Walenty Wójcik
"Studien zur historich-politischen
Gedankenwelt BRUNS VON
QUERFURT", Reinhard Wenskus,
Münster-Köln 1956 : [recenzja]
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 1/1-2, 379-386
1958
O b o k d z ia ła ln o ś c i św . W o jc ie c h a szczeg ó ln e z n a c z e n ie d la b a d a ń n a d p o c z ą tk a m i o rg a n iz a c ji K o śc io ła w P o ls c e i p o lity k ą w y z n a n io w ą B o le s ła w a C h ro b re g o p o s ia d a p r a c a r e l ig i jn a św . B ru n o n a z K w e r f u r tu . B u d z i o n a ty m w ię k s z e z a in te re s o w a n ie , że p o św . B ru n o n ie p o s ia d a m y d z ie ła n a p is a n e w P o ls c e : Ż y w o t św . W o jc ie c h a , Ż y w o t p ię c iu b r a c i i L is t do H e n r y k a I I c e sa r za . 1 D la te g o te ż p rz y p rz e g lą d a n iu b ib lio g r a f ii z a g ra n ic z n e j rz u c a się w oczy w y m ie n io n a p r a c a W e n s - k u s a . J e s t to r o z p r a w a p o w s ta ła p o d k ie r u n k ie m p ro f . H . B e u m a n n a i p rz e d ło ż o n a w r. 1953— 54 w y d z ia ło w i filo z o fic z n e m u u n iw e r s y te tu w M a r b u r g u c e le m u z y s k a n ia w y ższeg o s to p n ia n a u k o w e g o . Z a с e 1 sw eg o s tu d iu m p o s ta w ił so b ie a u to r z b a d a n ie sił, te n d e n c y j i p o ję ć , k tó r e w p ły n ę ły n a p is a r z y ź ró d e ł n a r r a c y jn y c h p r z e d s ta w ia ją c y c h p o s ta ć c e s a r z a O t t o n a I I I . I n n y m i sło w y , c h o d z iło m u o z d o b y c ie k lu c z a do w ła ś c iw e j in te r p r e t a c j i p rz e k a z ó w ź ró d ło w y c h n a tle ó w c z e sn y c h p r ą d ó w d u c h o w y c h i p o lity c z n y c h a p rz e z to do w y ja ś n ie n ia m ę tn y c h i s p rz e c z n y c h z d a ń o ty m m o n a rs z e . P r ó b y w ty m k ie r u n k u b y ły p o d e jm o w a n e w o s ta tn ic h c z a s a c h .2 P o n ie w a ż d z ie ła św . B ru n o n a z K w e r f u r tu p o s i a d a ją p ie r w s z o rz ę d n e z n a c z e n ie ja k o m a t e r i a ł ź ró d ło w y w te j s p r a w ie i o d ich i n t e r p r e ta c ji z a le ż y p o g lą d n a w s p o m n ia n e g o c e s a rz a , s tą d te ż a u to r p o d ją ł się z b a d a n ia ś w ia ta m y ś l i h is to ry c z n o - p o lity c z n y c h te g o a r c y b is k u p a - m is jo n a r z a . N a u w a g ę z a s łu g u je m e t o d a w y d o b y c ia w ia d o m o ś c i o p r z e k o n a n ia c h św . B r u n o n a w te j d z ie d z in ie . O p ie ra ją c się n a z n a n y m z ja w is k u , że p is a r z e ś r e d n io w ie c z n i n ie je d n o k r o tn ie w y r a ż a li sw e p o g lą d y p rz e z d o k o n y w a n ie o d p o w ie d n ic h p r z e r ó b e k , o p u sz c z a n ie lu b d o d a w a n ie słó w czy z w ro tó w a n a w e t w p ro w a d z a n ie n o w y c h fa k tó w do w y k o r z y s ty w a n y c h ź ró d e ł, z e s ta w ił W e n s к u s Ż y w o t św . W o jc ie c h a p o c h o d z ą c y sp o d p ió r a św . B ru n o n a z K w e r f u r tu z Ż y w o te m św . W o j c ie c h a a u to r s tw a J a n a K a n a p a rz a . P o n ie w a ż ta k a z a le ż n o ś ć ty c h d w u ź ró d e ł o d d a w n a je s t ju ż w n a u c e p r z y j ę ta , tr z e b a u z n a ć , że o b r a n a 1 W P o ls c e p ie r w s z a i o s ta tn ia p r a c a w y d a n e z o s ta ły w M o n u
m e n ta P o lo n ia e H isto ric a I, L w ó w 1864, 184— 228; Ż y w o t p ię c ip b r a c i W t. V I, K r a k ó w 1893, 383— 428 (M PH )
1 A le k s a n d e r В a t o w s к i u z u p e łn ił w y d a n ie P e r t z a k o d e k se m k ie le c k im z k o ń c a X IV w ., M P H I 161.
