Krzysztof P. Wojdacki
Terytorialne zróżnicowanie rozwoju
handlu targowiskowego w Polsce
-analiza statystyczna
Problemy Zarządzania 14/1 (1), 212-231
2016
DOI 10.7172/1644-9584.57.13
Terytorialne zró
ż
nicowanie rozwoju handlu targowiskowego
w Polsce - analiza statystyczna
Nadesłany: 10.11.15 | Zaakceptowany do druku: 07.02.16
Krzysztof P Wojdacki*
Celem artykułu jest charakterystyka rozwoju handlu targowiskowego w Polsce w ujęciu terytorialnym. Praca składa się z dwóch komplementarnych części. W pierwszej dokonano identyfikacji kierunku i natę żenia zmian gtównej charakterystyki handlu targowiskowego w ujęciu globalnym (Polski) oraz w układzie wojewódzkim w latach 1995-2013. Druga część pracy zostata poświęcona określeniu przestrzennego zróżnicowania poziomu rozwoju handlu targowiskowego w układzie wojewódzkim. Wykorzystując dyna miczną wielowymiarową analizę porównawczą (DWAP) i syntetyczną miarę rozwoju, scharakteryzowano hierarchiczną przestrzenną strukturę handlu targowiskowego i jej zmiany w czasie. Wyodrębniono jedno cześnie homogeniczne grupy województw pod względem poziomu rozwoju handlu targowiskowego. Wyniki analiz mają wartość zarówno poznawczą, jak i pragmatyczną, szczególnie w planowaniu regionalnym dotyczącym tego formatu handlu.
Słow a kluczowe: przestrzenne badania rynku, handel, handel targowiskowy.
Territorial Differentiation of Development of Marketplace in Poland
- Statistical Analysis
Submited: 10.11.15 | Accepted: 07.02.16
The aim of the article is to provide characteristics of the development of marketplace trade in Poland by region. It consists of two complementary parts. In the first part, based on the analysis of the development of economic phenomena over time (trend models, dynamics indices), the author identified the direction and intensity of changes in marketplace trade globally (for Poland) and by province in 1995-2013. The second part is devoted to determination of the spatial diversification of the level of development of marketplace trade by province. Making use of the dynamic multidimensional comparative analysis and the synthetic measure of development, the author characterized the hierarchical spatial structure of marketplace trade and its changes over time. At the same time, there are separated homogenous groups of provinces in terms of the level of development of bazaar trade. The article is of the research nature. Its preparation was based on secondary sources of information (the CSO, the Local Data Bank). The research is limited by the unavailability of statistical data already collected (secondary data sources) and its partial incomparability in time. The analyses findings have both cognitive and pragmatic value, particularly in the regional planning.
Keywords: spatial market research, trade, marketplace trade.
JEL: L81, L83
* Krzysztof P Wojdacki - dr, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Katedra Handlu i Instytucji Rynkowych. Adres do korespondencji: Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Katedra Handlu i Instytucji Rynkowych,
1. Wprowadzenie
Przystępując do realizacji terytorialnej deskrypcji przeobrażeń handlu targowiskowego, należy stwierdzić, że ten format handlu jest jednym z naj starszych rodzajów handlu detalicznego. Jego początki są nierozerwalnie związane z tradycyjną instytucją rynkową, jaką są targi, a ściślej rzecz ujmu jąc, ich rodzajem, jakim były rynki (Szromnik, 1994).
W obecnej dobie handel targowiskowy, zachowując swój przede wszystkim lokalny charakter, stanowi uzupełnienie innych form handlu detalicznego, w tym form opartych na stacjonarnych punktach sprzedaży detalicznej (Szumilak, 2008). Jest jednocześnie tą formą handlu detalicznego, na której organizowa nie i funkcjonowanie największy wpływ mają organy samorządu terytorialnego. Handel targowiskowy to również ważny bezpośredni kanał zbytu produktów rolniczych (Karwat-Woźniak, 2013) i ważny element lokalnych systemów żyw nościowych (Bareja-Wawryszuk i Gołębiewski, 2014). O roli handlu targowisko wego świadczy jednak przede wszystkim fakt, że jego udział w detalicznym rynku FMCG szacowany jest na 5-10% (Chojnacka 2009; 2010; Kosicka-Gębska, Tul-Krzyszczuk i Gębski, 2011). Jednocześnie z badań konsumenckich przepro wadzonych przez pismo „Detal Dzisiaj” wynika, że 19% respondentów wybiera targowiska/bazary/stragany jako miejsce swoich najczęstszych zakupów - to więcej niż w przypadku supermarketów, które wskazało 14% respondentów (Chojnacka, 2010). Natomiast z badań Ipsos (cyt. za: Mazurkiewicz, 2011) wynika, że w porównaniu z innymi krajami Unii Europejskiej Polacy najchętniej dokonują zakupów na targowiskach i bazarach - dotyczy to zwłaszcza żywności. Prawie połowa Polaków najczęściej na targowiskach nabywa owoce i warzywa (w UE jest to średnio 33%), ponadto prawie co trzeci Polak kupuje na bazarze mięso (średnia unijna wynosi w tym segmencie 11%). Handel targowiskowy to również ważne miejsce zaopatrzenia Polaków w odzież i obuwie. Z cytowanych wcześniej badań Ipsos wynika, że blisko 20% polskich konsumentów na targowi- skach/bazarach zaopatruje się w te produkty (w U E odsetek ten wynosi 16%).
Reasumując, przedstawione fakty i potwierdzające je liczby jednoznacznie wskazują, że ta forma handlu detalicznego nadal, mimo olbrzymiej ekspansji nowoczesnych form handlu (super- i hipermarketów, centrów i galerii han dlowych), jest ważnym miejscem realizacji zakupów przez Polaków. Powyższe stwierdzenie, jak wspomniano wcześniej, dotyczy również innych krajów Unii Europejskiej. Z badań przedstawionych przez J.M. Fresno i R. Koops (Fresno i Koops, 2000) wynika, że w Europie jest około 30-40 tys. zorgani zowanych targowisk, o stałej lokalizacji, odbywających się w powtarzalnych terminach. Liczba ta nie obejmuje targów okazjonalnych (noworoczne itp.). W Holandii wolumen handlu ruchomego osiąga 3,2 mld euro. We Wło szech obejmuje 20% całego obrotu detalicznego. We Francji jest to ponad 20% wydatków na owoce, warzywa i ryby. Badanie ECDE na wybranych targowiskach Europy pokazało, że około 40-50% mieszkańców odwiedza „swój” bazar co tydzień. Ponad 60% z nich to stali klienci.
Głównym celem opracowania jest odpowiedź na pytanie, czy ta forma handlu detalicznego rozwija się, podlega stagnacji czy znajduje się w fazie schyłkowej. Dlatego też w pierwszej części pracy przeprowadzono analizę rozwoju handlu targowiskowego w czasie. Jako zmienną diagnostyczną przy jęto liczbę targowisk z podziałem na targowiska stale i sezonowe. Okres badań obejmujący lata 1995-2013 (18 lat) pozwolił na wykorzystanie pełnego zestawu metod i technik statystyczno-ekonometrycznych (analiza wskaźni kowa, analiza z wykorzystaniem modeli tendencji rozwojowych). Druga, kom plementarna część pracy dotyczy wieloaspektowej analizy poziomu rozwoju tej formy handlu detalicznego w układzie regionalnym. Handel targowiskowy jest kategorią wieloaspektową (Powęska, 2007; Wojdacki, 2012). Dlatego też w badaniach wykorzystano wielowymiarową analizę porównawczą w jej dynamicznej postaci (DWAP) (Bazarnik, Grabiński i Wojdacki, 1992). Ze względu na dostępność danych (GUS BDL) okres badań ograniczono do lat 2005-2013. Na podstawie skonstruowanej syntetycznej miary rozwoju handlu targowiskowego dokonano segmentacji województw na homogeniczne grupy. Określono również województwa charakteryzujące się tendencją wzrostową, stagnacją oraz tendencją malejącą tej miary rozwoju.
