Joanna Milewska-Kozłowska
O dwóch sygnetach drukarskich z
herbem Torunia z XVI i XVII wieku :
przyczynek do historii drukarstwa
toruńskiego
Rocznik Toruński 28, 141-148
R O C Z N I K T O R U Ń S K I T O M 28 R O K 2001
O dwóch sygnetach drukarskich
z herbem T orunia z XVI i X V II wieku
P rzy czy n ek d o h isto rii drukarstw a to ru ń sk ieg oJoanna M ilew ska-K ozlow ska
Sygnet drukarski, będący znakiem rozpoznaw czym danej oficyny d ru karskiej, pojaw ił się w sztuce drukarskiej w roku 1462. N a ziemie polskie został w prow adzony pod koniec wieku XV. N a p o czątku pełnił funkcję bardziej użytkow ą, lecz z czasem (rozpoczynając od epoki O drodze nia) również funkcję zdobniczą. N iekiedy um ieszczano n a nich k ró tk ą sentencję. N a przestrzeni wieków p rzybierał różną form ę - zaw ierał m.in. inicjały drukarza, insty tu cji wydaw niczej, sym bole drukarskie (np. prasa) i inne: ja k np. godła p a ń stw 1. K olejnym m otyw em pojaw iającym się w sygnetach drukarskich był herb m iasta.
Niniejszy przyczynek m a n a celu zwrócenie uwagi n a dw a sta re druki ze zbiorów B iblioteki U niw ersyteckiej w T oruniu, o p atrzo n e sygnetam i drukarskim i, któ re p rzed staw iają herb naszego m iasta. F akt ten jest interesujący z dwóch przyczyn. P o pierwsze: w Bibliotece U niw ersytec kiej zn ajd u je się bardzo niewiele „torunensiów ” typograficznych. Głównie przechow yw ane są w niej fragm enty zbiorów bibliotek poniem ieckich2, a więc druki w ydaw ane n a terenie Niemiec i E uropy Zachodniej. T ylko nieliczne wyszły spod p ras polskich, w tym toruńskich. P o drugie: obydw a sta ro d ru k i są prow eniencji elbląskiej i w krótce zm ienią miejsce
1 Encyklopedia wiedzy o książce, Wrocław-Warszawa-Kraków 1971, szp. 2257-2260.
2Biblioteka Uniwersytecka w Toruniu (dalej cyt. BUT) przejęła po II woj nie światowej fragmenty tzw. zbiorów zabezpieczonych. Na tem at proweniencji starych druków w bibliotece UMK zob. M. Strutyńska, Struktura prowenien-
cyjna zbioru starych druków Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu. Przewodnik po zespołach. Problemy badawcze i metodologiczne, Toruń 1999.
przebyw ania. Książki te przechow yw ane są w Bibliotece U niw ersytetu M ikołaja K opernika n a praw ach długoterm inow ego depozytu. Jego te r min upłynął w roku 1997 i najpraw dopobniej do końca roku 2001 część „staro d ru c z n a ” księgozbioru byłej B iblioteki G im nazjalnej i B iblioteki Miejskiej w E lblągu3, licząca p onad 9 tysięcy pozycji bibliograficznych w około 8 tysiącach w olum inów 4, znajdzie się ponow nie u pierw otnego właściciela.
O m aw iając dw a sygnety drukarskie z herbem T orunia, należy wspo m nieć o n ajstarszy m znanym przedstaw ieniu h erb u naszego m ia sta w po staci drzew orytow ego sygnetu drukarskiego. Je s t nim sygnet z toruńskiej oficyny działającej n a przełom ie X V I/X V II w., należącej do A ndrzeja Ko- teniusza - trzeciej w kolejności dru k arn i toruńskiej (fot. 1). Jego wyko nanie ocenia się jak o dość p rym ityw ne5, a druki wychodzące spod jego prasy były n a średnim poziomie typograficznym .
Znacznie wyższy poziom arty sty czn y prezentuje herb T o ru n ia um ie szczony n a karcie tytułow ej X V I-w iecznego d ru k u a u to rs tw a poety, p ro fesora gim nazjum toruńskiego i pierwszego b ibliotekarza nowo pow stałej biblioteki owego gim nazjum - U lryka Schobera (1559-1598)6. N a kartach dru k u zatytułow anego: Olbiopolis [gr.] Seu C m ta s beata sławił szczęśli wość T o ru n ia7 (fot. 2). Je st to zbiór wierszy, k tó ry ja k p odał Stanisław 3Biblioteka Gimnazjum Elbląskiego powstała w 1601 г., w 1821 r. razem z gimnazjum została przejęta przez władze miasta, przybierając tym samym nazwę Biblioteki Miejskiej. Więcej na tem at biblioteki zob. J. Lassota, Zarys
dziejów biblioteki elbląskiej (1601-1945), Rocznik Elbląski, t. 1, 1961, s. 98-120.