3 8 0 R E C E N Z J A
[
2
]
m e to d a p o s ia d a s o lid n ą p o d s ta w ę . B io rą c p o d u w a g ę z n a c z n e ró ż n ic e te k s tó w w z n a n y c h rę k o p is a c h a u to r z a m ia s t 16 k o d e k s ó w Ż y w o tu p ió r a K a n a p a r z a w y k o rz y s ta n y c h p rz e z P e r t z a — w y d a w c ę w M o
n u m e n t a G e r m a n i a e H i s t o r i c a 3 s k o n tro lo w a ł 22 rę k o p is y . N a te j p o d
s ta w ie p o tw ie r d z ił tezę , iż św . B ru n o p o s łu g iw a ł się e g z e m p la rz e m b liż szy m g ru p ie rę k o p is ó w w ło s k ic h , sz c z e g ó ln ie rz y m s k ic h . P o k r e w n y b y ł te n w z ó r ź ró d łu , n a k tó r y m o p a r ł się w r. 1629 A b r a h a m В z o w - s к i. Z a jm o w a ło on o m ie js c e p o ś r e d n ie m ię d z y d z is ie js z ą g r u p ą w ło s k ą a n ie m ie c k ą . Ż y w o t św . W o jc ie c h a , c zaso w o p ó ź n ie js z y i ro z m ia r a m i w k ró ts z e j r e d a k c j i n a p is a ł św . B ru n o w P o ls c e , p r z y czy m u w z g lę d n ił o n r ę k o p is y z te r e n u N ie m ie c .4 J a k k o lw ie k m ię d z y k o d e k s a m i g ru p y w ło s k ie j są ty lk o n ie z n a c z n e ró ż n ic e , a u t o r o p ie r a się z a s a d n ic z o n a rę k o p is ie o z n a c z o n y m lic z b ą 4d p o c h o d z ą c y m z B ib lio th e c a V a llic e llia n a w R zy m ie. P o s iłk o w o u ż y w a on k o d e k s u 4a — Cod. A d m o n te n s is i r ę k o p is ó w g ru p y n ie m ie c k ie j. — G d y id z ie o d r u g i p r z e d m io t p o r ó w n a n ia — Ż y w o t a u to r s tw a św . B ru n o n a , n ie z n a le z io n o n o w y c h r ę k o p is ó w i W e n s k u s w y k o r z y s tu je w y d a w n ic tw a d ru k o w a n e o b y d w u r e d a k c y j te g o d z i e ł a . 5 3 P o r. W o j c i e c h o w s k i Z., B o l e s ł a w C h r o b r y i r o k 1000, P o z n a ń 1948, 14. 4 T a k sa m o w ie rs z „ Q u a tu o r i m m e n s i ” n ie b y ł w e d łu g u s ta le n ia a u to r a w z o re m d la J a n a K a n a p a r z a a le p o w s ta ł n a p o d s ta w ie r ę k o p is u n ie m ie c k ie g o o p ra c o w a n e g o p rz e z e ń Ż y w o tu św . W o jc ie c h a . W ie rsz te n n a p is a n y b y ł z a p e w n e w P r a d z e , g d y ż n a to w s k a z u ją ś la d y w p ły w ó w c z esk ich .
5 W e k s k u r s ie n a 45 s tro n ic a c h d o w o d z i a u to r w o p a rc iu o o sią g n ię te w y n ik i, iż p o o g ło s z e n iu Ż y w o tu św . W o jc ie c h a p r z e z św . B r u n o n a ja k iś p is a r z n ie m ie c k i p ra w d o p o d o b n ie z S a k s o n ii z re d a g o w a ł n o w y ż y w o t p t. „ P assio s. A d a l p e r t i ”, w k tó r y m z a a ta k o w a ł on p o le
m ik ę św . B ru n o n a z K a n a p a r z e m i b r o n ił p o lity k i rz y m s k ie j O tto n a II I. T a k sa m o w s p o m n ia n y p r z e z G a lla I 6, M P H n o v a s e rie s I I 18 „ L ib e r d e p a s s io n e m a r t i r i s ” n ie je s t, ja k to w y k a z y w a ł K ę t r z y ń s k i W ., O z a g i n i o n y m ż y w o c i e ś w . W o jc ie c h a , K r a k ó w 1902, 42nn, d ziełem
św . B ru n o n a . M o żliw e, że p o d s ta w ę do te j p r a c y s ta n o w iło z a g in io n e d z iś p is m o św . B ru n o n a o b e jm u ją c e „ P a s s io ” i „ M ira c u la ” św . W o jc ie c h a .
„ L ib e r d e p a s s io n e m a r t i r i s ” z o s ta ł ro z s z e rz o n y w ia d o m o ś c ia m i o b ie g a ją
c y m i w P o ls c e o m ę c e i ś m ie rc i św . W o jc ie c h a , p r z y c z y m d a n e o ś m ie rc i św . B ru n o n a z K w e r f u r tu a m oże te ż i p ię c iu b r a c i m ę c z e n n ik ó w złąc zo n o z p o s ta c ią św . W o jc ie c h a . T a r e d a k c j a b y ła ź ró d łe m d la a u t o r a „Passio s. A d a l p e r t i ” i d la T h ie tm a ra . P o w s ta ła p rz e d 1013 r.
