Cieszkowski i Liga Polska

WITOLD JAKÓBCZYK

C I E S Z K O W S K I I L I G A P O L S K A ‘ j

Po powrocie z dłuższej podróży na zachód Cieszkowski stał »ię

entuzjastą i propagatorem stowarzyszeń, kwitnących wówczaa w An­

glii, Francji i Niemczech. Już w 1842 r. w rozprawce pt. „O ochro­

nach wiejskich” powoływał się na Owena i konieczność pomnoże­

nia sił indywidualnych siłą assocjacji.2) A w następnym roku, osiadł,

szy w Wielkopolsce, rzucił projekt założenia w Poznaniu Towarzy-

btwa Przyjaciół Postępu, które byłoby ośrodkiem badań naukowych

i ich publikowania. Zdając sobie sprawę z rozbieżności społeczno-

politycznych, rozdzielających

ówczesną

społeczność

poznańską,

pragnął, aby owo stowarzyszenie było ponad

stronnictwami,

by

wszystkich czynnych obejm owało.3) Wszelako na razie ten ciekawy

pomysł nie był wykonany, a nie wiadomo, czy wyszedł w ogóle po­

za wstępne stadium projektu w publicystyce.

*) A rtykuł niniejszy nie jest m o n o g ra fią o Lidze Polskiej ani o całokształ­ cie działalności Cieszkowskiego w owej epoce. Z aró w n o stan archiw ów , jak i rozm iary pracy nie p o zw a la ją ani na jedno, ani na drugie. C hodzi m i tyl­ ko o dalszy przyczynę« do b a d a ń nad pracą o rg a nic zn ą i nieuw zględniony przez dotychczasowe b a da n ia n ad Cieszkowskim jego w kład do poczynań organicznych owej doby. P o w yjaśnieniu stanu po siad ania A rchiw um P aństw , w P ozn an iu m o żn a będzie przystąpić do opracow ania dziejów Ligi Pol., roz­ poczętego przez autora przed w o jn ą. Ale z 4 tek o dpisów ze zbiorów Wie- rzenickich, Lewkowskich, Laszczyna i Kościelca ocalała przypadkow o jedna, a zbiory te nie istnieją.

2) Korzystałem z 4 w ydania, P ozn ań 1922, z przedm ow ą L. Posadzego. ·’ ) Rok 1843 pod w zględem ośw iaty, przem ysłu i w y p a d k ów czasowych, P o zn a ń t. I. Art. С -go pt.: O skojarzeniu d ążeń i prac um ysłow ych w W . Ks. P oznańskim , str. 132 in. P isał tam m. in. „...Są u nas prace, są usiłow ania,

Ale Cieszkowski rozwinął swe pierwotne

koncepcje na szerszą

miarę w erze niezwykłego 'podniecenia Poznańczyków w 1848 r. Za­

pewne zawiadomiony przez Rogera Raczyńskiego pojechał do W ro­

cławia na międzydzielnicowy zjazd polityków polskich.

Wszakże

próby utworzenia jakiegoś organu kierowniczego,

obejmującego

kraj i emigrację, ilie powiodły eię zarówno ze wględu na płynną,

niekorzystną sytuację polityczną, jak i rozbieżność polskich ugru­

powań politycznych, krajowych i emigracyjnych. Skłonności dok­

trynerskie ujawnił Cieszkowski w dyskusji nad mandatami delega­

tów krakowskich. A głęboko zakorzenione poczucie legalizmu zna­

lazło wyraz w rzuconej zapewne 6.Y. — w toku komisji — koncep­

cji utworzenia stowarzyszenia ogólnopolskiego na wzór angielskiej

Cobdenowskiej Anti-corn-law League. Źródłem tego pomyslu była

zapewne jego interpretacja

postanowień

wiedeńskich z 1815 r.,

w duchu utworzenia jak gdyby związku celnego wszystkich ziem

polskich. Roger Raczyński, Jerzy Lubomirski i Romanowicz poparli

projekt Cieszkowskiego. Ostatecznie jednak zjazd nie doprowadził

do żadnej konkretnej decyzji, uchwaliwszy ogłoszenie odezwy do

Reprezentantów W olnych Ludów, zredagowanej 8.У. przez Ciesz­

kowskiego.4) W owej uniwřersalistycznej, żądającej etyki w polity­

ce, odezwie, Cieszkowski wprost proroczo wysunął dezyderat pow­

szechnego rozbrojenia, międzynarodowego trybunału rozjemczego

’’ poszanowania praw narodowych — tak wielkich, jak i małych na­

rodów.5)

ale w s p ółd ziałan ia arn ogniska nie ma. S ą siły, ale m a rn u ją się i obum ie­ r a ją dla braku org anizm u (s. 133)... Bezstronnym być nie m ożna, ale wszechstronnym być p o tr z e b a ... (s. 137): A lbo się m ylim y, albo organicz­ na doba dla nas zaśw itała. Silne rozwinięcie poezji przed kilkunastu laty ла- stąpione, a dziś ustępujące -znowu ściśle naukow em u kierunkow i, b y fo tej doby zwiastunem ... (s. 141). (E cho St. Sim onow skiego po d ziału na epoki krytyczne i o rg a n ic z n e ). W iek nasz doszedł bow iem do św iadom ości idei o rg a nizacyjn ej, (dea Siow arzyszenia, będąca je d n ą z n ajw ażniejszych o b ja ­ w ień owej organicznej spójn i żyw otności, m ającej stano\vić cechę dal-.zych dziejów ludzkości, rów nie na polu naukow ym , ja k na każdym innym rozw i­ n ą ć się i dalszym pochodem kierow ać pow inna...“ C ałość swych p o g !ą d ;w na filozofię społeczną w y ło ży ł w ów czas w dziele: O jcze Nasz.

4) M. T yrow icz: Polski Kongres polityczny w W ro c ła w iu 1848 r. K ra ­ ków, 1946. Rec. Stefana Kieniewicza w Rocznikach H istorycznych. R. X V I. P ozn ań, 1947, s. 313 i n. H. M eciszewski: Z ja z d polski we W ro c ła w iu . L w ów , 1849. W . T. W isło cki: Jerzy Lubom irski, Lw ów , 1928.

139

We Wrocławiu w czasie rozmów z Jerzym Lubomirskim doszło

9.Ύ. do ostatecznej redakcji wspólnej odezwy kilku działaczy z ugru.

powania „lewicy” , wzywającej współbraci na zjazd słowiański do

Pragi. Cieszkowski nie pojechał tam, zajęty wyborami w Poznań-

ikiem do sejmu pruskiego. Ale w Pradze wydał Lubomirski, zapa­

lony słowianofil, broszurę będącą wspólnym dziełem jego i Ciesz­

kowskiego. Głosili w niej nadejście nowej ery dziejów: słowiańskiej,

w duchu ewolucyjno-chrześcijańskim.6)

Tymczasem działacze poznańscy po upadku powstania i upadku

wszystkich rachub na pomoc, demokracji europejskiej

nie

zała­

mali rąk, lecz wzięli się do rozwiązywania konkretnych problemów

pomocy dla zdemobilizowanych i uwięzionych powstańców, zwol­

nionych nauczycieli, spalonego Książa itd.

Reprezentanci polscy w konstytuancie berlińskiej (od 22.V.)

stanęli wobec niezmiernie trudnych zadań obrony praw narodo­

wych Wielkopolski przed wrogim sejmem i zwycięskim reakcyjnym

rządem pruskim.7)

Cieszkowski wybrany został przez sejm jednym z sekretarzy, za­

pewne na propozycję lewicy, z którą grono posłów polskich wów­

czas współdziałało, zanim się rozczarowało i ukonstytuowało w osob­

e) W y w ó d W isłockiego (o. c. 91 i n .), przypisujący ow ą broszurę (S ło w a wieszcza P olaka, wyrzeczone roku M D C C C X L V I, P rag a, 1848.) w spółpracy Cieszkow skiego i Lubom irskiego, w y daje mi się przekonyw ający. M ożliw e, że i Krasiński odegrał tu ja k ąś rolę, W isło cki nie w y ja śn ił znaczenia tytułu owego dziełka, ale w y daje się, że b yła to a luzja do głosów poetyckich K ra ­ sińskiego z 1846 r.