4M. Strutyńska, op. cit., s. 9 (tabela nr 1), podaje dokładniejszą liczbę pozycji bibliograficznych i woluminów, uwzględniając szczegółowy podział na wieki.
5Z. Mocarski, Książka w Toruniu do roku 1793. Zarys dziejów, Toruń 1934, s. 48; na tem at herbu miasta Torunia również w formie sygnetu drukarskiego zob. K. Ciesielska, Herb i pieczęcie miasta Torunia, Toruń 1982, s. 38.
6Słownik pracowników książki polskiej, Warszawa, Lódź 1972, s. 800; więcej
na tem at działalności Schobera zob. S. Tync, Dzieje Gimnazjum Toruńskiego
(1568-1772), t. 1, Toruń 1928, t. 2, Toruń 1949, passim; o jego działalności
poetyckiej S. Tync, Ślązak Ulryk Schober konrektor i działacz kulturalny (1559-
1598), Kraków 1960, passim.
7Warto nadmienić, że druku tego nie zamieścił K. Estreicher w swej biblio grafii, zob. L. Jarzębowski, F. Jurewiczówna, Polonika nie umieszczone w B i
bliografii Polskiej Estreicherów. Starodruki, wiek XVI. Ze zbiorów Biblioteki Głównej UMK w Toruniu, Zeszyty Naukowe UMK w Toruniu. Nauki H u m -
F o t. 1. S y g n e t d ru k a rs k i z to ru ń s k ie j oficyny K o te n iu sz a , fo t. z: Z. M o- ca rs k i, K s ią ż k a w T o ru n iu do roku
1793
Salmonowicz, był popisem w irtuozerii wersyfikacyjnej. Schober sp a rafra zował w nim 486 razy łacińską dewizę „Si vis pacem p a ra bellum ” 8. D ruk ten zadedykow ał ówczesnemu burgrabiem u T orunia, zasłużonem u reform atorow i gim nazjum - Henrykow i Strobandow i. Umieszczony pod dedykacją, n a karcie tytułow ej, sygnet drukarski (fot. 2) p rzedstaw ia anioła trzym ającego tarczę m iasta. M a on w ym iary 8,5 n a 7 cm. Został w ykonany techniką m iedziorytow ą w L ipsku przez tam tejszego dru k arza - M ichaela L an tzen b erg a - w roku 15929. N ad głową anioła w idnieje na-druk z XVI-wiecznym sygnetem na-drukarskim oraz krytyczne uwagi dziękuję pani mgr Marii Strutyńskiej.
8S. Salmonowicz, Kultura umysłowa Torunia, [w:] Historia Torunia, pod red. M. Biskupa, t. II, cz. II: W czasach renesansu, reformacji i wczesnego baroku
(1548-1660), Toruń 1994, s. 216.
9Michaeł Lantzenberg dzierżawił od roku 1590 drukarnię Vögelina, więcej na ten tem at zob. J. Benzig, Die Buchdrucker des 16. und 17. Jahrhunderts in
Deutschen Sprachgebiet, 2. verbesserte...Auflage, Wiesbaden 1982, s. 283; All gemeine Deutsche Biographie, Bd. XVII: 1969 (1883), s. 701. Więcej na tem at
F o t. 2. K a r ta ty tu ło w a d z ie ła U lry k a S ch o b e ra , sy g n . B U T - P o l. 6 .II .86 adl.
pis: „P ro v id a tu rrig eris sap ien tia m oenibus urbes firm at et in m edia clas- sica pace tim e t” ; n a to m iast w otoku: „ P o r ta B orussorum clavem docet esse T orunam , m unitam tu rres, angełus esse piam ” . W Lipsku zamówił Schober jeszcze M iscellanea poetica ad Georgium A m a n d u m ...10, jednak dzierżawionej oficyny zob. H. D. Dyroff, Gotthard Vögelin-Verleger, Drucker,
Buchhändler 1597-1631, [w:] Archiv fü r Geschichte des Buchwesens, hrsg. von
der Historischen Kommission des Deutschen Buchhandels e.V., Bd. IV, 1967, szp. 1129-1480. Na tem at znaków drukarskich Lantzenberga zob. D. Debes,
Die Druckvermerke Leipziger Offizinen vor 1600, Beiträge zur Geschichte des
Buchwesens, Bd. 1, 1965, s. 21-51.