2. Tendencje zmian handlu targowiskowego w Polsce
w latach 1995 -2 0 1 3
Głównym czynnikiem materialnym wyznaczającym możliwości funkcjo nowania handlu targowiskowego jest baza targowisk - jej wielkość i jakość. Zgodnie z przyjętą klasyfikacją GUS dotyczącą targowisk przeprowadzono analizę tendencji rozwojowej liczby targowisk ogółem, targowisk stałych oraz sezonowych1 w latach 1995-2013.
Generalnie rzecz ujmując, liczba targowisk (stale i sezonowe) w Polsce w latach 1995-2013 charakteryzowała się tendencją wzrostową. W efekcie w 2013 r. ich liczba wzrosła o blisko 34% w stosunku do 1995 r. (2195 targowisk), a średnioroczny przyrost wyniósł ponad 1,6% (rysunek 1)2. Na taki stan rzeczy miały wpływ tendencje zmian liczby targowisk sezonowych oraz targowisk stałych. W wypadku targowisk stałych w latach 1995-2013 mamy do czynienia z tendencją malejącą o średniorocznym tempie spadku wynoszącym -0,4%. Spowodowało to zmniejszenie się w 2013 r. ich liczby o 6,2% w porównaniu z bazowym rokiem analizy (1995 r.). Odwrotną ten dencją charakteryzuje się liczba targowisk sezonowych. W analizowanym czasie średniorocznie zanotowano wzrost o 2,5%. Doprowadziło to w 2013 r. do zwiększenia się liczby tej formy targowisk o blisko 57% (2342 targowisk) w porównaniu z 1995 r. Przedstawione tendencje miały wpływ na strukturę bazy targowisk. Przeważający udział w liczbie targowisk ogółem w Polsce mają targowiska sezonowe. Jednocześnie, biorąc pod uwagę przeciwstawne tendencje zmian liczby targowisk stałych i sezonowych, udział ten systema tycznie wzrasta (z 63,6% w 1995 r. do 74,5% w 2013 r.).
Rys. 1. Tendencja rozwojowa liczby targowisk w Polsce w latach 1995-2013. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.
D o t y c h c z a s o w e a n a liz y d o t y c z y ł y h a n d l u t a r g o w i s k o w e g o w u j ę c i u o g ó l n o p o ls k i m . W u k ł a d z i e t e r y t o r i a l n y m ( w o j e w ó d z k i m ) r ó w n i e ż n a s t ę p o w a ł o z r ó ż n i c o w a n i e t e n d e n c j i r o z w o j o w e j p o s z c z e g ó ln y c h t y p ó w t a r g o w i s k ( t a b e l a 1 ) . M o ż n a w i ę c d o k o n a ć p o d z i a ł u w o j e w ó d z t w n a t e , w k t ó r y c h l i c z b a t a r g o w i s k s e z o n o w y c h i s t a ł y c h w z r a s t a ł a , c o w e f e k c i e d o p r o w a d z i ł o d o w z r o s t u i c h g l o b a l n e j l i c z b y ( w o j e w ó d z t w o l u b e l s k i e , o p o l s k i e , p o d l a s k i e , ś w i ę t o k r z y s k i e o r a z w i e l k o p o l s k i e ) - t y p W W W . D r u g a g r u p a w o j e w ó d z t w c h a r a k t e r y z u j e s ię s p a d k i e m l i c z b y t a r g o w i s k s ta ły c h , a le s p a d e k t e n z o s t a ł z r e k o m p e n s o w a n y w y ż s z y m w z r o s t e m l i c z b y t a r g o w i s k s e z o n o w y c h - w e f e k c i e li c z b a t a r g o w i s k o g ó ł e m w z r o s ł a ( w o j e w ó d z t w o d o ln o ś l ą s k i e , k u j a w s k o - p o m o r s k i e , lu b u s k i e , ł ó d z k i e , m a z o w i e c k i e , p o m o r s k i e , w a r m i ń s k o - m a z u r s k i e o r a z z a c h o d n i o p o m o r s k i e ) - t y p W W S . D w a w o j e w ó d z t w a - ś lą s k ie i m a ł o p o l s k i e - t o z k o l e i r e g io n y , w k t ó r y c h n a s t ą p i ł s p a d e k l i c z b y o b u t y p ó w t a r g o w i s k i w e f e k c ie s p a d e k o g ó l n e j l i c z b y t a r g o w i s k - t y p S S S . O d m i e n n a s y t u a c ja w y s t ą p ił a w w o j e w ó d z t w i e p o d k a r p a c k i m , w k t ó r y m n a s t ą p i ł z n a c z n y w z r o s t l i c z b y t a r g o w i s k s t a ły c h i w je s z c z e w i ę k s z y m s t o p n i u s p a d e k l i c z b y t a r g o w i s k s e z o n o w y c h . W e f e k c ie li c z b a t a r g o w i s k w t y m w o j e w ó d z t w i e z m n ie j s z y ł a s ię o 2 2 % ( r y s u n e k 2 ) . O k r e ś l o n e w c z e ś n ie j t e n d e n c je z m i a n l i c z b y t a r g o w i s k s t a ły c h , s e z o n o w y c h i o g ó ł e m d e t e r m i n o w a ł y z m i a n y s t r u k t u r a l n e w p o s z c z e g ó ln y c h w o j e w ó d z t w a c h i w u k ł a d z i e r e g i o n a l n y m . Z n a k o m i t a w ię k s z o ś ć w o j e w ó d z t w w 2 0 1 3 r . c h a r a k t e r y z o w a ł a s ię p r z e w a g ą t a r g o w i s k s e z o n o w y c h ( z a c h o d n i o p o m o r s k i e , o p o l s k ie , m a ło p o l s k i e , d o ln o ś lą s k ie , p o m o r s k i e , m a z o w ie c k ie , w i e l k o p o l s k i e , ś lą s k ie , k u j a w s k o - p o m o r s k i e i l u b u s k i e ) . U d z i a ł t y c h o s t a t n i c h w a h a ł s ię o d 5 4 , 0 % ( l u b u s k i e ) d o 9 3 , 4 % ( z a c h o d n i o p o m o r s k i e ) . W p o z o s t a ł y c h s z e ś c iu w o j e w ó d z t w a c h u d z i a ł t a r g o w i s k s t a ły c h b y ł w i ę k s z y o d u d z i a ł u t a r g o w i s k s e z o n o w y c h ( l u b e l s k i e , w a r m i ń s k o - m a z u r s k i e , ś w i ę t o k r z y s k ie , p o d l a s k i e , p o d k a r p a c k i e o r a z ł ó d z k i e ) i w a h a ł s ię o d 5 2 , 5 % w w o j e w ó d z t w i e ł ó d z k i m d o 6 4 , 8 % w w o j e
-L.p. Województwo Targowiska
ogółem sezonowe stałe
1. D olnośląskie 196,0 257,6 80,7 2. Kuj awsko-pomorskie 149,0 257,4 96,4 3. Lubelskie 138,8 392,3 102,7 4. Lubuskie 162,6 435,0 93,7 5. Łódzkie 147,2 320,0 98,9 6. M ałopolskie 76,1 75,7 79,8 7. Mazowieckie 153,3 219,7 91,9 8. Opolskie 879,0 2905,9 113,3 9. Podkarpackie 78,1 59,3 109,2 10. Podlaskie 173,9 600,0 106,6 11. Pomorskie 151,2 222,9 81,5 12. Śląskie 48,1 38,7 82,8 13. Świętokrzyskie 165,9 295,0 126,2 14. W armińsko-mazurskie 108,8 155,6 89,9 15. W ielkopolskie 206,4 332,6 115,9 16. Zachodniopom orskie 258,4 320,5 68,8 17. Polska 133,9 156,9 93,8
Tab. 1. Dynamika zmian liczby targowisk w województwach w 2013 r. (1995 r. = 100). Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.