7) „ N a samym wstępie obrad sejm ow ych nam iętność i nienaw iść tyranizo­ w a ła w olność głosu deputow anych polskich“ . . . G azeta Poŕska 1848, nr 64

: n. M ia rą n astro ju posłów polskich ibyło odezw anie się Cieszkowskiego, że P olacy ju ż nie spraw iedliw ości, ale tylko praw dy prag n ą. K oźm ian pisał: „...znaczna liczba deputow anych d ała się o błąkać uprzedzeniom i z początku c iąg le pom rukiw ała na wszelkie odezwanie się za P olakam i. T rzeba było czasu i całej usilności deputow anych polskich, żeby przebić choć w części g ru b ą m głę fałszów zasłaniający ch rzeczywistość i przekonać ludzi dobrej w o li". P ism a ks. Jan a K o ź m ia n a ... t. I, P oznań, 1881, str. 141. G. P otw o ­ rowski donosił ks. A. C zartoryskiem u z B erlina — 19.VI. m. in, „ . . . P rz y ­ byw szy do B erlina zastaliśm y w szystkich niem al członków Sejm u wskutek w y padk ów w Księstwie zaw ziętych przeciw Polsce; ledwie s k ra jn a lewa na n aszą przechylała się stronę chćąc naszem hasłem zab urze n ia w yw ołać...“ . W y ja ś n ił też, że Poznańczycy ,nie w ierzą, by proponow ane przez księcia zw o­ ła n ie na em igracji sejm u z 1831 r. zdołało zespolić kraj i em igrację. Bibl. C zartoryskich, rkp. 5655.

ną frakcję.

Brał żywy udział w obradach nad kwestiami wewnę­

trznymi Prus, nie przestając wraz z kolegami przeinyśliwać nad naj­

skuteczniejszymi metodami utrzymania Polaków w Prusach jako

grupy narodowej, zorganizowanej i uświadomionej. W „Przeglądzie

Poznańskim” pojawił się wówczas projekt Jana Koźmiana.8)

Usiłując urzeczywistnić w kraju „organiczną dobę” (kojarzącą,

organizującą), wierny swemu głębokiemu przekonaniu o koniecz­

ności wszelkiej legalnej polityki,

nawiązując do pomysłu sprzed

pięciu lat i koncepcji zrodzonej we Wrocławiu, w naradach z przy­

jaciółmi zapewne wymownie argumentował o konieczności działa­

nia na jak najwyższym poziomie europejskim. Zapewne wziął pod

rozwagę projekt Koźmiana. Biorący udział w naradach doświadczo­

ny i cieszący się uznaniem w Księstlwie Antoni Kraszewski przy­

pomniał zapewne swoje projekty z 1828 r.9)

Potworowski z natury popierał każdą inicjatywę ponadpartyjną,

a użyteczną społeczeństwu. Libelt — podobnie, choć wszędzie dbał

0 interes swego obozu. Prócz posłów brali udział w naradach bliscy

Cieszkowskiemu — Konstanty Gaszyński i Julian Klaczko. Za gło­

sem Libelta szli Szumanowie: i sędziwy Pantaleon, i młody jego

bratanek Henryk. W ojciech Lipski także do Libeltowej gwardii się

liczył. Wreszcie zjawił się i Jerzy Lubomirski, oddany Cieszkowskie­

mu. Zawód, jaki spotkał Poznańczyków, wstrząsnął nimi głęboko

1 poruszył do żywego. Gdy zawiódł oręż własny i cudza dyploma­

cja, powrócili — ale na szerszą skalę — do koncepcji dochodzenia

s) P rojektow a! utw orzenie „w ład zy kom itetowej dla Księstw a“, zw anej R a d ą, m ożliw ie nieliczną, z ło żo n ą z ludzi „praw d ziw ie w ażnych, praw dziw ie zasłużonych i rzeczywiście przygotow anych...“ N a razie pow inna o b jąć Ks'ę- stwo i G alicję. M a być niezależna od stronnictw em igracyjnych. Licząc na reorganizację n aro d ow ą Księstwa, p o w in na w yłonić kom isje: do spraw w ło­ ściańskich, kwestyj praw nych i zewnętrzno-politycznych. W y d a w a ć należy gazetę niemiecką, in fo rm u jąc ą o spraw ach polskich. T rzeba się z a ją ć w y ­ chowaniem publicznym , w yboram i, podnoszeniem dobrobytu za po m ocą sto­ warzyszeń itd. K upow ać tylko u swoich.

..Konstytucyjne P rusy p o d a ją nam sposobność ro zw ija nia się w ew nętrz­ nie; wszystkich się sw obód uchwycim y, w szystkich użyjem y do naszego wiel­ kiego celu. Z g o d n i w chęciach, łączm y się w pracy... W o b ec ośw iadczeń urzę­ dowych 'każdy z nas z po d w ójny m zapałem „Jeszcze P olska nie z g in ę ła " pow ­ tarza... Pism a, s. 203 i n.

9) W . Jakóbczyk: Pierwsze Centralne T ow . Rolnicze w Poznańskiem . Roczniki Historyczne, t. X V , 1939 r., s. 84 i n.

141

legalnego, jawnego, praw narodowych, zapewnionych w 1815 r.10)

Około 15.Y I.1848 r. zadecydowano utworzenie

wielkiej

jawnej

organizacji.11) Szczegóły narad nie są znane.

We wstrząsanym ciągle rozruchami Berlinie, w dniu powołania

nowego gabinetu pod kierunkiem Rudolfa Auerswalda, zawiązano

w mieszkaniu Potworowskiego Ligę Polską (25.YI)

na

wniosek

i w myśl projektu przedstawionego przez Cieszkowskiego.12) Oto

jego treść:

1,1 ) Henryk S zum an : W spo m n ien ia berlińskie i poznańskie z r. 1848, W a r ­ szaw a, 1899, s. 119 i n.

P óźnie j kierow nicy Ligi w spom inali w spraw ozd aniu: „...wszystkie te bolesne i zaiste niespodziewane okoliczności m usiały m yślących patriotów poruszyć do żyw ego i naprow adziły zarazem do za s tan aw ian ia sie nad środkam i zaradczym i. A gdy chodziło o to, aby... w y na le źć s ta łą i n orm al­ n ą potęgę, któraby... ja w n ą i le galn ą opiekę n ad rzeczą n a ro d o w ą roz­ ciągnąw szy, krajow e żyw ioły i zasoby organicznie rozw ijać przedsięw zięła, k tóraby na drodze ipo'koju spraw y narodow ej strzegła i broniła, k tóraby ra ­ czej w nas samych, aniżeli u obcych szukając podpory, w zm ag a ła się coraz bardziej czasem, pracą i poświęceniem, a nie o g ląd a ła się bezustannie na tylekroć uw odzące i zaw odzące nas sym patje i deklam acje w parlam entach i klubach: ...D latego też przed wszystkimi, projekt A ug usta Cieszkowskiego, za w iązan ia stow arzyszenia narodow ego, co do treści, celu i ściśle praw nego zakresu do O 'C onnellow skiej ag itacji narodow ej podobnego, w organizm ie i sposobie postępow ania zaś na w zó r Ligi Z bo żo w ej C obdena urządzone­ go — jako wymagalnoścLom rzeczowym najw ięcej odpow iad ający, łatwe i gorące u wszystkich rzeczą tą się zajm ujący ch P o la k ó w znalazł przy ję ­ cie...“ . A kt pierwszego w alnego zebrania Ligi Polskiej..., P o zn a ń , 1849, s, 15, J·1) Potw orow ski do ks. Czartoryskiego 19.VI.48 r.: „...W k ra ju sam ym zaw iąże się niezadługo T ow arzystw o na w zó r Leag' Angielskiej — rozle­ głe ma kraj cały a nie w y łączające żadnej opinii politycznej, socjalnej ni re­ lig ijn e j, natchnione je d n ą m y ślą i jednym uczuciem osw obodzenia Polski, przenikające wszystkie kierunki m aterialne i m oralne siły zaw odow ej. ...Je­ żeli E m ig racja chce połączyć swe prace z naszemi, z radością pow itam y b racią w y g n a n ą przy jednem ognisku m yśli i serca...“ D a le j om aw iał sche­ m at org anizacyjn y Ligi. Bibl. Czartoryskich w Krakowie, rkp. 5655.