10Nie odnotowuje tej pozycji Verzeichnis der im deutschen Sprachbereich er
schienenen Drucke des XVI. Jahrhundert (dalej VD 16), hrsg. von der Baye
większość swoich pism , w tym również podręczniki szkolne, drukow ał u A ndrzeja K o ten iu sza11.
P rezentow any d ru k - z aniołem w sygnecie12 - jes t czw artą pozycją w klocku in troligatorskim , czyli został w spólopraw iony z kilkom a innym i drukam i. Nosi 011 pieczątkę B iblioteki G im nazjum w E lb ląg u 13 i sy g n atu rę tej biblioteki, w yrażoną sym bolem S4, naniesioną odręcznie n a karcie tytułow ej pierw szego d ruku w klocku14. M aterialem , k tó ry posłużył do w ykonania opraw y dla tych druków je s t rękopiśm ienny pergam in, n iestety w y ta rty n a obu okładzinach. B rak u je również grzbietu okładki, zachowały się jedynie ślady po wiązaniach.
B ardzo podobny, choć nie tak efektowny, sygnet drukarski spotykam y n a X V II-w iecznym d ru k u ku czci króla W ładysław a IV (S erenissim i atque
P o te n tissim i P rincipis Vladislai I V M agni P o lo n o m m ac Svecorum Regis, B o russorum ducis etc ...)15, k tó ry pochodzi z toruńskiej oficyny F ranciszka
Schnellboltza16 (fot. 3). T ym razem nie ozd ab ia 011 k arty tytułow ej, lecz zn ajd u je się n a o statn iej stro n ie wym ienionego panegiryku, w ydanego w roku 1635. D rzew oryt ten (o w ym iarach 8 n a 7 cm) jes t znacznie uboższy w detale od prezentow anego wyżej m iedziorytu - b rak na nim dw uw ierszo wej sentencji, napisu w otoku, 2 ozdobników i wielu drobnych szczegółów. D ruk ten zn ajd u je się również w klocku intro lig ato rsk im , tym razem o znacznie większych rozm iarach. Klocek zaw iera w sum ie 72 pozycje bi bliograficzne, któ re w ydrukow ane zostały w form acie folio, a interesujący nas d ru k jes t p iątym z kolei. N a wyklejce klocka w idnieje s y g n a tu ra D 2, bliothek in Wolfenbüttel; w VD 16 odnajdujemy jedynie inny druk Schobera drukowany w Lipsku u Abrahama Lamberga, VD 16, poz. S 3334.
11 Z. Mocarski, op.cit., s. 45.
12Podobny układ graficzny karty tytułowej znajdujemy na innym druku z ofi cyny Lantzenberga z roku 1610: De officio pńncipis, orationes tres... (sygn. BUT Pol. 7. II. 873, druk ten jest również proweniencji elbląskiej), Verzeich
nis der im deutschen Sprachbereich erschienenen Drucke des X V II Jahrhundert
(VD 17, 3:011662B). Na karcie tytułowej tego druku znajduje się miedziory towy sygnet drukarski (o wymiarach 8 na 7 cm) przedstawiający być może herb uczelni genewskiej.
13Wizerunki pieczątek elbląskich zob. M. Strutyńska, op. cit., s. 8-10. 14Nie udało się odnaleźć tego druku w Katalog der Stadtbibliothek zu Elbing, Bd. 1-2, Elbing 1893.
15E. XXXIII, 155.
16Na tem at F. Schnellboltza zob. Polski Słownik Biograficzny, Kraków 1994. t. 34, s. 580.
F o t. 3. S y g n et d ru k a rs k i z ofi cy n y F ran c isz k a S c h n ellb o ltza , sy g n . B U T - P o l. 7.I I I .285 ad l.
Miscell l 17. N a karcie ochronnej zn ajd u je się pieczęć B iblioteki Miejskiej w E lblągu (n a której sporządzono spis zaw artych druków ), a n a karcie tytułow ej pierw szego d ruku pieczęć biblioteki gim nazjalnej. O m aw iany klocek jes t opraw iony w półskórek.
Porów nując obydw a sygnety drukarskie, w idać że lipski m iedzio ry t z 1592 r. byl n ajpraw dopodobniej wzorem d la toruńskiego drze w orytu. F ak t, że Schnellboltz pochodził z L ipska (n a niektórych d ru kach podpisyw ał się „lipsiensis” i był praw dopodobnie synem d ru k arza lipskiego, F ranciszka18, k tóry byl typografem w Lipsku po M ichaelu
17Pod taką sygnaturą druk ten znajduje się w Katalog der Stadtbibliothek zu
Elbing, Bd. 1, s. 452.