M o żliw e, że b y ła i tr z e c ia r e d a k c j a „ L ib e r de p a s s io n e m a r t i r i s ” . T e k s t r e d a k c j i d ru g ie j s ta n o w ił p o d s ta w ę d la o fic ju m b re w ia r z o w e g o o św . W o jc ie c h u (s. 243— 245).
P o z a s z e ro k im i p o d s ta w a m i ź r ó d ło w y m i a u to r w y z y s k a ł, j a k w s k a z u je w y k a z , o k o ło 680 p o z y c y j z l i t e r a t u r y p rz e d m io tu . U w z g lę d n ił r ó w n ie ż w a ż n ie js z e o p ra c o w a n ie p o ls k ie . J a k k o lw ie k n ie k tó r e z c y to w a n y c h d z ie ł p o s i a d a ją c h a r a k t e r p o p u la r n o - n a u k o w y lu b m a j ą ty lk o lu ź n y z w ią z e k z te m a te m , to je d n a k s a m a ic h lic z b a św ia d c z y 0 w y s o k im p o z io m ie p ra c y . — D o d a ć tr z e b a , że W e n s k u s s p o k o jn ie 1 rze c z o w o o c e n ia p o g lą d y in n y c h a u to r ó w . S a m w y b ie r a r a c z e j d ro g ę p o ś r e d n ią , o ile ty lk o czeg o in n e g o n ie w y m a g a ją ź ró d ła . G ło si te z y u m ia r k o w a n e i w sp o só b o stro ż n y . D la o c e n y te z h is to r y c z n o -p o lity c z n y c h św . B ru n o n a z K w e r f u r tu w a ż n a je s t c h a r a k t e r y s t y k a h a g i o g r a f a . A u to r s tw ie rd z a , że n ie b y ł o n h is to r y k ie m m a ją c y m n a c e lu d o ta r c ie do m in io n e j rz e c z y w is to ś c i a le szło m u r a c z e j o p r o g r a m p ra c y . N ie in te r e s o w a ł się o n w p r o s t s p r a w a m i p o lity k i a n i z a g a d n ie n ia m i p r a w n y m i. N ie o b c h o d z iły go r o z tr z ą s a n ia te o r e ty c z n e . P r z e d s ta w ia ł on ty p p r a k ty k a : a s c e ty i m is jo n a rz a . J e g o h a g ia g r a f i a s łu ż y ła ty m celom . M ia ł p rz y ty m p o c z u c ie r e a liz m u . O d z n a c z a ł się k ry ty c y z m e m . N ie b r a ł a b s o lu t n ie p o w a g te g o ś w ia ta i p o t r a f ił p o le m iz o w a ć z e ź ró d łe m h is to r y c z n y m . W y k o rz y s ty w a ł ró w n ie ż in n e w ia d o m o ś c i. C h o ciaż n ie p o tr a f ił w y z w o lić się sp o d p r a w a g a tu n k u lite r a c k ie g o , o k a z y w a ł s a m o d z ie ln o ść w w y k o r z y s ty w a n iu m a t e r i a łu h a g io g r a f ic z n e g o .6 — D z ię k i ty m z a le to m , p o łą c z o n y m z u z n a n ie m d la w ie d z y św ie c k ie j i p o d z iw e m d la k u ltu f y k la s y c z n e j ró ż n ił się św . B ru n o od a s c e ty z m u m n ic h ó w św . R o m u a ld a i p o g lą d ó w J a n a K a n a p a rz a , w k tó re g o k la s z to rz e p a n o w a ła p o d ty m w z g lę d e m p r o s to ta . S w o ją f o r m a c ję d u c h o w ą a s c e ty ż y ją ce g o w ś w ie c ie i d rż ą c e g o do c e ló w a p o s to ls k ic h z a w d z ię c z a ł św . B ru n o sz k o le k a te d r a ln e j w M a g d e b u rg u . P o d k r e ś lić tr z e b a s łu s z n y p o s tu la t b a d a w c z y a u to r a , a b y w y ja ś n ić , czy w p ł y w y l o t a r y ń s k i e n ie o d e g r a ły is to tn e j r o li w k s z ta łto w a n iu in te le k tu a ln e g o p o z io m u i k ie r u n k u n a u k o w e g o sz k o ły m a g d e b u r s k ie j. W y ś w ie tle n ie teg o p ro b le m u b y ło b y ta k ż e p r z y d a tn e do ro z w ią z a n ia z a g a d n ie ń d o ty c z ą c y c h P o ls k i. N a p o d s ta w ie p o r ó w n a n ia Ż y w o tu św . W o jc ie c h a a u to r s tw a św . B r u n o n a z K w e r f u r tu z jeg o ź ró d łe m w p o s ta c i Ż y w o tu n a p is a n e g o p rz e z J a n a K a n a p a r z a o ra z Ż y w o tu p ię c iu b r a c i i L is tu do c e s a r z a H e n r y k a I I W e n s k u s d o w o d z i n a s tę p u ją c y c h te z . 1. P r z e d e w s z y s t k im św . B ru n o p r z y p is w a ł p rz e p o w ie d n io m o tr w a ło ś c i c e s a r s tw a rz y m s k ie g o a ż do p r z y jś c ia a n ty c h r y s ta je d y n ie z n a c z e n ie p rz e n o ś n e . 8 C h a r a k te r y s ty c z n e j e s t p o tr a k to w a n ie c u d ó w ja k o ś r o d k a do z d o b y c ia u z n a n ia d la ś w ię te g o i p o d k re ś le n ie , że s a m a św ię to ś ć p o le g a n a c z y sto śc i d u szy . Z te g o w z g lę d u B ru n o o p u sz c z a ł c u d a p o d a n e w ż y c io ry s ie p ió r a J a n a K a n a p a r z a , g d y ż św . W o jc ie c h b y ł^ ju ż u z n a n y z a św ię te g o , a w Ż y w o cie p ię c iu b r a c i u w z g lę d n ia te g o r o d z a j u m a te r ia ł , a b y p o tw ie r d z ić ic h św ięto ść.