12) H. S zum an : W spom nienia... s. 123, pisze, że projekt Cieszkowskiego był przyjęty 25.VI bez „rozciąglejszej dyskusji“ . Zebrani uchw alili na pod­ stawie projektu Cieszkow skiego: „utw orzyć tow arzystw o działające wszelkie- mi m ożliw em i, byle legalnem i i jaw nem i środkam i, ku d źw ig a n iu n aro d ow o ­ ści i w ogóle spraw y polskiej...“ Obecni byli: W . Drw ęski, Janecki, Klemczyń- ski, Ks. Stefanowicz, dr Kraszewski, Cieszkowski, W . Kościelski, P. Szum an, ks. Klingenberg, L. P otw orow ski, K. Sadow ski, ks. Strybel, J. Lubom irski, ks. Prusinow ski, Pom ieczyński, K. G aszyński, Ci. Potw orow ski, J. M ieczkow ski, W . Lipski, Piegsa, M ałachow ski, Klaczko, ks. Rychter, H. Szum an, ks.

szlość zag w aran to w an eg o pra w a asocjacji, postanow ili utw orzyć stow arzy­ szenie pod nazw iskiem : Ligi N arodow ej Polskiej, m ającej na celu skupienie w jedno ognisko sil m oralnych i m aterialnych, tak w k ra ju ja k i zagranicą, do jaw nego i legalnego d ziałan ia na korzyść narodow ości polskiej.

L)o stow arzyszenia należeć m a ją praw o tak krajow cy, jako też. i cudzo­ ziemcy sprawie polskiej przychylni, b ą d ź osobiste usługi, b ą d ź składkę w ofierze przynoszący.

Zastrzega się n ajw yraźnie j, iż: L ig a jest stow arzyszeniem pryw atnem , wskutek czego do politycznej w ładzy najm niejszego praw a rościć sobie nie m a ani też urzędow nie w im ieniu k ra ju przem aw iać i pod ża d n y m pozorem nic innego reprezentować nie będzie, jedno d ob rą spraw ę i d o b rą wolę tych, którzy do niej przy stąp ią i zaufanie swoje w obrać się m ających d y ­ rekcjach położą. G łów ny m jej celem jest działać na opinię publiczną, która jest dziś w ła d z ą nad w ładzam i, a to środkam i pacyficznem i i a g ita c ją legalną. Z a w ią z u je się zaś w nadziei, że d ro ga takow a, d otąd tak m ało p ró ­ bow ana, okaże się w skutki najpew niejsza, ja k tego ju ż świeżo d ow iodła L ig a angielska przeciw praw om zbożow ym (A n ti - Corn - Law - Lea­ g ue ), k tó rą to Ligę tow arzystw o nasze co do środ ków i postępow ania za w zór sobie obiera i dlatego nazwę Ligi... przybiera. W tej to myśli, idąc z a ­ wsze za w y próbo w anym przykładem Ligi angielskiej, starać się będzie, ab y D yrekcja G łó w n a bez w zględu na stronnicze dążności, zło żo n ą została z lu­ dzi praktycznie do agitacji legalnej najzdatniejszych.

S praw am i Ligi pod rządem pruskim za rząd za ć m a D yrekcja G łów na, zło ­ żona z siedmiu osób, to jest z Prezesa, czterech D yrektorów i dw óch człon­ ków , w mieście N .N . o b ra d u jąca oraz odnoszące się do niej D yrekcje szcze­ gółow e po pow iatach prow incji polskich ustanow ić się m ające.

Skoro się podobne stowarzyszenie w prow incjach polskich pod pa n o w a­ niem Austrii zostających zaw iąże, i w stosunki z tutejszą D y rekc ją wejdzie, przystąpi się do ustanow ienia D yrekcji Centralnej, stanow ić m ającej ogólne ognisko i całemu stow arzyszeniu jednostajny nadać m ającej kierunek.

L ig a dzieli się n a cztery głów ne oddziały, które jednak w razie potrzeby pom nożone być m ogą, a m ianow icie:

1. W y d z ia ł spraw w ew nętrznych, przeznaczony do zjednoczenia w jednem ognisku tak statystycznych w iadom ości, jako też narodow ych d ążeń poje- dyńczych części kraju, do rozw ażan ia jego w ew nętrznych potrzeb, do obm y­ ślania środków na zadośćuczynienie takow ym , słowem do zespolenia usiło-· T aszarski. (B y li więc także przedstawiciele G alicji, em igracji v P om orza. B rakło przedstawicieli Ś ląsk a.) Z rezygnow ano z udziału K rólestw a wobec w rogiej postaw y Paskiew icza i caratu. W isłocki (o. c. str. 91) po w o łuje się w odsyłaczu n a protok ół z 25.V I, nie określając jednak, czy korzystał z o ry­ g inału, czy z rozesłanego później druku. Przypuszczam , że m iał na myśli druk ówczesny, bo akta Ligi się nie dochow ały i nawet przed w o jn ą nie m ożna było ich odnaleźć. Znam ienne jest, że założono Ligę, a nie Konfede­ rację. To w łaśnie dow ód postępu myśli społeczno-politycznej.

343

w ań wszystkich rod aków w ro zw ija niu tak m oralnego, ja k m aterialnego do­ bra naszego ludu.

2. W y d z ia ł spraw zew nętrznych, przeznaczony do za w iązy w a n ia i utrzy­ m y w an ia stosunków za granicą, tak z pojedynczym i osobam i, ja k o też z wszelkimi ko rporacjam i sprawie polskiej przychylnym i.

O ile pierwszy w y dzia ł m a na celu zaw iązanie stosunków federacyjnych pom iędzy prow incjam i k ra ju polskiego' na korzyść naszego ludu, o tyle zno­ w u ten drugi w y dział m a na celu zaw iązan ie podobnych stosunków m iędzy szczególnym i ludam i ku urzeczywistnieniu zasady ludow ego braterstw a.

A że do osiągnięcia pow yższych celów potrzeba środków tak m oralnych, ja k m aterialnych, przeto też odpow iedzieć m a ją tej potrzebie dw a następu­ jące w ydziały, to jest:

3. W y d z ia ł pu blikacji, przeznaczony do korzystania w jaknajobszerniej- szym zakresie zag w aran to w an ej nam w olności druku i m ow y, a więc do d zia ła n ia na opinię publiczną, tak za pom ocą pism periodycznych lub u lo t­ nych, jak o też za pom ocą osobistych dyskusyj w zgrom adzeniach k rajow ych i zagranicznych.

4. W y d z ia ł finansow y, przeznaczony do zespolenia składek przez członków L ig i w noszonych, do obracan ia ich n a w yżej w skazane cele, o ra z d o utrzy­ m yw ania rachunków z otrzym anych i użytych funduszów . K a żd a D yrekcja szczegółow a składać Się będzie tylko z trzech z po m iędzy w yżej w ym ienio­ nych W y d zia łó w , poniew aż W y d z ia ł drugi... z natury swojej oczywiście s a ­ mej D yrekcji G łów nej m oże być udziałem .

W szystkie zatem kom unikacje tyczące się spraw zew nętrznych b ę d ą przez D yrekcje szczegółowe D yrekcji G łów ne j do załatw ienia odsyłane.

D yrekcje szczegółowe s k ła d a ją się z trzech członków zaw iad ujących trzema w y działam i i obradu jący ch pod prezydencją D yrek tora spraw wewn.

Jeżeli tego okaże się potrzeba, za g ra n ic ą u tw orzą się D yrekcje miejscowe z W y d zia łe m do spraw zew nętrznych kom unikujące.

