a lis ty c z n e j, w y o b c o w a n e j z w y n ik ó w n a u k p rz y ro d n ic z y c h F P , b y ła filo z o fia p r z y r o d y o p a r ta n a m a te ria lis ty c z n o -m e c h a n is ty c z n e j o n to lo g ii w p o sta c i m e ta fiz y k i (G. T. F e c h n e r, H. L o tze, E. v. H a r tm a n , W . W u n d t). P o tw ie rd z o n e w y n ik i ty c h n a u k s ta n o w iły je j k o m p o n e n t s y n te ty c z n y . Z m ie rz a ła zaś do e k s tra p o la c y jn e g o d o m k n ię c ia p o tw ie rd z o n y c h h ip o te z e m p iry c z n y c h . F P b y ła w ty c h k ie ru n k a c h u w a ż a n a za w y ższeg o rz ę d u sposób p o z n a n ia p rz y ro d y .
S ta n o w isk o A. E d d in g to n a je s t X X -w ie c z n ą r e p r e z e n ta ty w n ą k o n ty n u a c ją k a n to w s k ie j F P . Je g o F u n d a m e n ta ł T h e o r y (1949) o d g ry w a w s to s u n k u do te o rii m ik ro ś w ia ta p o d o b n ą ro lę co K a n ta K r y t y k a c zy ste g o
r o z u m u w s to s u n k u do m e c h a n ik i N e w to n a . Do h e g lo w sk ie j id e i F P n a
w ią z u je E. H u s s e rl (D ie K r isis d e r e u ro p a isc h e n W is s e n s c h a fte n u n d die
tra n s z e n d e n ta łe P h a n o m e n o lo g ie , 1954), p o d d a ją c k r y ty c e fiz y k ę ty p u
g a lile u sz o w e g o i z w ią z a n ą z n ią F P . K ry z y s n a u k i e u ro p e js k ie j n a le ż y d o strz e g a ć w o g ó ln ie jsz y m k o n te k ś c ie k ry z y s u filozofii. Je g o ź ró d łe m je s t p o z y ty w is ty c z n e z a w ę ż e n ie id e a łu n a u k i do o b ie k ty w n ie u s ta lo n y c h fa k tó w z p o m in ię c ie m w a rto ś c iu ją c e j p ro b le m a ty k i czło w iek a, co p r o w a d z i do k ry z y s u k u l t u r y i k o n d y c ji c z ło w ie k a w ogóle. ,,N a u k a e u r o p e js k a ” n ie je s t n a z w ą g e o g ra fic z n ą . O d n o si się do ty c h o śro d k ó w , k tó re
* W o k re s ie p rz e d k r y ty c z n y m I. K a n t (A llg e m e in e N a tu r g e sc h ic h te u n d T h e o rie
d es H im m e ls , B e rlin 1919 (1755), t. I) d o k o n u je k o sm o lo g ic zn y c h s p e k u la c ji n a p o d
p rz e ję ły d zied zictw o k u ltu r y filo zo ficzn ej a n ty c z n e j G re c ji. W ty m d zie d zictw ie d o k o n a ła się z p o c z ą tk ie m czasów n o w o ż y tn y c h z m ia n a e k sp li- k o w a n a p rz ez H u s s e rla n a p rz y k ła d z ie z m a te m a ty z o w a n e g o p rz y ro d o z n a w stw a (galileuszow ego). W łaściw e d la te j fo rm y o b ie k ty w iz m u ilo ś ciow e u ję c ie p rz y ro d y p ro w a d z i do u n iw e rs a ln e g o n a tu ra liz m u . N a ty m g ru n c ie o d g ra n ic zo n o p rz e d m io ty c z a so w o -p rz e strz e n n e , p o z o sta ją c e w z w ią z k a c h p rz y c z y n o w y c h , od tego, co „ p sy c h ic z n e ” . W te n sp o só b u k o n s ty tu o w a ł się k a r te z ja ń s k i d u a liz m rz e c z y ro z c ią g łe j o raz m y ślą c e j. W zo rco w y c h a r a k te r ra c jo n a ln o śc i w ła śc iw e j n a u k o m ’ p rz y ro d n ic z y m cz y n ił p ra w o m o c n y m n a p łaszc zy źn ie filo zo ficz n ej n a tu r a lis ty c z n y o b iek ty w iz m . P ro p o n o w a n y p rz e z p ro g ra m F P n ie zo sta ł w całości z re a liz o w a n y . B e rg so n o w sk a filo zo fia czasu je s t u w a ż a n a za c z ą stk o w ą jego re a liz a c ję . P o n a d to , ciągle a k tu a ln e k o n tro w e rs je w o k ó ł s t r u k t u r p o ję cio w y ch m e c h a n ik i k w a n to w e j u w a ż a się n ie k ie d y za w sk a z ó w k ę , b y p o d ją ć p ró b ę p rz e fo rm u ło w a n ia te o rii te j d z ie d z in y fiz y c z n e j w m y śl z a sa d fen o m e n o lo g ii (P. H ee lan ). Z a z n a c z a ją c a się w ty m k ie r u n k u te n d e n c ja do k r y ty k i fizy k i n e w to n o w sk ie j p ro w a d z i w e g z y ste n c ja liz m ie (np. J . P . S a rtre , G. M arcel, M. H e id e g g e r, z w y ją tk ie m K . J a s p e r s a ) do tra k to w a n ia fiz y k i jak o n a rz ę d z ia do p ra k ty c z n e g o o p a n o w a n ia p r z y ro d y , a n ie do je j p o zn a n ia .