Rys. 2. Dynamika zmian liczby targowisk w województwach w 2013 r. (1995 r. = 100). Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.
w ó d z t w i e l u b e l s k i m . N a s t ę p o w a ł y t a k ż e z m i a n y w u d z ia ł a c h p o s z c z e g ó ln y c h w o j e w ó d z t w w s t r u k t u r z e t a r g o w i s k ( s t a ł y c h , s e z o n o w y c h i o g ó ł e m ) w P o ls c e . O d p o w i e d n i e w y n i k i a n a l i z y p r z e d s t a w i o n o n a r y s u n k u 3 o r a z w t a b e l i 2 .
Rys. 3. Zmiany w strukturze województw według liczby targowisk ogółem w latach 1995-2013. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.
L.p. Województwo Udział w 2013 r. Zmiana udziału (2013/1995) w %
ogółem stałe sezonowe ogółem stałe sezonowe
1. Zachodniopom orskie 17,4 4,5 21,8 8,4 -1,6 11,1 2. M ałopolskie 14,9 6,6 17,8 -11,3 -1,2 -19,1 3. Mazowieckie 11,7 14,4 10,9 1,5 -0,3 3,1 4. D olnośląskie 11,4 6,4 13,2 3,6 -1,0 5,1 5. W ielkopolskie 8,2 10,6 7,4 2,9 2,0 3,9 6. Opolskie 6,3 2,3 7,6 5,3 0,4 7,2 7. Śląskie 5,8 8,3 4,9 -10,3 -1,1 -14,9 8. Łódzkie 3,9 8,0 2,5 0,3 0,4 1,3 9. Pomorskie 3,7 4,0 3,6 0,4 -0,6 1,1 10. Kuj awsko-pomorskie 3,6 6,1 2,7 0,4 0,2 1,1 11. Lubelskie 3,3 8,5 1,6 0,1 0,7 0,9 12. Podkarpackie 2,9 5,9 1,8 -2,1 0,8 -3,0 13. Lubuskie 1,9 3,4 1,3 0,3 0,0 0,9 14. Podlaskie 1,8 3,7 1,1 0,4 0,4 0,8 15. Świętokrzyskie 1,6 3,7 0,9 0,3 1,0 0,4 16. Warmińsko-mazurskie 1,6 3,6 0,9 -0,4 -0,2 0,0 17. Polska 100,0 100,0 100,0 0,0 0,0 0,0
Tab. 2. Struktura województw według liczby targowisk w 2013 r. (w %). Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.
3. Terytorialne zróżnicowanie rozwoju handlu targowiskowego
w układzie wojewódzkim
Przystępując do analizy zróżnicowania poziomów rozwoju handlu tar gowiskowego w układzie terytorialnym, należy zauważyć, że w literaturze przedmiotu poświęconej aspektom zróżnicowania handlu targowiskowego znajduje się relatywnie niewiele pozycji. Tym większą uwagę należy zatem zwrócić na prace, w których problematyka ta jest rozpatrywana (Ciechom- ski, 2014; Pasiut, 2012; Powęska, 2002; 2007; 2014; Wojdacki, 2011b; 2014).
Lektura wymienionych prac przekonuje, że charakterystyka terytorial nego stanu i rozwoju handlu targowiskowego jest zagadnieniem wielo aspektowym. Podobnie jak w przestrzennych badaniach innych typów sieci usługowych (Wojdacki, 2011a; Szromnik i Wojdacki, 2013) wyróżnić należy przynajmniej cztery z nich:
- poziom wyposażenia rozpatrywanego terenu w placówki handlu targo wiskowego (targowiska, bazary itp.),
- poziom dostosowania sieci placówek handlu targowiskowego do potrzeb demograficznych terenu,
- ocena efektywności sieci placówek handlu targowiskowego w ujęciu tery torialnym,
- ocena jakość sieci placówek handlu targowiskowego w ujęciu terytorialnym. Pierwszy z wymienionych punktów widzenia wiąże się dokonaniem oszaco wania wskaźnika gęstości placówek targowiskowych (liczby targowisk/wielkość powierzchni targowisk przypadającej na określony obszar (1, 10, 100 km2) jed nostki przestrzennej), Drugi odnosi się do oceny demograficznej dostępności do placówek handlu targowiskowego, czyli ocena stopnia dostosowania stanu (ilościowego i jakościowego) sieci targowisk do potencjału demograficznego jednostki terytorialnej. Pozostałe dwa aspekty odnoszą się do ekonomiczno- technicznych charakterystyk istniejących targowisk. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z określeniem relacji między nakładami a efektami. Ana lizując placówki handlu targowiskowego, może być to na przykład sprzedaż przypadająca na jedno targowisko (jeden stały punkt sprzedaży drobnodeta- licznej SPSD zlokalizowany na terenie targowiska lub też sprzedaż przypada jąca na jego powierzchnię, np. 100 m2). Natomiast pojęcie jakości placówek handlu targowiskowego zlokalizowanych na danym obszarze jest wieloznaczne i wieloaspektowe. W literaturze przedmiotu spotkać można wiele mierników wykorzystywanych w celu określenia jakości placówek. Z reguły punktem wyjścia jest przyjęcie stwierdzenia, że jakość targowiska jest silnie powiązana z jego powierzchnią rozumianą nie tylko w kategoriach fizycznych, ale też jako możliwość stosowania nowoczesnych systemów zarządzania, informa
tycznych, merchandisingowych itp. Drugim wyznacznikiem jakości targowiska może być również liczba stałych punktów sprzedaży detalicznej (SPSD), które wyznaczają z kolei możliwości zaspokojenia potrzeb nabywców w kwestiach asortymentacji towarów, jest też wyznacznikiem poziomu konkurencji na
tar-g o w is k a c h . D l a t e tar-g o t e ż w w i e l u p r a c a c h m i e r n i k a m i j a k o ś c i s ie c i t a r tar-g o w i s k o w e j n a d a n y m t e r e n i e j e s t ś r e d n i a w i e l k o ś ć t a r g o w i s k a , ś r e d n i a l i c z b a S P S D p r z y p a d a j ą c a n a 1 t a r g o w i s k o i t p . I d e n t y f i k a c j a z r ó ż n i c o w a n i a r o z w o j u h a n d l u t a r g o w i s k o w e g o w p r z y j ę t y m u k ł a d z i e t e r y t o r i a l n y m , k t ó r y t u s p r o w a d z o n o d o u k ł a d u j e d n o s t e k a d m i n i s t r a c y j n y c h - w o j e w ó d z t w , u w z g l ę d n i a j ą c a r o z p a t r z e n i e w i e l u c h a r a k t e r y s t y k , w y m a g a z a s t o s o w a n i a a d e k w a t n e j m e t o d y a n a l i z y z a c h o d z ą c y c h z m i a n w c z a s ie . W t y m c e l u w y k o r z y s t a n o w i e l o w y m i a r o w ą a n a l i z ę p o r ó w n a w c z ą w w e r s j i d y n a m i c z n e j - D W A P ( B a z a r n i k , G r a b i ń s k i i W o j d a c k i , 1 9 9 2 ) . A l g o r y t m t a k i e g o p o d e j ś c i a p r z e d s t a w i o n o n a r y s u n k u 4 .