D yrekcje szczegółow e obrane zostaną po pow iatach, skoro tylko w po­ wiecie zbierze się sto po dpisów przystępujących do stow arzyszenia. U ch w a­ lone m inim um składki pieniężnej półrocznie z g óry opłaconej daje praw o do głosow ania przy w yborze D yrekcyj szczegółow ych. D yrekcje szczegóło­ we w y ślą od siebie w m a jąc y m się oznaczyć czasie po jednym delegow anym na w alne zebranie Ligi do m iasta N .N ., a to w celu o b ra n ia stanow czej D y ­ rekcji G łów nej w miejsce tymczasowej obecnie się zaw iązującej oraz w celu ułożenia statu tów “ 13).

ls) D ru k w spółczesny z 4 str. dużego form atu, z nagłów kiem : L ig a P ol­ ska, zatytułow any „ P ro je k t“ . Zm ieniłem pisow nię i zastosow ałem w niektó­ rych słow ach m ałe litery początkow e, zo staw iając nazw y bez zm ian. Z a s a d ­ niczo projekt był autorstw a Cieszkowskiego, zredagow any z pe w ną — nie­ określoną bliżej — po m ocą H enryka S zum ana, m łodego wówczas" doktora praw , zapewne podsuniętego przez Libelta, choć się do tego w pam iętniku nie przyznaw ał. H. Szum an, o. c. str. 123 i n. N ie oznaczono na razie siedziby Li.gi, b o w P ozn a n iu było to niem ożliw e z pow odu stanu oblężenia, a w B erli­ nie zebrali się najaktyw niejsi działacze, w y brani posłam i do sejm u pruskiego.

Zebrani uchwalili zawiązanie Ligi na podstawie tego projektu

i powoli tymczasowe władze złożone z następujących osób: arcy­

biskupa Przyłuskiego jako prezesa honorowego oraz członków ko­

mitetu. (tj. tymczasowej Dyr. G łów nej): Antoniego Kraszewskiego,

Karola Libelta, Cieszkowskiego, ks. Rychtera, G. Potworowskiego,

W. Lipskiego oraz H. Szumana — jako zastępcę nieobecnego Li­

belta.14)

Z powyższego „Projektu” oraz sprawozdania Dyrekcji

(zob.

przyp. 10) wynika jasno, w jakim stopniu wzorował się Cieszkowski

na Ligach: angielskiej i irlandzkiej.

Wydaje się, że Meciszew?ki

całkiem błędnie zrozumiał wrocławską koncepcję naszego lieglisty

albo leż świadomie przekręcił projekt z 6.V.48 r. 15) Liga tylko

legalnością i może schematem organizacyjnym przypominała Ligę

Cobdena i Peela, ale celem i metodami działania raczej irlandzki

Repeal.16) Cieszkowski nie dostrzegał niekonsekwencji między ża-

Ltrzeżeniem. że Liga nie rości sobie prawa do władzy politycznej

-..przemawiania urzędowego w imieniu kraju, a — ustanowieniem

owego Wydziału zewnętrznego. Zapewne to ostatnie było później

główną przyczyną ataku na Ligę mimo głoszonej przez nią legal­

ności.

Nie znamy całości pierwotnego brulionu „Projektu” . Przecho­

wała się tylko sporządzona przed wojną fotografia pierwszej strony

brulionu Cieszkowskiego.17) Znajdujemy w nim charakterystyczny

ostęp, którego brak w opublikowanym projekcie. Brzmi on:

„Lecz... żadnego stronnictwa stać się nie może organem. Owszem

jednym z najgłówniejszych

jej celów będzie

wzajemne porozu­

14) P ro to kół na końcu „P ro je k tu “ . P ow o łan o utartym zw yczajem niejako ko alicyjn ą w ładzę tym czasow ą, zło żo n ą z um iarkow anych liberałów i przed­ stawicieli lewicy (Libelt, Lipski i H. Szum an, pełniący obow iązki sekretarza). Pom orze reprezentow ali: ks. Rychter (niem ieckiego pochodzenia) i Pokrzy- wnicki. Reprezentantów Ś ląska b rakło — z nieznanych pow odów . M oże nie znano jeszcze działaczy śląskich owej doby, m im o że w myśl „ P ro je k tu “ L i­ ga m ia ła obejm ow ać wszystkie prow incje polskie w Prusach.

15) H. Meciszewski, o. c. s. 62, 68, przypisyw ał Cieszkowskiemu projekt założenia Ligi „zb o żo w e j“ we W roc ła w iu, urzeczyw istniony w Lidze Polskiej (s. 65).

10) H. Szum an, o. c. s. 121, J. K oźm ian, o. c. s, 258— 9, 17) Z przedw ojennych zbiorów Cieszkowskiego w W ierzenicy.

mienie się

różnorodnych opinii i wspólne skierowanie iełi do

jednego ogniska” (zob. załączone facsimile).

Ustęp ten zapewne musiał usunąć Cieszkowski na żądanie Libel­

ta.18)

Przez kilka tygodni zastanawiano

się

zapewne nad sposoba­

mi organizacji Ligi w terenie i nad metodami jej pracy. Na razie

nie rozgłaszano jej założenia. Dopiero pod datą 15.VIII opubliko­

wano zarówno „P rojekt” , jak protokół z 25.VI oraz „Instrukcję”

dla tzw. Dyrekcyj Miejscowych.19) Gorliwi mężowie zaufania za­

łożyli w ciągu 4 miesięcy 246 lig lokalnych.20) Jesienią 1848 r. za­

panowało w Poznańskiem ogromne ożywienie w związku z urucho­

mianiem „organizmu” — jak wówczas mówiono — nowej

organi-ls) Krasiński — po w idzeniu się z Cieszkowskim — pisał do Trentowskie- g o 5.X.48 r., że Libelt oparł się form ule: — L ig a żadnem u stronnictw u nie .służy. „M usieli w ym azać na jego żąd an ie to zastrzeżenie, które m oim zdaniem stanow iło kam ień w ęgielny całej budow y. P ók i dem agogii, póty Polski nie będzie...“ Z. Krasiński: Listy, t. III, Lw ów , 1887, s. 239. Trentow ski, rów ­ nież po rozm owie z Cieszkowskim, pisał 18.X.48, do H. N akw askiego: ,,.,Ζ A. Cieszkowskim w idziałem się w tym roku. Byłem z nim razem w Strassbur- gu i w Ostw aldzie, kędy o gląd aliśm y francuski zakład dla pracow ać chcą­ cego proletariatu t u .. . J u ż . . . przy samem za w iązy w an iu Ligi tej w Berlinie, wskutek uporu i gw ałtow nego w y m a g a n ia Libelta, m usiano wykreślić ze sta­ tutu p a ra g ra f tak brzm iący: — Lig a nie chce być organem żadnego politycz­ nego stronnictwa, lecz otwiera się dla patriotów wszelakiej farby. Był to m ąd ry bardzo, wszystkich je d n a jąc y p aragraf. W y kre ślon o go...“ , Listy Br. T rentow skiego. Zebrał St. P ig oń, Kraków , 1937, s. 247. N a szczęście foto­ grafia pozw oliła skontrolow ać ścisłość tak poety, ja k i filozofa, w oddaniu owego skreślonego ustępu.

lS) Instrukcja dla m ę żó w zaufan ia w zy w ała: „...w tem przekonaniu, że P an chętnie sprawie ludu polskiego usługi swoje poświęcisz, o dzy w a się do lego patriotyzm u i uprasza, abyś zaw iązał T ow arzystw o miejscowe w swej okolicy“ . D alej następow ał kw estionariusz dla zbierania danych statystycz­ nych o ludności polskiej. Jeden z lokalnych działaczy w spom inał później : ..Odebrałem wezwanie od D yrekcji Ligi z Berlina, przytem list pryw atny od W . Lipskiego, aby w m oim powiecie w yag itow ać i założyć Ligę...“ J. N. Nie- m o je w ski: W spo m nienia . (W a rs za w a , 1925), str. 380.