3 8 2 R E C E N Z J A [ 4 ]
S a m b y ł p rz e c iw n y p o l i t y c e w ł o s k i e j k r ó l ó w n i e m i e c k i c h i id e i „ re n o v a tio im p e r ii” . C h c ia ł, a b y w y s iłk i c e sa rz y s k ie ro w a ć n a s z e r z e n ie c h r z e ś c ija ń s tw a w k r a j a c h p o ło ż o n y c h n a w sc h ó d i p ó łn o c n y w sc h ó d o d S a k s o n ii. D la te g o n ie m ó w i o n o „ tr a n s la tio i m p e r ii” i u w a ż a R z y m za m ia s to a p o sto łó w , s to lic ę o c h a r a k te r z e czy sto re lig ijn y m a n ie p o lity c z n y m . C e s a rz n ie m oże ta m w y k o n y w a ć s ą d ó w . 2. W y ch o d ząc z ó w c z e sn y c h id e i p o lity c z n y c h , g ru p u ją c y c h się w o k ó ł p o ję c ia „ g e n s ” ja k o w ię z i k r w i i p r a w a , u m o c n io n e j w s p ó ln o tą ję z y k o w ą o r a z z p o ję c ia „ t e r r a ” ja k o p o d s ta w y je d n o ś c i p a ń s tw o w e j z a o ś ro d e k p o lity c z n y ó w c z e sn e g o ś w ia ta u w a ż a B ru n o „ T h e u t o n i- c u m t e l l u s ” . Z ie m ię n ie m ie c k ą w y s u w a on do rz ę d u „ c a p u t m u n d i”. P o p ie r a c e s a r s tw o b ez R z y m u a ze s to lic ą n a jp i e r w w A k w iz g r a n ie i n a s tę p n ie w M a g d e b u rg u . 3.
Sw.
B ru n o n ie b y ł z w o le n n ik ie m te n d e n c ji p o lity c z n e j n ie z a le ż n o ś c i K o śc io ła od p a ń s tw a , k tó r a o d p o ło w y I X w . n u r to w a ła w k o ła c h fr a n k o ń s k ic h i rz y m s k ic h . N ie m o że on u c h o d z ić z a z w o le n n ik a h ie r o k r a c j i a n i te ż za p r e k u r s o r a św . G rz e g o rz a V II. G ło sił on te o k r a c ję , to zn aczy b e z p o ś r e d n i ą z a l e ż n o ś ć c e s a rz a od B oga i je g o u p r a w n ie n ia w K o śc ie le w z o re m p r a k t y k K a ro la W . N ie b y ło jesz c z e w te d y r o z r ó ż n ie n ia s f e r y d u c h o w n e j w r a z z rz e c z a m i d o c z e sn y m i z n ią z w ią z a n y m i od s f e r y czy sto ś w ie c k ie j . G ra n ic ę m ię d z y s p r a w ą d u c h o w n ą a d o c z e sn ą u jm o w a n o p o d k ą te m a s c e ty c z n y m a n ie p r a w n y m . O bce b y ło te ż p o ję c ie „ lib e r ta s E c c le s s ia e ” . D la te g o a f ir m o w a ł św . B ru n o p o g lą d , że c e s a rz p o s ia d a w ła d z ę , ró w n ie ż p rz e d k o r o n a c ją z r ą k p a p ie ż a i m o ż e m ia n o w a ć b is k u p ó w . 4. W k w e s tii s to s u n k u d w u w ła d z św . B ru n o b y ł z w o » l e n n i k i e m w s p ó ł p r a c y w z o ro w a n e j n a le g e n d a r n y m w s p ó ł d z ia ła n iu św . S y lw e s tr a z K o n s ta n ty n e m W . P a p ie ż o w i p r z y p a d a ła w ty m r o la czy sto r e lig ijn a a k w e s tie z e w n ę trz n e n a le ż a ły do c e s a rz a . 5. Do z a d a ń e ty c z n o -re lig ijn y c h k r ó la , p r z e d s ta w ia n y c h w z w ie r c ia d ła c h k sią ż ę c y c h d o d a w a ł św . B ru n o o b o w ią z e k a k c j i m i s y j n e j . Z g o d n ie z p o g lą d a m i a u g u s ty ń s k im i ż ą d a ł on, a b y p rz e c iw o d stę p c o m od w ia ry p ro w a d z ić w o jn ę b e z p o ś r e d n ią . N a to m ia s t p o g a n n a le ż y n a jp i e r w e w a n g e liz o w a ć d ro g ą p o k o jo w ą . K r ó l u d z ie la sp e j p o m o cy m is jo n a rz o m d o p ie ro w w y p a d k u , g d y ta m e to d a n ie p rz y n ie s ie w y n ik ó w . W y k lu c z o n e s ą w o b e c p o g a n w o jn y z a b o rc z e „ te r r a e c a u s a ” . O p is a n e w y n ik i b a d a ń W e n s k u s a tr z e b a z a s a d n ic z o u z n a ć za s łu sz n e . P r z y d o c h o d z e n iu do p o sz c z e g ó ln y c h te z a u t o r z a m a ło u w z g lę d n ił je d n a k p o g l ą d y p r a w n o - p o l i t y c z n e T h i e t - m a r a . C z ę ś c ie j. p o r ó w n u je p r z e k o n a n ia ś w B ru n o n a ze s ta n o w is k ie m W id u k in d a c y tu j ą c p r a c ę B e u m a n n a . 