Rys. 4. Algorytm wielowymiarowej dynamicznej analizy porównawczej. Źródło: opracowanie własne na podstawie J. Bazarnik, T. Grabiński i K.P Wojdacki. (1992). Taksonomiczne metody analizy przestrzennej struktury konsumpcji. W: S. Mynarski (red.), Badania przestrzenne rynku i konsumpcji. Przewodnik metodyczne. Warszawa: PWN.
Realizacja przyjętej procedury wymagała przede wszystkim utworzenia zbioru zmiennych potencjalnych, charakteryzujących zmiany w czasie handlu targowiskowego zlokalizowanego na terenie każdego województwa, jako rozpatrywanej jednostce terytorialnej. Ten punkt procedury ma kluczowe znaczenie dla wyników badań. Należy zauważyć, że możliwe są tu - spoty kane w literaturze - dwa sposoby postępowania. Pierwszy zakłada utworze nie zbioru zmiennych, które w sposób merytoryczny charakteryzują badane zjawisko (podejście „merytoryczne”). Drugi polega na tworzeniu zbioru ze zmiennych spełniających kryteria statystyczno-ekonometryczne, w tym przede wszystkim kryterium niskiego skorelowania zmiennych. Wiąże się to z rozstrzygnięciem problemu liczebności zbioru. W tym celu wykorzystuje się zwykle jeden z dwóch sposobów: poprzez dążenie do uzyskania maksy malnej liczebności zbioru zmiennych lub ograniczenie zbioru wyłącznie do zmiennych sygnalnych (Kudłacz, 2005; 2009).
W pracy wykorzystano podejście mieszane: merytoryczno-statystyczne. W pierwszym etapie wyodrębniono cztery grup zmiennych odnoszących się do wyróżnionych aspektów (wymiarów) terytorialnego zróżnicowania handlu targowiskowego. Następnie do każdej z grup przypisano zmienne szczegó łowe. W efekcie otrzymano zbiór 16 zmiennych potencjalnych, będących sty mulantami poziomu rozwoju handlu targowiskowego (tabela 3). W związku z powyższym macierz danych wyjściowych miała rozmiar (16 x 16 x 9):
x ijt = M i = 1, 2, ••., n; j = 1, 2, ..., m; t = 1, 2, ..., k, (1) gdzie: n, m, k to odpowiednio liczba obiektów (województw - 16), zmien nych (16) oraz okresów (9 lat).
Drugi etap polegał na wykorzystaniu analizy czynnikowej jako metody redukcji liczby zmiennych i ich ortogonalizacji3. Nie wdając się w szczegó łowy opis procedury (Grabiński, 1992), wyodrębniono trzy czynniki4, które łącznie wyczerpują ponad 82% zmienności głównej (por. tabela 3). Pierw szy czynnik składa się z pięciu zmiennych, z których cztery charakteryzują jakość targowisk w województwie. Czynnik ten nazwano „jakość targowisk w województwie”. Czynnik drugi określić można jako - wyposażenie woje wództwa w targowiska. Ostatni z czynników składa się z czterech zmiennych, z których dwie charakteryzują demograficzną dostępność sieci targowisk, a pozostałe dwie - ich jakość. Złączenie tych dwóch różnych charakterystyk utrudnia nadanie jednoznacznej nazwy temu czynnikowi. Na użytek niniej szego opracowania przyjęto nazwę „dostępność demograficzna targowisk”. Już pobieżna analiza rozkładu wartości czynników (tabela 4) pozwala stwierdzić występowanie znacznych różnic w pozycji rankingowej zajmowanej przez poszczególne województwa ze względu na dany czynnik. Nie ułatwia to śledzenie międzyokresowych zmian pozycji każdego z nich w rozpatry wanym przedziale czasu i tym samym przebiegu procesu rozwoju handlu
Z m ie n n e G ru p a C zy n n ik i I II II I 1. P o w ie rz c h n ia o g ó ie m t a rg o w is k s ta iy c h n a 1 tys. m ie sz k a ń c ó w w o je w ó d z tw a D -0 ,0 8 7 5 0, 18 6 4 0, 958 7* 2 . P o w ie rz c h n ia s p rz e d a ż o w a t a rg o w is k s ta iy c h n a 1 tys. m ie sz k a ń c ó w w o je w ó d z tw a D -0 ,3 5 1 3 0, 22 4 5 0 ,8 9 3 7 3 . L ic z b a t a rg o w is k s ta iy c h n a 100 tys. m ie sz k a ń c ó w w o je w ó d z tw a D 0 ,1 1 5 3 -0 ,3 2 1 2 0 ,6 8 2 6 4 . L ic z b a S P S D n a 100 tys. m ie sz k a ń c ó w w o je w ó d z tw a D 0, 77 9 1 0, 22 7 3 0, 54 4 5 5. Ś re d n ia p o w ie rz c h n ia o g ó ie m t a rg o w is k a s ta ie g o w w o je w ó d z tw ie J -0 ,1 5 6 6 0 ,4 0 9 7 0 ,8 1 9 7 6 . Ś re d n ia p o w ie rz c h n ia s p rz e d a ż o w a t a rg o w is k a s ta ie g o w w o je w ó d z tw ie J -0 ,4 2 2 0 0 ,3 9 0 6 0, 75 8 5 7 . L ic z b a S P S D n a 1 ta rg o w is k o s ta ie w w o je w ó d z tw ie J 0 ,7 7 9 5 0 ,5 1 0 6 0,2 301 8 . L ic z b a S P S D n a 10 0 0 m 2 p o w ie rz c h n i sp rz e d a ż o w e j ta rg o w is k a s ta ie g o w w o je w ó d z tw ie J 0 ,8 9 0 8 -0 ,0 7 4 4 -0 ,3 8 2 1 9 . L ic z b a S P S D n a 10 0 0 m 2 p o w ie rz c h n i o g ó ie m t a rg o w is k a s ta ie g o w w o je w ó d z tw ie J 0, 81 2 1 0 ,0 5 6 9 -0 ,4 5 7 3 1 0 . U d z ia i p o w ie rz c h n i sp rz e d a ż o w e j w p o w ie rz c h n i o g ó ie m w t a rg o w is k a c h st a iy c h w w o je w ó d z tw ie J -0 ,7 4 6 3 0, 22 