A kt I. W a l. zebrania Ligi, s. 3. P rze g ląd Historyczny 10

zacji.21) Entuzjazmowali się nią przyjaciele Cieszkowskiego : Kra­

siński i Trentowski.22)

Jeszcze przed opublikowaniem „Projektu” i „Instrukcji” kierow­

nicy Ligi rozpoczęli akcję propagandową w prasie, przygotowując

społeczeństwo poznańskie do tej nowej, dość osobliwej formy walki

o narodowość.23) By zaś zapewnić sobie przynajmniej neutralną

21) Kożm ian, o. c. s. 257. H. Szum an, o. c. s, 125. O znaczony inicjałam i M. M. (zapew ne M aurycy M a n n ) poznański korespondent Czasu (n r 12 r. 1848) pisał: ...U w ierzyć trudno, jak wszystkie um ysły w W . Księstwie b ig a zajm uje . O niczym w całej prow incji nie usłyszysz, ja k o w alnych ze­ braniach, zjazdach, w yborach, d e le g o w a n y c h ... Z ad ziw ia ta legalna a g ita ­ cja w prow incji tak uciśnionej i p iln o w a n e j... Stow arzyszenie ukonstytuow ać się usiłuje w takiej formie, że m im ow olnie Status in statu p r z y p o m in a ...“ Pierw sza to tak tra fn a definicja Ligi. M ożliw e, że stam tąd zaczerpnął ją Baere.nsprung, la n d ra t wrzesiński, pilnie obserw ujący Ligę. W . K napow ska: W . Ks. P oznańskie' przed w o jn ą krym ską. P ozn ań 1923, 3.19. Sceptycznie za pa try w a ł się ju ż w ów czas na przyszłość Ligi M aciej M ielżyński. P isał do H. Cegielskiego 16.X.48 r. o swym przekonaniu „że ostateczne zo rg a nizo w a ­ nie Ligi nigdy nie przyjdzie do skutku — zresztą jest to zadanie... zupełnie do w y konania nie podobne...“ O dpis dr Z. G ro ta ze zbio rów przedw ojennych P. Cegielskiej.

2?) T rentow ski do H. N akw askiego 18.X.48 r. „L ig a Polska, pom ysł prze­ śliczny, iście patriotyczny i wiele na przyszłość rokujący, rośnie by na d ro ż­ dżach. Już ogarnęła całe W . Księstwo P oznańskie“ . Listy, s. 247, Krasiński do Cieszkowskiego 16.1.49 r.: „ O g ó łe m m ów iąc: pom ysł wielki, dzieło w alki o lbrzym iej“ . „L isty“ , t. !!, s. 114. W krakow skim Czasie pisano 3.ΧΓ.48: „ ...p r z y -obudzonych dziś więcej ja k kiedykolw iek uczuciach narodow ości, przy przedsięw ziętych środkach na jej nie tylko w zm ocnieniu, ale rozszerze­ niu za pom ocą Ligi, zakładan iu stow arzyszeń handlow ych, przem ysłowych i innych — polskich, m ogących wydrzeć Ż ydo m i N iem com tę część d zia ła l­ ności krajow ej, jest nadzieja, iż niemczenie dalej się nie posunie, ale zosta­ nie w strzym ane, a naw et cofnięte“ . W Gazecie Pofskiej z jesieni 1848 r. zn ajdu je m y m nóstw o w iadom ości o za k ła d a n iu Lig m iejscowych i pow iato­ wych z d uży m udziałem chłopów .

2:i) Przypuszczam , że pro gram o w y art. w Gazecie Polskiej 1848 i . nr 109 (2 Λ ΊΙ1 ) był inspirow any przez Ligę. Charakterystyczny był tytuł: „I cóż ro b ić? “ A utor — zapewne Cegielski — uw ażał za niezbędne w arunki istnie­ nia każdego narodu siły m oralne i m aterialne. P rzekonyw ał, że: „zbieranie owych sił m oralnych i m aterialnych i ich użycie stokrotnie się przyspiesza, tysiąckrotnie się ułatw ia przez stowarzyszenie, przez uorganizow ane poczy­ nanie...“ Było to skierowanie uw ag i społeczeństwa na potrzebę zo rg anizo w a­ nego działania. W parę dni później (7 .V III) pisano zn ó w o irlandzkiej zor­ ganizow anej akcji narodow ej tzw. Repeal, o bardzo szerokim zakresie od­ działyw ania. Podkreślano szczególnie „ó w czysty i silny duch

demokratycz-147

postawę władz pruskich i przekonać je o pokojowym i legalnym du­

chu nowej instytucji polskiej,

wysłano 31.VIII Potworowskiego

i Lipskiego w delegacji do ministra spraw wewnętrznych.21)

Z oficjalnych sprawozdań kierownictwa Ligi oraz enuncjacyj pra­

sowych i pamiętnikarskich odnosi się wrażenie jakiejś

symfonii

zgody narodowej, entuzjazmu i aklamacyj, Ale rzeczywistość ligo­

wa po zajrzeniu za kulisy okazuje się dość skomplikowana. Dawna

walka dwóch głównych obozów: lewicy i prawicy, rozegrała się

i w Lidze.

Jeśli wierzyć Krasińskiemu, to akcją opanowania Ligi przez le­

wicę kierował Libelt.25) Wiadomo z badań W. Knapowskiej i S.

Kieniewicza, że emisariusze Towarzystwa Demokratycznego praco­

ny w tej w ładzy centralnej, jednej, w ynikłej z w oli powszechnej narodu... przyzw yczajającej lud do rów ności tow arzyskiej i politycznej...“ O Lidze p i­ sano dopiero 7.1X, z o kazji ogłoszenia P ro jek tu i Instrukcji. P isano, że narodow ość jest zagrożona, że gdy obcy w y p rą nas z ziemi i zarobku, to ziem ia przestanie być polska. „N ieprzyjaciel od p ó ł w ieku chce nas zalać obczyzną, w yzuć z w łasności i przemysłu, a jako u b o g ą i s ła b ą m niejszość wyprzeć z politycznego i społecznego znaczenia...“ Jeśli się nie zjednoczym y i nie w zm ocnim y sil narodow ych „przez oświatę, przemysł i przez podniesie­ nie m aterialnego m ienia“ , będziem y w yparci. „N iech L ig a rozciągnie się na wszystkie pow iaty polskie, niech ża d n a gmiina polska nie będzie z niej w y ­ jętą. Niech się ziem ia nasza zam ieni w je d n ą pracow nię narodow ą... Liczym y na (po m o c) najwięcej na S'ow ian, w spólplem ieńców naszych... P o m a g a jm y ż ąobie razem do wolności, co nam w róci i dobytek, i m iano, i postaw i nas znow u na w idow ni dzie jów europejskich!“ ... (n r 139).

24 ) W o jcie ch Lipski pisał z B erlina 1.IX.48 r., do żo n y m. in. „...Amnestię w strzym u ją dla w iadom ości, k tó rą te szelmy urzędniki z Księstwa tu d on o ­ szą do m inistra, że lada dzień w ybuchnie pow stanie — o którym nik t nie m y­ śli u W a s . W c z o ra j byłem u m inistra w zględem Ligi — nie ż ą d a ją c wcale pozw olenia, bo to jest zbyteczne, tylko z doniesieniem o jej założen iu ; ośw iad­ czył nam , że nie m a nic przeciwko temu, owszem uw aża rzecz całą za bardzo chw alebną, że na drodze praw nej i ja w n ej chcemy bronić naszych interesów narodow ych...“ (Lew ków — zbiory przedw ojenne). P od o bnie ogłoszenie D y ­ rekcji G łów nej z 6.I X . 48 r. w Gazecie Polskiej nr 144. Franciszek S za fra ń ­ ski: G ustaw Potw orow ski. P ozn ań, 1939, str. 97. Instrukcja m a datę 15.V III, więc akcję rozpoczęto przë'd w izy tą u m inistra, a nie „po o trzym aniu z g o d y “ , ja k sądził Szafrański.