7 N a to m ia s t k r o n ik ą T h ie t- m a r a p o s łu g u je się a u t o r p r z y s tw ie r d z a n iu f a k tó w , a p r z y p o g lą d a c h 7 W i d u k in d v o n K o r v e i, W e im a r 1950; p o r . o m ó w ie n ie te j p ra c y w P o lo n ia S a c ra 1 (1958) 286— 288.n a s p r a w ę t r w a n i a im p e r iu m rz y m s k ie g o z a z n a c z a , iż s ta n o w is k o teg o k r o n i k a r z a je s t m a ło z b a d a n e (s. 97). N ie z n a a u to r o g ło sz o n e j w r . 1953 p r a c y M . Z . J e d l i c k i e g o p t. „ P o g lą d y p r a w n o - p o lity c z n e T h i e t m a r a ”. 8 C hoć a r t y k u ł te n n ie je s t t a k o b s z e rn y i w s z e c h s tro n n y ja k m o n o g r a fia B e u m a n n a czy te ż o m a w ia n a d y s e r ta c ja W e n s k u s a , n ie m n ie j je d n a k w y b itn y z n a w c a s to s u n k ó w p r a w n o - p o lity c z n y c h te j e p o k i i tłu m a c z T h ie tm a r a s tw ie rd z ił, że b is k u p M ersefourga ró w n ie ż o c e n ia ł in s ty tu c ję c e s a r s tw a w y łą c z n ie z n ie m ie c k ie g o p u n k tu w id z e n ia , d o s trz e g a ł, że p o lity k a w ło s k a o d c ią g a m o n a r c h ó w o d e k s p a n s ji w k ie r u n k u w s c h o d n im , że c e s a r z je s t b e z p o ś r e d n im z a s tę p c ą B oga a m ię d z y K o śc io łe m a p a ń s tw e m k o n ie c z n a je s t w s p ó łp r a c a i że 'do k r ó la n ie m ie c k ie g o n a le ż y k ie r o w n ic tw o p o lity k i k o ś c ie ln e j a w ię c i p o lity k i m i s y j n e j . 9 O c zy w iście, że T h ie tm a r ' je s z c z e o s trz e j n iż B ru n o o c e n ia ł z n ie s ie n ie b is k u p s tw a w M e r s e b u r g u .10 Z e s ta w ie n ie i p o ró w n a n ie p o g lą d ó w W id u k in d a , T h ie tm a r a i św . B r u n o n a u w id o c z n iło b y p o d o b ie ń s tw a i ró ż n ic e ic h s ta n o w is k i u k a z a ło b y d o k ła d n ie j p o s ta ć o m a w ia n e g o h a g io g r a fa . J a k w s k a z u je t y t u ł s tu d iu m W e n s k u s a , o d n o s i się o n o w y łą c z n ie d o ś w ia ta m y ś li h is to ry c z n o - p o lity c z n y c h św . B ru n o n a z K w e r - f u r tu . N ie je s t to m o n o g r a fia o o so b ie i o d z ia ła ln o ś c i te g o a r c y b is k u p a c z y te ż o c a ło ś c i je g o p rz e k o n a ń a ty lk o u ję c ie je d n e j części je g o p o g lą d ó w . S łu s z n ie z a u w a ż a a u to r , iż św . B ru n o re a g o w a ł n a w y d a r z e n i a p o lity c z n e i o c e n ia ł j e w e d łu g sw e g o p u n k tu w id z e n ia . R ó w n o c z e śn ie je d n a k p o w ta r z a ją się w e w s z y s tk ic h ro z d z ia ła c h o m a w ia n e j d y s e r ta c j i w z m ia n k i, iż. św . B ru n o b y ł d u c h e m n a w s k r o ś m i s y j n y m . T y m ró ż n ił się o n o d k ro n ik a r z y : W id u k in d a i T h ie tm a r a , od z a k o n n ik ó w św . R o m u a ld a i b e n e d y k ty n ó w z C lu n y . W y d a je się n ie u le g a