6 4 0, 25 6 5 1 1 . P o w ie rz c h n ia o g ó ie m t a rg o w is k s ta iy c h n a 1 k m 2 p o w ie rz c h n i w o je w ó d z tw a W -0 ,0 5 9 1 0, 92 0 4 0 ,3 1 1 2 1 2 . P o w ie rz c h n ia s p rz e d a ż o w a t a rg o w is k s ta iy c h n a 1 k m 2 p o w ie rz c h n i w o je w ó d z tw a W -0 ,2 8 3 0 0 ,8 6 4 6 0, 38 1 5 1 3 . L ic z b a t a rg o w is k s ta iy c h n a 1 k m 2 p o w ie rz c h n i w o je w ó d z tw a W -0 ,0 0 2 6 0, 88 9 4 -0 ,2 2 4 8 1 4 . L ic z b a S P S D n a t a rg o w is k a c h s ta iy c h n a 1 k m 2 p o w ie rz c h n i w o je w ó d z tw a W 0 ,3 9 1 6 0 ,8 8 9 6 -0 ,0 7 9 2 1 5 . U d z ia i ta rg o w is k s ta iy c h z p rz e w a g ą S P S D w o g ó ln e j li c z b ie ta rg o w is k s ta ły c h w w o je w ó d z tw ie W 0 ,1 5 1 4 0, 112 1 -0 ,5 5 0 7 1 6 . O p ia ty p rz y p a d a ją c e n a 1 ta rg o w is k o w w o je w ó d z tw ie E 0 ,1 7 3 5 0 ,4 6 0 0 0 ,4 8 7 9 W a rt o śc i w ia sn e 6 ,5 9 9 3 4 ,1 9 1 0 2, 39 5 4 % o g ó iu w a ri a n c ji 4 1 ,2 0 0 0 2 6 ,2 0 0 0 15 ,0 0 00 S k u m u lo w a n y % o g ó iu w a ri a n c ji 4 1 ,2 0 0 0 6 7 ,4 0 0 0 8 2 ,4 0 0 0 O b ja śn ien ia : D z m ie n n e d e m og raf ic zn y ch , J z m ie n n e o k re śla ją c e j a k o ść sieci tar g ow is k ow ej , W z m ie n n e o k re śla ją c e w y p o sa ż e n ie w o je w ó d zt w a w si e ć t a rg o w is k , E z m ie n n e o k re śla ją c e ef ek ty w n o ść sieci tar g ow is k , * w a rto śc i ła d u n k ó w p rz e k ra c z a ją c e p rz y ję tą w a rt o ść g ra n ic z n ą r = |0 ,7 |. T ab . 3 . Ma cie rz ła d u nk ó w cz yn ni ko w yc h. Źró d ło : op racow anie własne n a po d s ta w ie danych G U S .
L.p . W ojew ództwo C z y n n ik I j a k o ść ta r g o w is k w w oj ew ód zt wi e C z y n n ik I I w y p o sa ż e n ie w o je w ó d zt w a w ta rg o w is k a C z y n n ik II I d o st ę p n o ść d e m o g r a fic z n a ta r g o w is k w w oj ew ó d zt w ie 2 0 0 5 2 0 1 3 2 0 0 5 2 0 1 3 2 0 0 5 20 1 3 1. D o ln o śl ą sk ie 5 8 6 7 11 1 2 2 . K u ja w sk o -p o m o rs k ie 6 7 1 0 8 9 9 3 . L u b e ls k ie 1 2 1 4 1 2 13 6 6 4 . L u b u sk ie 1 1 9 1 0 5 5 5 . Ł ó d z k ie 2 1 2 2 5 1 4 6 . M a ło p o ls k ie 1 5 1 6 4 4 1 3 1 3 7 . M a z o w ie c k ie 9 11 3 2 3 3 8 . O p o ls k ie 7 4 8 14 1 5 1 4 9 . P o d k a rp a c k ie 1 4 1 3 1 3 9 1 2 8 1 0 . P o d la sk ie 1 1 5 1 4 11 2 1 1 1 . P o m o rs k ie 8 6 1 1 1 2 1 4 1 5 1 2 . Ś lą sk ie 4 3 1 1 1 6 1 6 1 3 . Ś w ię to k rz y sk ie 1 6 1 5 5 3 4 2 1 4 . W a rm iń sk o -m a z u rs k ie 1 3 1 0 1 6 15 1 0 1 0 1 5 . W ie lk o p o ls k ie 1 0 9 7 6 7 7 1 6 . Z a c h o d n io p o m o rs k ie 3 2 1 5 1 6 8 1 1 T a b . 4 . Hi erarchia wo je w ó d ztw w e d łu g w art oś ci p o s zc ze gó lny ch czynników w latach 20 05 i 2 0 1 3 . Ź ró d ło : op rac ow an ie wł as ne n a po d s ta w ie da nyc h G U S .
targowiskowego w województwach. Mając to na uwadze, z trzech rozpatry wanych czynników utworzono zmienną agregatową charakteryzującą rozwój handlu targowiskowego w poszczególnych województwach. Wykorzystano w tym celu jedną z bezwzorcowych metod agregacji - metodę sum standa ryzowanych (Bazarnik, Grabiński i Wojdacki, 1992). Wartości syntetycznej zmiennej posłużyły do sporządzenia rankingów województw dla kolejnych lat objętych analizą (tabela 5). Jak przekonują o tym przytoczone dane, w przeciągu badanego okresu większość województw zachowała stabilną pozycję rankingową5. Tym niemniej podkarpackie, podlaskie i świętokrzyskie wyraźnie poprawiły pozycję rankingową, natomiast dolnośląskie, łódzkie i zachodniopomorskie odnotowały zdecydowane jej pogorszenie względem stanu początkowego. Województwo Lata Różnica pozycji w 2013 w porówna niu z 2005 r. 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 D olnośląskie 6 8 8 7 11 11 11 8 11 -5 Kuj awsko-pomor- skie 10 10 10 11 10 10 8 9 8 + 2 Lubelskie 11 11 11 10 9 9 9 11 10 + 1 Lubuskie 2 2 2 2 1 1 1 1 1 + 1 Łódzkie 1 1 1 3 3 2 5 4 6 -5 M ałopolskie 13 13 13 12 13 13 12 12 12 + 1 Mazowieckie 4 4 4 4 4 4 3 2 2 + 2 Opolskie 12 12 12 13 12 12 13 13 14 -2 Podkarpackie 16 16 16 16 16 16 16 15 13 + 3 Podlaskie 7 6 6 6 6 5 6 6 4 + 3 Pomorskie 14 14 14 14 15 15 14 14 16 -2 Śląskie 3 3 3 1 2 3 2 3 3 0 Świętokrzyskie 8 7 7 5 5 6 4 5 5 + 3 W arm ińsko-mazur skie 15 15 15 15 14 14 15 16 15 0 W ielkopolskie 9 9 9 9 8 7 7 7 7 + 2 Z achodniopom or skie 5 5 5 8 7 8 10 10 9 -4
Tab. 5. Hierarchia województw wg wartości syntetycznego wskaźnika rozwoju w latach 2005-2013. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.
R ys . 5. P rz e s trz e n n y rozkł ad w ojew ód ztw w lata ch 20 05 or a z 2 0 1 3 . Ź ró d ło : op racow anie w ła sne n a p od sta w ie danych G U S .