25) Krasiński do Cieszkowskiego 5.V III.4 8 r.: „po co g ryźć się w sprzecz­ kach z jadem , żó łcią, zaw iścią mierności dem agogicznych, w spółrodacznych“ , 8.V III: „k ra j gniazdem rozhukanej dem agogii, ciebie, jego (T re n to w s k ie g o ), mnie nienaw idzącej — szczególnie na M oraczew skiego d em agoga się s karży“ . (T re n to w s k i); 24.X .: „strzeż się Libelcika“ ; 7.X I : „czy musisz w Berlinie do- siadyw ać? Będziesz się Linki (lew icy) trzym ał ja k p ija n y płotu...“ N astępnie

wali dalej w Księstwie — mimo upadku powstania — nad konty­

nuacją konspiracji. Sądy urzędników pruskich — o których wspo­

minał Lipski — nie były bezpodstawne. Usiłowali emigranci utrzy­

mać kontakt z ruchem galicyjskim, a później — z węgierskim.26)

Ale lokalnym poznańskim radykałom z Libeltem na czele chodziło

zdaje się teraz tylko o to, by Liga nie była opanowana przez ultra-

montanów i konserwatystów, by działała w duchu na wskroś de­

mokratycznym i radykalnym. W ciągu 1848/9 roku Cieszkowski wy­

raźnie skłaniał się ku lewicy poznańskiej, wraz z nią współdziałał

z lewicą w sejmie pruskim — ku rozpaczy

Krasińskiego i ojca.

Zdaje się, że po to ustępował ciągle wobec dezyderatów tutejszej

lewicy, aby uzyskawszy jej uznanie, powstrzymać ją przed popie­

raniem dalszych prób powstańczej konspiracji.

Jednym z głównych kierunków działania

Dyrekcji

Głównej

w 1848 r. w Berlinie było informowanie opinii niemieckiej o prze­

biegu wypadków w Poznańskiem i zbijanie fałszów i plotek reakcji

pruskiej. Rezultatem tej pracowitej akcji było 17 publikacyj

bro-12.ХІ, 20.X I і 8.Χ Π znów prosit o porzucenie lewicy, a stanięcie na czele Li­ gi. 10 .X II: „jeśli co do robienia ci przez losy w skazanem , to Ligi prow adze­ nie. W inie neś j ą w calem znaczeniu słow a tego prow adzić...“ Listy (w yd. K alle n bach), t. II. D o St. K o źm iana pisa! 14.11.1849: „M yślę, że dobrze w i­ dzisz rzeczy, kiedy myślisz, że Libelt gotuje upadek Potw orow skiem u przez A ugusta, o tern ani dom yślającego się, że A ugustow i zn ów przez siebie. O strzegałem tysiąc razy A ugusta...“ Listy do St. K oźm iana, Lw ów , 1912, s. 108. T rentow ski do H. N akw askiego 18.X.1848: „O to dem agogi zechcą opanow ać Ligę, gdy się ustali. Jeżeliby to im się udało, wtedy patrioci w y­ kreślać się z niej tak będą, jako dziś do niej przystępują, rozw iąże się Liga. I z K rakow a, i ze Lw ow a, i z P oznańskiego piszą, że duch C entralizacji co- dzien staje się zuchw alszy i poczyna brać górę. L ę k a ją się, ażeby wnet nie zrobił pow stania...“ Listv. s. 247. Krasiński do Tirentowskiego 5.X,4b. „C o do Ligi, A ug ust pow iada, że co będzie m óg ł, starał się będzie uczynić, lecz m oże być. że w krótce kierunek Ligi z rąk jego się wysunie, przez no­ we w ybory...“ K rasiński do Cieszkowskiego 25.X1I.48: „ ...le p ie j Ligę, niż L in k ę ... W iem więc, że trafisz na tysiące obłud, słabizn, głupstw i nawet św iństw ! B ę d ą się darli o urzęda i w ładzę,... staraj się s t a n ą ć na czele L ig i...“ Listy, t. II, s. 95— b.

2fi) W . Knapow ska, о. c., s. 15 i n. S. Kieniewicz: Społeczeństwo polskie w pow staniu poznańskim 1848. W a rsza w a, 1935, s. 270 i n., zwłaszcza list M azurkiew icza do W 'olniewicza z 13.X.48 r. M . M ielżyński do Cegielskiego 16.X1.48 r. „Zapew ne znow u się tam heroldy w zy w ające d o w alki u W a s p o ja w ili i o d z y w a ją ... Co ofiarow ać m ożem b ijącym się, to m achiny M iero­ sław skiego z kaftanem i gatkam i L ibelta..“ . O d pis dr Z . G ro ta ze zbiorów P. Cegielskiej.

149

Bzurowanych — prócz mnóstwa artykułów — w języku niemieckim

oraz 1 — we francuskim.

Ponadto zawarto umowę ze Stefańskim

i Cegielskim jako wydawcą i redaktorem Gazety Polskiej, która

stała się organem Ligi. Miała ona „stać na stronie postępu istotnego

i zbawiennej reformy, a ib ija ć wszelką reakcję i kontrrewolucję...

stać na straży praw narodowych i rozbudzać życie narodowe...”

Wydział tzw. zewnętrzny nawiązywał stosunki z osobami i insty­

tucjami za granicą, przychylnymi dla sprawy polskiej. Starał się

,'worzyć wszędzie Towarzystwa Przyjaciół Polski, choć riie wiadomo,

z jakim skutkiem. Sprawozdanie urzędowe Ligi stwierdzało, że sze­

reg przyjaciół Polski chętnie podjęło współpracę z Ligą. (W ymie­

niono tylko 2 nazwiska: Lorda Stuarta i Lorda Beaumonta.) Na­

wiązano stosunki z prasą niemiecką, francuską i angielską, a w nie­

których ośrodkach nawet utworzono biura korespondencyjne.

Wydział tzw. spraw wewnętrznych zaczął działania w kierunku

założenia polskiego domu handlowego, banku, kramów wiejskich,

a głównie interesował się sprawą włościan i regulowaniem „stosun­

ków ludu roboczego.”

Ożywiał Ligę duch reformatorstwa i braterstwa

narodowego,

a ówcześnie często nazywano ją po prostu „bractwem narodowym” .

Publicznie oświadczył przecież Cieszkowski w sejmie pruskim 30.X.

] 848 r. w imieniu szlachty poznańskiej — choć nie przez wszystkich

zapewne upoważniony — że: „szlachta polska zrzeka się wszystkich

przywilejów, wogóle wszelkiego oznaczenia i chce na jedną tylko

rzecz pamiętać, na swoje obowiązki dla dobra ludu.” 27)

Był to

luch Ligi.

Ta zaś przygotowywała się do formalnych wyborów swego kie­

rownictwa przez delegatów założonych jesienią 1848 r. lig lokalnych

w Poznańskiem i na Pomorzu. Mimo usilnych starań Potworowskie­

go i Cieszkowskiego władze ipruskie nie pozwoliły na odbycie wal­

nego zebrania Ligi w Poznaniu.28) Znaleziono więc wyjście przez

wybór położonego w pobliżu Poznania Kórnika, gdzie chętnie udzie,

lił gościny Tytus Działyński. Owo pierwsze walne zebranie Ligi Pol-

ŕkiej, mające na celu wybór władz, poprzedzone było niemal że an­

kietą prasową na temat składu osobowego przyszłej Dyrekcji Głów­

nej na łaniach Gazety Poznańskiej i Przeglądu Poznańskiego.

-7) G azeta Polska, 1848, r;r 188. S praw ozdanie D yr. G łów . w : A kt I wal. z e b r a n ia ..., s. 17 i n.

Ten ostatni nawet nie proponował Cieszkowskiego do władz Ligi,

gdy natomiast we wszystkich innych propozycjach powtarzało się

nazwisko twórcy Ligi. Polemizowano także na temat charakteru

i organizacji Ligi, zarówno na łamach Gazety Polskiej, jak i w osob­

nych broszurach: H. Wodzickiego, E. Zakrzewskiego.29) Zapewne

poufnie usiłowali kaptować sobie głosy delegatów zarówno ultra-

montanie, jak umiarkowani liberałowie („patrioci” w terminologii

Trentowskiego) oraz lewica zwana przez Trentowskiego

„dema­

gogami.”