N e o sc h o la sty c z n a filozofia p rz y ro d y je s t w sp ó łc z e sn ą k o n ty n u a c ją F P r A ry s to te le s a . Iz o lu je się jego o d rz u co n e p o g lą d y k o sm o lo g iczn e, a k c e p tu ją c ty p o w e filo zo ficzn e z a g a d n ie n ia k o sm o lo g ii filo zo ficz n ej o p a r te j w zasad zie n a d o św iad c zen iu p o to czn y m . A b s tra h u ją c od je j k o n tr o w e r s y jn e g o p u n k tu w y jśc ia , z a u w a ż a się, że k o n s tru o w a n a w sp ó łcz eśn ie F P ty p u a ry sto te le so w sk ie g o o d p o w ia d a ła b y F P M . P r z y k ła d p ra c y E. H a r ris a
(T h e F o u n d a tio n s o j M e ta p h y sic s in S cien c e, 1965) w s k a z u je n a o b u s tro n
n ą zależn o ść zach o d zącą m ię d z y z a g a d n ie n ia m i filo z o fic z n y m i i p o d s ta w o w y m i te o ria m i p rz y ro d n ic z y m i. P r z y je j p o z n a w c z y m w a rto śc io w a n iu n ie k o rz y sta się w y łą c z n ie z k ry te r ió w sto so w a n y c h do te o rii e m p iry c z n y c h , co św ia d c z y ło b y p rz e c iw tr a k to w a n iu je j ja k o F P 2. W je j u z a s a d n ie n iu b io rą u d z ia ł z a ró w n o w y n ik i e m p iry c z n e , ja k ró w n ie ż te z y m e ta fizy czn e. D oniosłość F P M e k s p o n u je zw łaszcza o d w o ły w a n ie się do p o z a - e m p iry c z n y c h k r y te r ió w w a rto śc io w a n ia p o d sta w o w y c h te o rii e m p iry c z n y c h w o k re sa c h re w o lu c ji n a u k o w y c h . T e w y m o g i m o g ą s ta n o w ić je d n o ze ź ró d e ł z m ia n y ta k ic h te o rii. R ozłączność m ię d z y F P M i F P 5 za z n a c z a się w y ra ź n ie je d y n ie w n ie k tó ry c h k o n te k s ta c h . 1° S ą p rz y p a d k i, k ie d y F P 2 je s t lo g iczn ie w tó rn a w sto s u n k u do te o rii e m p iry c z n e j, k tó r a ją g e n e ru je i ca łk o w icie u z a sa d n ia , n ie zachodzi zaś o d w ro tn a r e la c ja te g o ro d z a ju (np. T. H u x le y a filo zo fia ew o lu cji). 2° N a F P 2 s k ła d a ją się filo zoficzne im p lik a c je o k re ślo n e j te o rii e m p iry c z n e j: b u d o w a n a n a je j p o d s ta w ie filo zo fia je s t w zasad zie w y łą c z n ie n a n ie j o p a rta . N ie o d g ry w a też ro li to, czy je j tw ó rc a u w z g lę d n ia ł a n a liz o w a n e im p lik a c je filo zo ficz n e , oraz to, czy b r a ły one u d z ia ł w je j fo rm u ło w a n iu 4.