W kolejnym kroku prowadzonej analizy terytorialnego rozwoju handlu targowiskowego dokonano wyodrębnienia grup województw o zbliżonym poziomie rozwoju tej formy handlu. Wyodrębniono pięć grup6, a mianowi cie: regiony o bardzo wysokim, wysokim, średnim, niskim i bardzo niskim poziomie rozwoju handlu targowiskowego. Graficzny obraz podziału ustalo nego dla pierwszego i ostatniego roku analizy zawiera rysunek 5, natomiast parametry statystyczne oceny wskaźników rozwoju podano (dla roku 2013) w tabeli 67. Grupa L ic z e b n o ść
Skład grupy (województwa)
Ś r e d n ia a ry tm et y cz n a O d c h y le n ie st a n d a r d o w e W sp ó łc z y n n ik z m ie n n o śc
i w stosunku do Średnia grupy
średniej dla
(w %) Polski I grupy
I 1 Lubuskie 0,648 - - 154,09 100,00
II 5 Mazowieckie, śląskie, podlaskie,
świętokrzyskie, łódzkie 0,547 0,025 4,627 130,21 84,50
III 5
Wielkopolskie, kujawsko-pomor skie, zachodniopomorskie, lubel skie, dolnośląskie 0,373 0,030 8,090 88,65 57,53 IV 2 M ałopolskie, podkarpackie 0,314 0,001 0,288 74,74 48,50 V 3 Opolskie, warmińsko-mazurskie, pomorskie 0,283 0,009 3,264 67,37 43,72 Polska 16 0,420 0,124 29,397 100,00 64,90
Tab. 6. Parametry statystyczne syntetycznego wskaźnika rozwoju handlu targowiskowego dla wyszczególnionych grup województw w 2013 r. Żródto: opracowanie wtasne na podstawie danych GUS.
Do grupy pierwszej, województw o najwyższym poziomie rozwoju han dlu targowiskowego, zaliczono jedno województwo - lubuskie. Region ten posiada znaczącą przewagę konkurencyjną w rankingu według I czynnika - „jakość targowisk w województwie”. O najwyższej pozycji według tego czynnika decyduje przede wszystkim relatywnie bardzo wysoka liczba stałych punktów sprzedaży detalicznej (SPSD) zlokalizowanych na targowiskach stałych. Zmienna ta wpłynęła na takie zmienne pochodne, jak: liczba SPSD na jedno targowisko, liczba SPSD na 1000 m2 powierzchni sprzedażowej targowisk czy liczba SPSD na 1000 m2 powierzchni ogółem targowisk. To w efekcie (wraz z wysoką dostępnością demograficzną targowisk - V pozycja w rankingu) spowodowało, że region ten w całym okresie badań zajmował wysoką pozycję w hierarchicznej strukturze, a w ostatnich pięciu latach (2009-2013) zajmował pozycję pierwszą. Wartość syntetycznej miary roz woju handlu targowiskowego w tym regionie przewyższa średnią krajową 54%, a w porównaniu do województwa charakteryzującego się najniższym
poziomem rozwoju handlu targowiskowego (województwo pomorskie) - o 134%. W województwie lubuskim zlokalizowane są (2013 r.) w 49 miej scowościach 74 targowiska stale, co daje blisko 9% udział w ich globalnej liczbie, a udział w powierzchni targowisk wynosi ponad 8%. Głównymi ośrodkami targowymi są Zielona Góra oraz Gorzów Wielkopolski - miasta realizujące funkcje administracji wojewódzkiej oraz ośrodki zlokalizowane przy zachodniej granicy (handel transgraniczny).
Do grupy drugiej, województw o wysokim rozwoju handlu targowisko wego, zaliczono województwa: mazowieckie, śląskie, podlaskie, świętokrzyskie oraz łódzkie. Wartość wskaźnika syntetycznego tej grupy przewyższała średnią krajową (w 2013 r.) o ponad 30%, a w stosunku do lidera rankingu - blisko 85% (tabela 6). W województwach tej grupy zlokalizowanych jest ponad 38% stałych targowisk, 50,4% ich powierzchni oraz 45% punktów sprzedaży drobnodetalicznej. Tutaj też znajdują się największe pod względem wielkości powierzchni ośrodki handlu targowiskowego jak: Grójec, Tuszyn, Warszawa, Łódź, Częstochowa czy Białystok i Katowice. Każde z województw tej grupy charakteryzuje się wysoką pozycją według poszczególnych czynników - woje wództwo mazowieckie (czynnik II i III), śląskie (czynnik II i I), podlaskie (czynnik III i I), świętokrzyski (czynnik III i II) oraz łódzkie (czynnik III i II). Ze względu na kierunek zmian wartości zmiennej syntetycznej grupa ta jest niejednorodna. Trzy regiony - mazowiecki, śląski i łódzki - charakteryzują się tendencją spadkową8, natomiast pozostałe dwa - podlaskie i świętokrzyskie - tendencją wzrostową. W grupie tej regiony: mazowiecki, łódzki oraz częściowo śląski spełniają funkcje hurtowego handlu targowiskowego, zaopatrującego targowiska w całej Polsce (Grójec, Tuszyn itp.)
Grupę trzecią - województw o średnim rozwoju handlu targowiskowego - tworzą województwa: wielkopolskie, kujawsko-pomorskie, zachodniopo morskie, lubelskie oraz dolnośląskie. W stosunku do średniej krajowej war tość miernika syntetycznego wynosi dla tej grupy blisko 89%, a w stosunku do województwa o najwyższym poziomie rozwoju handlu targowiskowego - ponad 57%. Obecność wymienionych województw w tej grupie wynika głównie z osiągania wysokiej pozycji rankingowej w odniesieniu do jednego z czynników tworzących wskaźnik syntetyczny. I tak, wielkopolskie i dol nośląskie charakteryzują się relatywnie wysokim poziomem wyposażenia województwa w sieć targowisk, a świętokrzyskie i lubelskie - dostępnością demograficzną w regionie.