18Drukarze dawnej Polski od X V do X V III wieku, t. 4: Pomorze,
opr. A. Kawecka-Gryczowa, K. Korotajowa, Wrocław-Warszawa-Kraków 1962, s. 396; Allgemeine Deutsche Biographie nie odnotowuje ojca drukarza toruńskiego.
L an tze n b e rg u 19), może tłum aczyć podobieństw o obu sygnetów d ru k ar skich, choć jakość ich w ykonania jes t nieporów nyw alna.
P raw dopodobnie tylko n a kilku pozycjach um ieszczono herb T orunia. Nie znam y jed n ak wysokości nakładów wyżej wym ienionych druków ani nie wiemy, ile egzem plarzy zachowało się do dzisiejszych czasów. J e s t to tru d n e do ustalenia. N iestety b rak u je bibliografii druków to ru ń sk ich 20, k tó ra obejm ow ałaby druki X V I-X V III w. w raz z om ów ieniem wy posażenia d ru k arń toruńskich21. Dopóki ta k a publikacja nie ujrzy św iatła dziennego, dopóty nie będzie m ożna podać dokładnych obliczeń.
Inform acje, które posiadam y, są tylko w ybiórcze. Ja k w spom niano n a sam ym początku, w zbiorach sta ry ch druków B iblioteki UM K z n a j d uje się niewiele „torunensiów ” typograficznych. N a podstaw ie k arto teki topo -ty p o g raficzn ej B iblioteki U niw ersyteckiej ustalono, ze zn ajd u je się tam 9 druków z toruńskiej oficyny Franciszka Schnellboltza i tyleż sam o z oficyny L an tzen b erg a22. N a żadnym jed n ak z tych druków' nie zn ajd u je się podobny sygnet drukarski z p o stacią anioła. H istoryczne kolekcje zw iązane z Toruniem , a więc głównie księgozbiór byłej biblio teki G im nazjum Akademickiego, przechow yw ane są w K siążnicy M iej skiej. B rak w niej jed n ak dwóch prezentow anych sta ro d ru k ó w - a u to rstw a U lryka Schobera23, a więc profesora tegoż gim nazjum , oraz panegiryku ku czci W ładysław a IV. W K siążnicy Miejskiej odnotow ano 22 d ruki z ofi
19Na tem at jego druków D. Debes, op. cit.; J. Benzig, op. cit., s. 283. “ istnieje jedynie bibliografia druków toruńskich dla wieku XVI opracowana przez długoletniego pracownika Działu Starych Druków Biblioteki UMK - Le onarda Jarzębowskiego, zob. tenże, Draki toruńskie X V I wieku, Toruń 1969. L. Jarzębowski pracował nad dalszymi tomami bibliografii- materiały robocze przechowywane są w archiwum Sekcji Starych Druków Biblioteki UMK,
21 Na fakt niewystarczającej ilości opracowań dotyczących historii książki toruńskiej oraz potrzebę dalszych badań zwrócił uwagę w 1983 r., przy oka zji obchodów rocznicy powstania Książnicy Miejskiej, Stanisław Salmonowicz (postulował m.in. wydanie kompletnego i nowoczesnego katalogu druków toruńskich XV II-XVIII w.), zob. tenże, Uwagi o dziejach książki w dawnym
Toruniu (X V I-X V III w.), [w:] Księga Pamiątkowa. 60-lecie Książnicy Miej skiej im. M. Kopernika w Toruniu, Toruń 1988, s. 7-16.
22Należy jednak pamiętać, że katalog ten obejmuje jedynie kilka procent zbiorów.
23Druk ten znajduje się jeszcze w Bibliotece PAN w Gdańsku i Bibliotece im. Ossolińskich we Wrocławiu - dane na podstawie Katalogu Centralnego Bi blioteki Narodowej w Warszawie.
cyny d ru k arza toruńskiego Schnellboltza i 16, k tóre wyszły spod prasy L antzenberga. Również i n a tych drukach b ra k sygnetu drukarskiego przedstaw iającego herb m ia sta T orunia.
J a k w spom niano n a p o czątk u , obydw a druki z sygnetam i p rzed sta w iającym i toruńskiego anioła w ra ca ją w krótce do E lbląga. W T oruniu p o zo stan ą jedynie nieliczne mikrofilmy z niektórych stary ch druków pro weniencji elbląskiej. W takiej też formie z o stan ą w Bibliotece U niw ersy tetu M ikołaja K opernika om aw iane dw a sta ro d ru k i.