ć w ą tp liw o ś c i, ż e p r z e d s ta w io n e t e z y h i s t o r y c z n o - p o l i t y c z n e ś w . B r u n o n a p o d d a n e b y ł y i d e i m i s y j n e j . W P o ls c e m ia ło b y ć w e d łu g n ie g o c e n tr u m m is y jn e ą O tto n I I I o b o w ią z a n y b y ł p o d ją ć p la n w s p o m a g a n ia te j a k c ji. T a k s a m o H e n r y k a I I n a k ła n i a ł z te g o p o w o d u św . B ru n o d o z m ia n y p o li ty k i w o b e c P o ls k i i S ło w ia n , k tó r z y p o rz u c ili c h rz e ś c ija ń s tw o , w c e lu u m o ż liw ie n ia e w a n g e liz a c ji te r e n ó w p o g a ń s k i c h .11 N a te j 8 C z a so p is m o p r a w n o - h is to r y c z n e 5 (1953) 39— 79; w d o p is k a c h sp o ty k a się u W e n s k u s a p r a c e z 1955 a w ię c d o d a n e p o p r z y ję c iu d y s e r ta c ji a p rz e d je j d ru k ie m . 9 J e d l i c k i M„ 50, 54, 55, 59. 19 K r o n ik a I I I 16, w y d . M . Z. J e d l i c k i , P o z n a ń 1953, 130. 11 W id o c z n ą w d z ie ła c h św . B ru n o n a z K w e r f u r tu ta k ą p o b o ż n o ść o d w r a c a ją c ą s ię od ś w ia ta i tę s k n o tę za ś m ie r c ią m ę c z e ń s k ą ja k ą o d z n a c z a ł się św . W o jc ie c h p o d k r e ś la ł og ó ł d o ty c h c z a so w y c h a u to r ó w , p o r. W a t t e n b a c h W ., D e u ts c h la n d s G e s c h ic h ts q u e lle n im M itt e l a l t e r «, B e r lin 1893, 354.
3 8 4 R E C E N Z J A
[
6
]
p ła s z c z y ź n ie tr z e b a o c e n ia ć w s z y s tk ie p o g lą d y te g o m is jo n a r z a . A u to r z a u w a ż a n ie je d n o k r o tn ie z w ie lk ą tr a fn o ś c ią , iż św . B ru n o g ło sił sw e p o g lą d y p o lity c z n e ze s ta n o w is k a fa k ty c z n e g o i p rz e k o n a n ia w s p r a w a c h d o c z e sn y c h d o p a s o w y w a ł do sw e j g łó w n e j id e i. Ś w ia d c z ą o ty m n ie ty lk o z m ia n y w d ru g ie j r e d a k c j i Ż y w o tu św . W o jc ie c h a a le te ż u ję c ia s to s u n k u C h ro b re g o do c e s a rz a r a z w fo r m ie w a s a la r a z z n ó w ja k o ró w n e g o k ró lo m s u w e re n a , k tó r y o d p o w ie d z ia ln y je s t w p r o s t p rz e d B o g iem . T a k sa m o u św . B r u n o n a n ie m a n a u k i o p ra k ty c z n y m u ło ż e n iu w s p ó łp r a c y m ię d z y d w o m a w ła d z a m i, o s to s u n k u p a ń s tw c h rz e ś c ija ń s k ic h do n a w ró c o n y c h k r a jó w p o g a ń s k ic h itp . W s k u te k te g o p o d p o rz ą d k o w a n ia c a łe g o ś w ia ta m y ś li id e i m is y jn e j n a le ż y o c e n ia ć p o g lą d y p o lity c z n e św . B r u n o n a p o d in n y m k ą te m n iż s ta n o w is k o W id u k in d a czy T h ie tm a r a . P r z y b a d a n ia c h ź ró d ło z n a w c z y c h n a le ż y u w z g lę d n ia ć ró ż n ic ę m ię d z y h a g io g r a fe m a k r o n i k a r z e m w y p a d k ó w p o lity c z n y c h . W z w ią z k u z t ą u w a g ą o c e n ia ć tr z e b a te z ę W e n s k u s a, iż św . B r u n o z K w e r f u r tu p o p ie r a ł p r e t e n s je t e r y to r ia ln e a rc y b is k u p ó w m a g d e b u r s k ic h w s to s u n k u do z ie m p o ls k ic h i b y ł p r z e c i w n i k i e m e r e k c j i a r c y b i s k u p s t w a w G n i e ź n i e . T w ie r d z e n ie to j e s t z g o d n e z z a ło ż e n ia m i p o d tr z y m y w a n y m i jesz c z e p rz e z d z is ie jsz y c h h is to r y k ó w n ie m ie c k ic h , iż b is k u p i p o ls c y od p o c z ą tk u z a le ż e li o d M a g d e b u rg a , i o d p o w ia d a o m ó w io n y m p o g lą d o m h is to ry c z n o - p o lity c z - n y m a u to r a p r z y n a jm n ie j w c z ę śc i d o ty c z ą c e j „ p a tr io ty z m u ” n ie m ie c k ie g o . Z a p y ta jm y je d n a k , ja k i e są z a ty m p o z y ty w n e a rg u m e n ty ? Z m ilc z e n ia o e r e k c ji n o w e g o a r c y b is k u p s tw a w r . 