Grupa czwarta to województwa o niskim poziomie rozwoju handlu targowiskowego, do których zaliczono województwa małopolskie i podkar packie. W stosunku do średniej krajowej wartość syntetycznego wskaźnika rozwoju handlu targowiskowego tej grupy to 75%, a w stosunku do grupy I -48,5%. Niska wartość syntetycznej miary rozwoju tych województw wynika przede wszystkim z niskiej jakości sieci targowisk (czynnik I) oraz niskiej ich dostępności demograficznej (czynnik III). Należy jednak podkreślić, że województwo podkarpackie charakteryzuje się najwyższym tempem wzro
s t u w a r t o ś c i z m i e n n e j s y n t e t y c z n e j ( ś r e d n i o r o c z n i e 2 , 9 % ) i p o p r a w i a s w o j ą p o z y c ję r a n k i n g o w ą w e d ł u g p o s z c z e g ó l n y c h c z y n n i k ó w o r a z w e d ł u g w a r t o ś c i z m i e n n e j s y n t e t y c z n e j ( t a b e l e 4 i 5 ) . D o o s t a t n i e j , p i ą t e j g r u p y , w o j e w ó d z t w o n a jn i ż s z y m p o z i o m i e r o z w o j u h a n d l u t a r g o w i s k o w e g o , z a l i c z o n o w o j e w ó d z t w a o p o l s k i e , w a r m i ń s k o - m a z u r s k ie o r a z p o m o r s k i e . R e g i o n y t e w s t o s u n k u d o ś r e d n i e j k r a j o w e j c h a r a k t e r y z u j ą s ię z a l e d w i e 6 7 % w a r t o ś c i ą w s k a ź n i k a r o z w o j u , a w p o r ó w n a n i u z l i d e r e m - w o j e w ó d z t w e m l u b u s k i m - w a r t o ś ć t a w y n o s i 4 4 % . N a t a k i s t a n r z e c z y m a w p ł y w p r z e d e w s z y s t k i m b a r d z o s ła b e w y p o s a ż e n i e t y c h w o j e w ó d z t w w s ie ć t a r g o w i s k ( w o j e w ó d z t w o w a r m i ń s k o - m a z u r s k i e i o p o l s k i e ) o r a z m a ł a i c h d o s t ę p n o ś ć d e m o g r a f i c z n a ( w o j e w ó d z t w o p o m o r s k i e o r a z o p o l s k i e ) . N a l e ż y j e d n a k w z i ą ć p o d u w a g ę s p e c y f i k ę t y c h r e g i o n ó w w a s p e k c ie u ż y t k o w a n i a g r u n t ó w i u d z i a ł u g r u n t ó w z a b u d o w a n y c h i z u r b a n i z o w a n y c h . Z a o b s e r w o w a n e w l a t a c h 2 0 0 5 - 2 0 1 3 z m i a n y r o z w o j u h a n d l u t a r g o w i s k o w e g o m i e r z o n e s y n t e t y c z n y m w s k a ź n i k i e m w s k a z u j ą , ż e w u j ę c i u g l o b a l n y m ( P o l s k i ) m a m y d o c z y n i e n i a z t e n d e n c j ą s p o d k o w ą . W u j ę c i u r e g i o n a l n y m ( t e r y t o r i a l n y m ) m o ż n a n a t o m i a s t w y o d r ę b n i ć t r z y h o m o g e n i c z n e g r u p y w o j e w ó d z t w w e d ł u g k i e r u n k u z m i a n . P ie r w s z ą , n a jl i c z n ie j s z ą g r u p ę s t a n o w i ą w o j e w ó d z t w a o s p a d k o w e j t e n d e n c j i w a r t o ś c i m i a r y s y n t e t y c z n e j ( d o l n o ś l ą s k i e , l u b u s k i e , ł ó d z k i e , m a z o w i e c k i e , p o m o r s k i e , ś l ą s k ie o r a z z a c h o d n i o p o m o r s k i e ) , d r u g ą c h a r a k t e r y z u j ą c e s ię s t a g n a c j ą w o j e w ó d z t w a : k u j a w s k o - p o m o r s k ie , l u b e l s k i m , m a ł o p o l s k i e o r a z w i e l k o p o l s k i e , n a t o m i a s t w z r o s t w a r t o ś c i m i a r y s y n t e t y c z n e j ( t e n d e n c j a w z r o s t o w a ) z a n o t o w a n o w c z t e r e c h w o j e w ó d z t w a c h : p o d k a r p a c k i m , p o d l a s k i m , ś w i ę t o k r z y s k i m o r a z w a r m i ń s k o - m a z u r s k i m ( r y s u n e k 6 ) . N a j w y ż s z e t e m p o s p a d k u m i a ł m i e j s c e w w o j e w ó d z t w i e
Rys. 6. Województwa Polski według kierunku zmian syntetycznego wskaźnika rozwoju handlu targowiskowego (lata 2005-2013). Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.
łódzkim, natomiast najwyższy wzrost - w województwie podkarpackim. Analizując rozkład przestrzenny, można stwierdzić, że handel targowiskowy rozwijał się w badanym okresie na Ścianie Wschodniej, w przeciwieństwie do Ściany Zachodniej. Jest to niewątpliwie związane ze zmniejszaniem się atrakcyjności i opłacalności transakcji handlowych w handlu transgranicznym z Niemcami i Czechami oraz wzrostem w handlu z Ukrainą, Białorusią i Rosją (Powęska, 2014). p 0 Z 1 O M R O Z W O J U Lubuskie Łódzkie Mazowieckie Śląskie Podlaskie Świętokrzyskie Dolnośląskie Zachodniopom orskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Wielkopolskie Opolskie Pomorskie Małopolskie Podkarpackie Warmińsko-mazurskie KIERUNEK ZMIAN
Rys. 7. Poziom i kierunek rozwoju handlu targowiskowego w województwach Polski w latach 2005-2013. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.
Dopełnieniem analizy czasowej było opracowanie macierzy poziom roz woju - tendencja zmian handlu targowiskowego. Macierz ta pozwala określić położenie poszczególnych województw w kartezjańskim układzie wymienio nych zmiennych (rysunek 7). Niewątpliwie najlepiej sytuacja przedstawia się w województwach świętokrzyskim i podlaskim. Charakteryzują się one wysokim poziomem rozwoju handlu targowiskowego i jednocześnie w woje wództwach tych handel targowiskowy rozwija się bardzo szybko. Również obiecująca jest sytuacja województw podkarpackiego i warmińsko-mazur skiego. Regiony te, chociaż zaliczone zostały do województw o niskim lub bardzo niskim poziomie rozwoju handlu targowiskowego, zmniejszają dystans do pozostałych regionów. Na drugim biegunie znajduje się województwo opolskie oraz pomorskie. W regionach tych zanotowano silną tendencję spadkową wartości zmiennej syntetycznej, co spowodowało spadek o dwie pozycje w rankingu. b a rd z o w y s o k i i w y s o k i ś re d n i n is k i i b a rd z o n is k i s p a d e k s ta g n a c ja w z ro s t
4. Podsumowanie
Celem niniejszego artykułu było przedstawienie w syntetyczny sposób tendencji zmian ilościowych i jakościowych handlu targowiskowego w Pol sce w czasie (lata 1995-2013) oraz przestrzennego zróżnicowania w ukła dzie wojewódzkim. Na podstawie danych statystycznych GUS dokonano odpowiednich analiz dających odpowiedzi na postawione wcześniej pytania, skłaniające do następujących stwierdzeń i wniosków:
- W badanym czasie liczba targowisk w Polsce wzrosła, przy czym wzrost ten wynikał ze znacznego wzrostu liczby targowisk sezonowych, przy malejącej tendencji liczby targowisk stałych. Spowodowało to zmniej szenie udziału tych ostatnich.
- Taki stan rzeczy na pewno nie wpływa pozytywnie na jakość handlu targowiskowego.
- W większości województw w latach 1995-2013 nastąpił wzrost liczby targowisk. Wyjątek stanowią tylko województwa małopolskie, śląskie oraz podkarpackie.
- Tak jak w wielu przestrzennych badaniach rozwoju społeczno-ekono micznego regionów, zarysowuje się znaczna różnica rozwoju handlu targowiskowego w przekroju wojewódzkim.
- Regionem charakteryzującym się najlepiej rozwinięty handlem targowi skowym jest województwo lubuskie, w którym stanowi on ważny element handlu transgranicznego zarówno w ujęciu detalicznym, jak i hurtowym. - Na drugim biegunie znajdują się województwa: warmińsko-mazurskie,
opolskie oraz pomorskie. Charakteryzują się one bardzo niskim pozio mem rozwoju tej formy handlu. Natomiast pozytywne jest to, iż woje wództwo warmińsko-mazurskie należy do obszarów o najszybciej rozwi jającym się handlu targowiskowym.