F P ty p u e w o lu c y jn e g o są o p o z y c y jn e do tr a d y c ji k la sy c z n e j, w k tó r e j a k c e n to w a n o e le m e n t fo rm a ln y w p o z n a n iu i ro z u m ie n iu p rz y ro d y , po m ija n o n a to m ia s t w je j w y ja ś n ia n iu c z y n n ik czasu. M o d y fik a c ja w y ja ś n ia n ia n a u k o w e g o d o k o n a ła się fa k ty c z n ie w ra z z w p ro w a d z e n ie m id ei e w o lu c y jn y c h do geologii o raz biologii; obok c z te re c h sposobów tłu m a czen ia s ta tu s k a n o n ic z n e g o zy sk a ło tłu m a c z e n ie g e n e ty c z n e . Je g o f u n k
c jc n o w a n ie p o z w a la ło ro z u m ie ć złożone p ro c e sy z m ie n ia ją c e j się w cz a sie p rz y ro d y . M im o d o k o n a n y c h w z w ią z k u z ty m z m ia n w a p a ra c ie p o ję c io w y m d o ty c h c z a so w y c h F P b y ły one n a d a l tr a k to w a n e o d d zieln ie od n a u k e m p iry c z n y c h , czy to w p o sta c i F P 1? c z y też w fo rm ie o g ra n ic z a ją
cej w y n ik i ty c h n a u k do p ła sz c z y z n y fe n o m e n a ln e j. W sp ó łcześn ie są re a liz o w a n e o b y d w ie e w e n tu a ln o śc i. T ego ty p u F P tłu m a c z ą n ie ty lk o e w o lu c y jn y ro z w ó j s t r u k t u r p rz y ro d y ; id e a e w o lu c ji p e łn i w n ic h ro lę n a c z e ln e j z a sa d y w y ja ś n ia ją c e j ic h tw ie rd z e n ia . C zo ło w y m p rz e d s ta w i c ie le m te g o k ie r u n k u je s t P . T e ilh a rd de C h a rd in . E w o lu c y jn e ty p y filo zo fii p r z y ro d y w y s tę p u ją ró w n ie ż w fo rm ie F P 2 lu b w p o sta c i F P M . S y s te m y H. S p e n c e ra , S. A le x a n d ra są u w a ż a n e za p r z y k ła d y d o ty c z ą c e p ie rw sz e g o p rz y p a d k u . W d ru g im zaś u z a s a d n ie n ie tw ie rd z e ń F P M je s t c z e rp a n e z s y n te ty z o w a n y c h p rz e z n ią d y sc y p lin , k tó ry c h p rz e d m io te m je s t p ro c e s e w o lu c ji, p o n a d to z fe n o m e n o lo g ic z n e j a n a liz y św iad o m o ści. N ie k tó re te z y filozofii A. N. W h ite h e a d a 5 są sp ó jn e z e w o lu c y jn ą w e r s ją F P , w k tó r e j z a z n a c z y ła się też d y s k u s ja p ro b le m u n a t u r y istn ie ją c e g o p rz e d m io tu fizy czn eg o . To z a g a d n ie n ie je s t też p rz e d m io te m b a d a n ia filo zo fii p r z y r o d y C. F. v o n W e iz sa c k e ra . J e s t to n a u k a o c a łe j p rz y ro d z ie (w se n sie g re c k ie g o p h y sis), s k ła d a ją c e j się z je d n e g o ro d z a ju s u b s ta n c ji o p isa n e j p rz e z u n iw e rs a ln ie w a ż n e p r a w a fizy k i. J e s t to w ię c s y s te m w ty m se n sie m o n isty c z n y , że n ie o b o w ią z u ją w n im p rz e c iw s ta w ie n ia filo zo fii i n a u k i, biologii i fiz y k i, m a te r ii i św iad o m o ści, s u b s ta n c ji a n o rg a n ic z n e j i życia. W e iz sa c k e r n ie w y w o d z i sw o je g o s ta n o w isk a filo zo ficzn eg o z p o s tk a rte z ja ń s k ie j filozofii, w k tó re j o b o w iąz y w a ł y ta k ie o pozycje.
$ P ro cess a n d R e a lity . A n E ssa y in C o sm o lo g y, 1929, gdzie „C o sm o lo g y ” to
t y l e co F P . P o d o b n ie je s t w p r z y p a d k u p o d ty tu łu p ra c y J. M o n o d a, Ł e h a sa rd e t