Walne zebranie delegatów Ligi odbyło się wreszcie w dniach 10—

12 stycznia 1849 r. i to w kościółku kórnickim, niby dawny sejmik

wielkopolski w Środzie. Nie obeszło się bez gorących dyskusyj —

nieraz czysto doktrynerskich — ani bez zgiełku parlamentarnego,

ale dokonało przedyskutowania projektu ustaw i wybor.u władz.30)

29) Z pow odzi w ypow iedzi na te tem aty zwrócę uw agę na dw a glosy G a ­ zety Polskiej. W nr 179 dow odzono, że od nowej D yrekcji zależeć będzie, czy L ig a będzie czczą form ą, k szta łtu jąc ą się wedle naszych narodow ych n ałogów , czy też „ży w o tn ą n a ro d o w ą instytucją, k tó ra w życiu naszym w ew ­ nętrznym epokę stanow ić będzie“ . Przeszkodą g łó w n ą jest dotychczasow y brak u nas życia publicznego. „Życie nasze narodow e było utrzym yw ane do­ tychczas przez mniej więcej osobiste usiłow ania obyw ateli gorliw ych o spra­ wę ojczystą — nie m iało więc całości, jedności kierunku“ . W nr 180 zw róco­ no uw agę, że L ig a „o g a rn ia wszystkie stronnictwa·, o ile te na gruncie w spól­ nym narodow ości polskiej się scho dzą“ . Przyszłe kierow nictwo m usi' posia: dać jednolitość p o g ląd ó w na naturę narodow ości, na jej potrzeby i kierunek działania. W przeciwnym razie „sam a nic organicznego nie stw orzy i z góry dezorganizację po całym tow arzystw ie rozsyłać będzie“ . Nie należy wysyłać wielkiej liczby delegatów, by jedne pow iaty nie m ajo ry zow aly innych. O strze­ gano także przed zaopatryw aniem delegatów w „m andats im pératifs“ . Hen­ ryk W o d zic k i: D o delegow anych Ligi. W rocław , 1848. E ulogiusz Zakrzew ­ ski: P roiekt do P ro g ra m a tu dla zakresu d ziałan ia Ligi, P ozn ań, 7.1.1849.

(d ru k ) Lig a P olska i zgrom adzenie ogólne delegow anych. O d d ru k z P rze glą­ du P oznańskiego. P ozn ań, 1848.

яс) O przebiegu owego 3-dniowego 1 w al. zebrania Ligi m am y ogłoszone 3 relacje: 1) W Gazecie Polskiej (11— 15.1.1849), 2) urzędow y protokół w broszurze: A kt I W a ln e g o zebrania Ligi Polskiej..., P oznań, 1849, s. 26 i n., 3) w broszurze h,. M a n n a : Listy o W a ln y m zebraniu L ig i Polskiej w K órniku. Leszno, ) ,;49, s. 3 i n. O w arunkach zew nętrznych obrad pisał on: „W te d y więc, d. 10 stycznia, pom im o 20 stopni m rozu, ciągnęły ze wszech stron r . u e r ó ż n e do K órnika po w o zy i bryczki... ( W ) pałacu p. Dzia- ly ń s k ie g o ... D yrekcja tym czasow a odbierała m and aty i d aw ała w za n ra n karty legitym acyjne“ . Po sumie, celebrowanej przez arb pa Przyluskiego i ka­ zaniu ks. Janiszew skiego m iano obrado w ać w oranżerii, ale b yła zbyt cia­ sna, więc arbp pozw olił na obrady w kościółku. W ieczorem 12.1 w ybory D y ­

W dyskusji odbytej 11.1 nad brzmieniem § 1 odnośnie sprawy

narodowej lub narodowości, Cieszkowski przemawiał za pierwszą

formułką, przeciw drugiej, postulowanej przez Jędrzeja Moraczew-

«kiego. Według relacji Maurycego Manna,

uczestnika zebrania,

twórca Ligi mówił następująco (co do treści) :

„D yrekcja obstaje przy sw ojej redakcji w łaśnie dlatego, że czuła różnicę m iędzy narodow ością i spraw ą narodow ą... w iedziała, iż oba te w yrazy n a­ w zajem się dop ełniają, że narodow ość jest tylko abstrakcją... jest ideą, a spraw a narodow a jest c ia łe m ... N ie przeczę, że narodow ość jest zaiste wielkim... może i za w ielkim zakresem dla Ligi, ale tu chodzi o to, czy m a być tylko jedynym . G dy by śm y się w yrzekli spraw y narodow ej, zachw ialibyś­ my znaczenie L ig i; gdybyśm y Ligę pozbaw ili charakteru politycznego, spa­ dlibyśm y na stanow isko 'naukowego tow arzystw a, ja k to del. M oraczewski tw ierdził. N igdzie też ani w projekcie, ani w statutach nie w yrzekam y się politycznego działania...

D yrekcja pow iedziała w praw dzie, iż L ig a żadnej w ładzy politycznej s o ­ bie rościć nie będzie, ale po lityczną dla tego być nie przestanie. U konstytuo­ w ała się ona w łaśnie z rozpoczęciem sw obód, opiera się na w olności druku i asocjacji, na w ynikach politycznego ruchu. Jeszcze raz po w tarzam : Lig a nie jest w ła d z ą polityczną, ale stowarzyszeniem politycznem .

U trzym uje del. W o d zicki, że spraw a naro d ow a znaczy niepodległość; przy­ znajem y i — b ąd źm y szczerzy — każdy P olak w głębi serca m yśli o niej, m arzy o niepodległości. M y ślał o niej zawsze — myśli i teraz. R óżn ica m ię­ dzy przeszłością a teraźniejszością jest tylko ta, że w miejsce nieszczęsnych spisków nastąpiła szczęśliwa jaw ność, w miejsce krw aw ych ofiar m ozolna praca (b r a w a ). Jak daw niej bracia nasi byli przym uszeni kusić się o osiąg- nienie niepodległości na drodze tajem niczej, tak m y m ożem y się o ten sam cel dobijać na drodze jaw nej i legalnej — i to jest zadaniem L igi...“ 31),

W dniu następnym wieczorem wybrano nową Dyrekcję Główną,

przy czym Cieszkowski otrzymał największą ilość głosów ( 165 na

372 ob.) na stanowisko Dyr. Wydziału.32)

Przyjęto też „Ustawę

rekcji G łów nej odbyw ały się przy 4 świecach, które oświetliły tylko trybunę i stół prezydialny, gdy kościół to n ął w ciemności z resztą zebranych, z tru ­ dem w ypełniających kartki wyborcze. Z d a je się, że o brady w dn. 11.1 zosta­ ły uwiecznione na litografii Jaroczyńskiego.

3l) M an n : Listy o W a ln y m zebraniu, s. 3 i n. Cieszkowski m ów ił w sło­ wach „silnych i p o ryw ających“ , a „m ow ę tę huczne pokryły o klaski“ . O p u ś ­ ciłem zd a nia nie odnoszące się do Ligi.

за) Av* i War.nego zebrania..., s. 39, Prezesem honorow ym poz-osta! arop Przyłuski, prezesem D yr. G łów ne j P otw orow ski; D yrekcję W y d z . rolnictw a objęli P alacz i Lipski, D yr. W y d z. przem ysłu i rzeczy handlow ych R. R a ­ czyński, D yr. W y d z. fun d uszów i dobroczynności — ks. Janiszewski, D yr. W y d z ia łu pu blikacji i piśm iennictw a — Libelt, D yr. W y d z ia łu praw n aro d o ­ wych i korespo,ndencji zewnętrznej — Cieszkowski, sekretariat — B entkow ­ ski, zastępstwo je go H. S zum an A kt 11 W a ln e g o Z ebrania, P ozn ań, s, 7.

nia i organizację 3-stopniową:

na Dyr. Główną, Dyr. powiatową

i Dyr. Lig lokalnych. Wstępne §§ brzmiały:

„Z asad a. Lig a Polska., jako zespolenie sil m oralnych i m aterialnych ku rozw ijaniu sprawy narodow ej, jest zw iązkiem braterskim ponad wszystkim i stronnictw am i.