1000, z b r a k u w z m ia n e k o n o w y c h b is k u p a c h p o ls k ic h w L iś c ie do c e s a rz a H e n r y k a I I z r. 1008 o ra z z n e g a ty w n e g o s to s u n k u do p o lity k i w ło s k ie j ■cesarzy (s. 178— 179). R a c je te m u s im y u z n a ć za n ie w y s ta rc z a ją c e . P r z e d e w s z y s tk im s a m a u t o r z a z n a c z a , że w e w s p o m n ia n y m L iś c ie lic z y ł się św . B ru n o z jeg o o d b io r c ą (s. 172) i d la te g o m ilc z e n ie 0 w s p o m n ia n y c h s p r a w a c h p o ls k ic h je s t z u p e łn ie z ro z u m ia łe . T a k sa m o n ie p r z e k o n y w u je a r g u m e n t z n ie c h ę c i do „ re n o v a tio im p e r ii”, g d y ż s p r a w a s tw o r z e n ia c e n tr u m m is y jn e g o w P o ls c e n ie w y k lu c z a ła e r e k c ji a rc y b is k u p s tw a . W e n s k u s sa m z a u w a ż a tę tr u d n o ś ć i r a t u j e się tw ie r d z e n ie m , że B ru n o m y ś la ł o a k c ji m is y jn e j p ro w a d z o n e j p rz e z k la s z to r y a n ie p rz e z b is k u p s tw a (s. 183— 184). T e z a t a n ie m a p o d s ta w , g d y ż i św . B o n ifa c y w N ie m c z e c h i O tto n W . w ś ró d S ło w ia n n a d ła b - sk ic h i p r z y k ła d W ę g ie r a n a s tę p n ie z w y c z a j św ię c e n ia b is k u p ó w 1 a r c y b is k u p ó w d la a k c ji m is y jn e j w s k a z u je r a c z e j n a coś p rz e c iw n e g o . P o w tó re , s a m a u to r p r z y jm u je , że b is k u p i R z e sz y n ie b y li d la św . B ru n o n a p o d o b n ie j a k i d la św . W o jc ie c h a id e a łe m , g d y ż c h c ia ł o n d la b is k u p ó w ży o ią z a k o n n e g o w e d łu g w z o ru św . A u g u s ty n a a n ie
ic h p o tę g i f e u d a l n e j . 12 — R zecz z ro z u m ia ła , ż e n ie m o ż n a w y k lu c z y ć , iż św . B ru n o p r z y jm o w a ł p o g lą d y k ó ł k o ś c ie ln y c h w M a g d e b u r g u .14 S tw ie r d z ić je d n a k tr z e b a , że te z a o je g o n ie c h ę c i do n o w e j o rg a n iz a c ji k o ś c ie ln e j w P o ls c e n ie je s t u d o w o d n io n a . N a to m ia s t jeg o c a łk o w ite o d d a n ie się id e i m is y jn e j w s k a z u je , że b liż sz e b y ło je g o s ta n o w is k o w te j k w e s tii p o g lą d o m św . W o jc ie c h a i G a u d e n te g o n iż T h ie tm a r a . W n io s e k te n p o tw ie r d z a c h o ć b y r e l a c ja św . B r u n o n a o w ie lk im n ie p o ro z u m ie n iu z k ró le m s a s k im i o a re s z to w a n iu b is k u p a U n g e ra w M a g d e b u r g u .14 P r z e s a d n e je s t z d a n ie W e n s k u s a (s. 131), że je ś li c h c e m y w św . B r u n o n ie w id z ie ć „ p r e k u r s o r a ” , to n a le ż y go z e s ta w ić n ie z G rz e g o rz e m V II a le z W a lte re m z V o g e lw e id e . P r a w d ą je s t, że t a k W id u k in d czy T h ie tm a r ja k i św . B ru n o z K w e r f u r tu n ie z n a li jesz c z e te z k o śc ie ln e g o p r a w a p u b lic z n e g o , k tó r e w ty m c z a s ie p o w s ta w a ły d o p ie ro w n ie k tó r y c h k