Przypisy
1 Z godnie z definicją GUS w pracy przyjęto, że targowiska stałe to w yodrębnione tereny lub budowle (plac, ulica, hala targowa) ze stałymi, względnie sezonowymi punktam i sprzedaży drobnodetalicznej lub urządzeniam i przeznaczonym i do p ro w adzenia handlu codziennie lub w wyznaczone dni tygodnia, działające dłużej niż 6 miesięcy w roku kalendarzowym, a targowiska sezonowe, to z kolei plac i ulica, gdzie są urucham iane na okres do 6 miesięcy punkty handlow e w związku ze wzmożonym ruchem nabywców (np. nadm orski ruch urlopowy) i działalność ta jest ponaw iana w kolejnych sezonach.
2 D o analizy tendencji rozwojowej wykorzystano m odele trendu szacowane klasyczną m etodą najmniejszych kwadratów. Wszystkie oceny param etrów strukturalnych modeli statystycznie różnią się od 0.
3 Wykorzystano tutaj je d n ą ze złożonych technik analizy czynnikowej X(nxk, m ), w któ rej struktura danych m a postać „obiektookresy x zm ienne” - por. Grabiński, 1992, s. 17, natom iast m acierz ładunków czynnikowych otrzym ano w drodze rotacji m etodą V ARIM AX (Varimax znorm alizowana).
4 Wykorzystano w tym celu kryterium K aisera oraz test osypiska. K ryterium K aisera polega na przyjęciu tylko tych czynników, które m ają wartości własne większe niż 1. W istocie chodzi o to, że jeśli czynnik nie w yodrębnia przynajmniej tyle, ile jedna zm ienna oryginalna, to go odrzucam y (Kaiser, 1960). Test osypiska zaproponow any przez C attella (1966) jest m etodą graficzną. N a prostym wykresie liniowym przedsta wia się wartości własne czynników. Cattell sugeruje, by znaleźć miejsce, od którego n a praw o występuje łagodny spadek wartości własnych. N a prawo od tego punktu przypuszczalnie znajduje się tylko osypisko czynnikowe.
5 Z a wnioskiem tym przem aw iają wartości wskaźnika rang Spearm ana obliczone dla hierarchii województw w latach 2005-2013 w systemie rok poprzedni - rok następny, których wartości zaw ierają się w przedziale [0,847, 0,984]. N atom iast w artość wskaź nika dla 2005 r. oraz 2013 r. wynosi 0,911.
6 Podział zbioru liniowo uporządkow anego dokonano, wykorzystując m etodę osypiska oraz m etodę pierwszych przyrostów (M alina, 2004).
7 A naliza podstawowych param etrów statystycznych w skaźnika rozwoju handlu ta r gowiskowego dla roku 2013 wskazuje, że podział ten m ożna uznać za prawidłowy. W skazują na to niskie wartości współczynnika zmienności. O znacza to wysoki stopień homogeniczności grup (por. tabela 6).
8 Szczególnie dotyczy to województwa łódzkiego, w którym wartość zmiennej syntetycz nej zmniejszyła się w 2013 r. o ponad 51%. W ojewództwo to również w przestrzen nych badaniach atrakcyjności handlowej charakteryzow ało się znacznym jej spadkiem (Wojdacki, 2011a; 2012). D la województwa mazowieckiego i śląskiego spadek ten wyniósł odpow iednio 13,5% oraz 17,6%.
Bibliografia
Bareja-Wawryszuk, O. i Gołębiewski, J. (2013). Econom ic Functions of O pen-air Trade in the Context of Local Food System D evelopm ent. Roczniki Naukowe Stowarzyszenia
Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, X V I (6).
Bazarnik, J., Grabiński, T i Wojdacki, K.P. (1992). Taksonomiczne m etody analizy prze strzennej struktury konsumpcji. W: S. Mynarski (red.), Badania przestrzenne rynku
i konsumpcji. Przewodnik metodyczne. Warszawa: PWN.
Cattell, R.B. (1966). The Scree Test for the N um ber o f Factors. Multivariate Behavioral
Research, (1).
Chojnacka, U. (2009). M ocne mimo spadku. Detal Dzisiaj, (21).
Chojnacka, U. (2010). Form aty handlu. Targowiska nadal popularne. Detal Dzisiaj, (21). Ciechowski, W (2014). H andel targowiskowy w Poznaniu - diagnoza stanu rozwoju,
preferencje klientów tendencje zmian. Zeszyty Naukowe W SH iU w Poznaniu, (28). Fresno, J.M ., Koops, R. (2000). M arket Trading in Europe. Methodological guide fo r the
analysis and enhancement o f markets in public areas. H ague: U nion E u ropéenne du
Com m erce A m bulant (U ECA ).
G rabiński, T (1992). Analiza czynnikowa w badaniach przestrzennych. W: S. Mynarski (red.), Badania przestrzenne rynku i konsumpcji. Przewodnik metodyczne. Warszawa: PWN.
GUS. (1995). System informatyczny DEFINICJE. Zbiór wybranych definicji pojęć społeczno-
ekonomicznych z zakresu rynku wewnętrznego. Warszawa: GUS.
Kaiser, H.F. (1960). The Application o f E lectronic Com puters to Factor Analysis. E d u
cational and Psychological Measurement, 20.
Karwat-Woźniak, B. (2013). Zm iany w form ach sprzedaży produktów rolnych w gospodar
K osicka-Gębska, M., Tul-Krzyszczuk, A. i Gębski, J. (2011). H andel detaliczny żywnością
w Polsce. Warszawa: Wydawnictwo SGGW
M alina, A. (2004). W ielowymiarowa analiza przestrzennego zróżnicow ania struktury gospodarki Polski według województw. Zeszyty Naukowe. A kadem ia E konom iczna
w Krakowie. Seria Specjalna. Monografie, (162).
Mazurkiewicz, P (2011). N a zakupy nie tylko do sklepu: Polacy zwolennikami bazarów. Pozyskano z: http://www.rp.pl/artykul/ 621423.html (04.03.2011).
Pasiut, A. (2012). Targowisko we współczesnym mieście - w poszukiwaniu formy. Prze
strzeń i Forma, (17).
Powęska, H. (2002). Przestrzenny wymiar handlu transgranicznego w Polsce w ostatniej dekadzie X X wieku. Geopolitical Studies, (9).
Powęska, H . (2007), Zm iany n atęż en ia handlu targowiskow ego w Polsce w latach 1999-2004. A cta Scientiarum Polonorum Oeconomia, 6 (1).
Powęska, H. (2014). H andel w obszarach przygranicznych. W: H andel wewnętrzny w Pol sce 2009-2014. Warszawa: IBRKK.
Szrom nik, A. (1994). Instytucje rynkowe jako przedm iot badań (próba identyfikacji).
Zeszyty N aukowe A kadem ii Ekonom icznej w Krakowie, (420).
Szumilak, J. (2008). Miejsce i rola handlu detalicznego w procesie gospodarowania. W: J. Szumilak (red.), H andel detaliczny. Funkcjonowanie i kierunki rozwoju. Kraków: Oficyna Ekonom iczna,
Wojdacki, K .P (2011a). Atrakcyjność handlow a regionów i województw Polski. Samorząd
Terytorialny, (3).
Wojdacki, K.P (2011b). Przestrzenne aspekty rozwoju handlu targowiskowego w Polsce.
H andel Wewnętrzny, (6).
Wojdacki, K .P (2012). H andel targowiskowy w Polsce - analiza przestrzenno-statystyczna.
Samorząd Terytorialny, (6).
Wojdacki, K .P (2014). Regionalne aspekty rozwoju handlu targowiskowego w Polsce. W: Handel wewnętrzny w Polsce 2009-2014. Warszawa: IBRKK.