o ła c h fr a n k o ń s k ic h czy rz y m s k ic h , a r e a l n e k s z ta łty z a c z ę ły p r z y b ie r a ć p o d k o n ie c X I i w X I I w . P is a r z e ci z y s k a li w sz k o ła c h k la s z to r n y c h w y k s z ta łc e n ie c z y sto r e lig ijn e i częścio w o k la s y c z n e . W k w e s tia c h p u b lic z n o - p r a w n y c h i z a g a d n ie n ia c h s to s u n k u d w u w ła d z m ie li o n i je d y n ie tr a d y c y jn e p o ję c ia g e r m a ń s k ie , w z b o g a c o n e n a jw y ż e j w z o ra m i k a r o liń s k im i. Z a n a jb a r d z ie j u c h rz e ś c ija n io n e m o ż n a u z n a ć p o g lą d y św . B ru n o n a z e w z g lę d u n a jeg o id e ę m is y jn ą . R zecz ja s n a , że n ie b y ły to je s z c z e z a sa d y p r a w n o - k o ś c ie ln e . Z d ru g ie j s tro n y n ie m o ż n a w s z a k ż e s u g e s tio n o w a ć , że sp o ty k a m y się tu z p o g lą d a m i p o d o b n y m i do h a s e ł je d n e g o ze s tr o n n ic tw
w X I I I w . 15 ~~
12 O U n g e rz e p is a ł T h ie t m a r p o d r . 1012 ja k o o „ P o sn a n le n sis
c o e n o b ii p a s to r ”, K r o n ik a V I 67 (43) s, 407. P r o b le m ż y c ia z a k o n n e g o
m is jo n a r z y i b is k u p ó w w n o w o n a w ró c o n y c h k r a j a c h n ie k o lid o w a ł z e r e k c ją d ie c e z y j i m e tr o p o lij. K w e s tia t a w y m a g a je s z c z e b liższeg o z b a d a n ia .
13 W o j c i e c h o w s k i Z., 12 i 14.
14 „ q u ia d is c o rd ia m a g n a c u m re g e S a x o n u m e r a t , c u m s a tis b o n o U n g e ro ep isc o p o in itin e r e c o m p r e h e n d itu r e t m is s u s P a r th e n o p o lim in m o n a s te rio su b d ilig e n ti c u s to d ia te n e t u r ”, M P H V I 419.
18 T a k sa m o p rz e s a d n e w y d a ją się w z m ia n k i, że u B ru n o n a sp o t y k a się p o g lą d y w s k a z u ją c e n a e le m e n ty p a ń s tw a te r y to ria ln e g o . R ze c z o w a w ię ź w p a ń s tw ie n o w o c z e sn y m r o z w in ę ła się ze z w ią z k ó w p e r s o n a ln y c h p a ń s tw a fe u d a ln e g o i n a m ie js c e w a s a ló w p rz y s z li u r z ę d n icy . P r z e m ia n a ta d o k o n a ła się je d n a k d o p ie ro o k . r . 1300, M i t - t e i s H ., D er S ta a t d e s h o h e n M itt e l a l t e r s 5, W eim k p 1955, 424. N ie -r o z w in ię ty fe u d a liz m n ie m ie c k i m ó g ł n a s u w a ć n a jw y ż e j p e w n e a n a lo g ie .
3 8 6 R E C E N Z J A [8] N a u s p r a w ie d liw ie n ie a u to r a tr z e b a z a z n a c z y ć , ż e c e le m jeg o s t u d iu m b y ło p rz e d e w s z y s tk im w y d o b y c ie n o w y c h w ia d o m o ś c i n a p o d s ta w ie o b r a n e j m e to d y p o ró w n y w a n ia ź ró d e ł. P o d ty m w z g lę d e m ro z p r a w a jeg o w n o s i n o w y m a t e r i a ł do d o ty c h c z a s o w e j li t e r a t u r y i m oże słu ż y ć ze w z g lę d u n a o p a n o w a n ie m e to d y n a u k o w e j, r z e te ln o ś ć b a d a n ia i o g ro m w ło ż o n e j p r a c y za w z ó r d y s e r ta c ji u n iw e rs y te c k ie j. D alsze je d n a k w n io s k i, o d b ie g a ją c e od p o d s ta w y ź ró d ło w e j n ie są w o ln e o d p e w n y c h te n d e n c y j i b u d z ą z a s trz e ż e n ia . D la te g o też s tw ie rd z ić n a le ż y , że s p r a w a s tu d ió w n a d p o g lą d a m i h is to ry c z n o - p o lity c z n y m i św . B r u n o n a z K w e r f u r tu n ie je s t je s z c z e w y c z e rp a n a .