T ytuł 1. Cele. ξ 1. Liga Polska m a na celu utrzym anie, bronienie, popie­ ranie i rozw ijanie spraw y narodow ej polskiej na drodze jaw ności i legalności. § 2. P od 'W y raże nie m sprawy narodow ej polskiej rozum ieją się: praw a cy­ wilne, polityczne i narodow e P olaków , język polski, ośw iata i obyczaje na­ rodu polskiego, naturalne P olaków m iędzy sobą połączenie, ich zw iązek ko­ nieczny z przeszłością i dziejam i narodu, norm alne rozw ijanie wszelkich pierw iastków narodow ych, na koniec byt ich m aterialny.

g 3. Cel Ligi Polskiej bliżej się zatem przedstaw ia: a ) w bronieniu praw i sw obód narodow ych wobec rządu, w o b e c zgrom adzeń sejm ow ych i opinii publicznej, tak w kraju, ja k za g ra n ic ą; b ) w rozw ijaniu ośw iaty narodow ej przez książki, szkoły, ochrony itd.; c) w zasilaniu ducha publicznego m iędzy P olakam i przez stow arzyszenia i pism a; d ) w utrzym yw aniu m oralnego zw ią­ zku m iędzy sobą przez braterstwo i w pływ w zajem ny m o raln y; e) w polep­ szeniu bytu m aterialnego na drodze w zajem nej pomocy, przez wszelkiego ro­ d za ju organiczne instytucje.

§ 16. Członkiem L. P. m oże być każdy P olak albo sprawie polskiej dow od­ nie przychylny.

g 20. G łów ny m pow ołaniem wszystkich członków jest: poświęcenie się dla spraw y narodow ej i czynne działanie w tej sprawie, przestrzeganie polskoś­ ci, trzym anie się spotem i w spieranie się w zajem nie...“

Wyglądało to wszystko pięknie w teorii, ale wykonanie chroma­

ło ustawicznie. Początkowy zapał obywatelstwa i keięży ostygł dość

szybko,33) ale wedle relacyj Gazety Polskiej w ciągu 1849 r.

ochota ludu do zbierania się w ligach parafialnych

nie

malała.

Tymczasem kierownicy Ligi zostali wybrani na posłów do drugiego

•ejmu pruskiego i wyjechali do Berlina. Przewagę w ich gronie

miała lewica, czego dowodem był wybór Libelta na prezesa, a Lip­

skiego — na wiceprezesa koła posłów polskich.34) Krasiński cięgle

ostrzegał teraz Cieszkowskiego o zamachu „demagogów” na

kierow-33) Krasiński do T rentow skiego 2.1.1849 r. „A ug ust mi donosi, że opadlość ducha, po gorączce, ogrom na w Księstwie...“ , Listy, s. 33.

·’ *) Bibl. K órnicka, rkp. 1622. P rotokoły z posiedzeń Kola Polskiego, z dn. 25.11 i 1.I V .1849 r. Libelt otrzym a! 15 głosów , Lipski 10, gdy Potw orow ski — 2, a Cieszkowski — 1 (na prezesa).

153

ľiictwo Ligi. Miał dobre informacje i trafnie oceniał wrogów Ligi

w postaci rządu pruskiego i wpływów Rosji.35)

W marcu 1849 usiłował Kisiełnicki, agent ks. Czartoryskiego, na­

wiązać w Berlinie kontakt z Ligą, zebrać fundusze i zbadać nastro­

je w związku ze sprawą węgierską.36) Niebawem też — w końcu

kwietnia — została rozwiązana Izba poselska i kierownicy Ligi wró­

cili do Poznania. Czas był na to najwyższy. Liga usypiała. Co praw­

da, warunki w Księstwie ogromnie utrudniały pracę Ligi.37) W

ety-:lr') Po zebraniu kórnickim K rasiński krytykow ał organizację Ligi w idząc w niej brak rów now agi między w ładzam i z góry „a oceanem z d olu“ . T r a f­ nie — jak i M ann — uznaw ał, że statut Ligi określa: „status in statu“ . Pisał 16.1.49 r., że Liga ma dwóch w rog ów najzaciętszych: 1) swój w łasny układ bez rów now agi i bez harm o nii; 2) Rosję, która na wszelaki sposób będzie się starała rozbić Ligę, choćby przez sprow okow anie jej 'do rozruchów , w wy­ niku czego byłaby rozw iązana. 22.1.49 r. g ra tu low a ł Cieszkowskiem u dobrej mow y z 11.1. „Jednak Liga jedynym jest dobrem ; w obecnych okolicznoś­ ciach nie m a innego... przygotuj się na fale zmienne D em osu“ . T w ierdzi, że obce potęgi: R o sja i Prusy sprow o ku ją Ligistów do rozruchów , by rozw ią­ zać Ligę. 20 .!!: ,,Po całym kraju ciebie przezw ali Lam artynem , a Libelta — Ledru-Rollinem “ . 22.11 donosił, że pisano mu z K rakow a: „L ig a podobno drzemie; o sk a rża ją j ą o niebycie Ligą, tylko d em agogiczną konspiracją, a A ugusta ze swem stronnictwem o zbytnie ow ładanie i w ładzy, i kierunku. T o pewno, że tam scysja wielka m iędzy konserw atoram i a ruchomym i... przesiąkłym i cudzoziem ską ruchom ością, do których A ugust nie należy...“ . Sam pisał dale j: „i to wiem, że tw ój ojciec ciągle plącze, i to wiem, że wielu na ciebie plącze i to wiem, że się zaczyna tw orzyć opór wielki przeciwko L i­ dze... Libelcik musi ci buty szyć. Z w o ln a o ta c zają cię ci, którzy pierwsi cię strącą..." 26,11: m ó w ią po Księstwie: „iż pewna fakcja, na której czele stoi Libelt, chce, pchając ciebie naprzód zbyt, tw o ją po pularnością obecną (La- m a rty n o w ą) obalić Potw orow skiego, a po dostąpieniu tego, ciebie, a wtedy o panow ać wszystko w Lidze... Znakiem mi złowieszczym dla Ligi, że po w y ­ buchu kórnickim tak ucichła, jakb y jej nie było. W y b ó r jej D yrektorów na sejm ją zobojętni. W y zaś na sejmie nie zrobicie nic... a znów będziecie z le­ w icą trzym ali... Było się Ligi przew odnictw a trzym ać D w óch rzeczy nie m ożna od razu r o b ić ... Roger (R a c zy ń ski) ci także za oczy buty szyje. F.j, nie utaj popularności...“

N ad zó r Paskiewicza nad L ig ą udow odnił M. H andelsm ann: Pom iędzy P r u ­ sami a R o sją. W a rsza w a, 1922, s. 174. Krasiński m iał tedy dobre informr.- cje. O konkretnej akcji lewicy poznańskiej nic nie w iadom o, poza założeniem D zlem vka Polskiego. Krasiński przesadzał w obaw ach.

s<1) Kieniewicz, о. c., s. 271, Szafrański, о. c., s. 108.

37) D yr. G łó w n a tak je charakteryzow ała: „W y p a d k i polityczne roku ze­ szłego w praw iły P olaków pod rządem pruskim zostających w położenie praw dziw ie opłakane. Z a g ra ż a ją c a W . Ks. Poznańskiem u dem arkacja,

podu-ozniu zajęła się wyborami, później usiłowała zaradzić masowemu

bezrobociu byłych powstańców, z których wielu przybyło z Króle­

stwa i z emigracji. Zwróciła się do władz o wyznaczenie robót pu­

blicznych, a Potworowski zamierzał nawet z inicjatwy Kisielnickie-

go wysłać ochotników do Legionu Polskiego,

formowanego przez

Czartoryskiego w Piemoncie. Nie doszło do tego. Usiłowano też o b ­

myślić pomoc dla usuniętych za udział w powstaniu nauczycieli

oraz wpływać na uruchomienie nieczynnych szkół.38)

Dyrekcja

Główna ogłosiła w opracowaniu Estkowskiego39) wskazówki dla Lig

padły byt dobry, zniszczony kredyt, sm utna, a przez nas zaiste niew yw otana zaw ziętość narodow a m iędzy ró żn o p le m ie ń e a m i... do w y górow an e go posu­ nięta atonnia, m nóstw o ludzi bez za trud n ie nia i zarobku... A k t II W a ln e g o Z ebrania, s. 7. Już 27.XI.1848 r. za w iązali Niemcy p-jznarfecy swoje stow a­ rzyszenie pn. Deutsche V erbruederung, zo rg anizo w an e podobnie ja k L ig a. O prócz niego rozsiane były po całej prow incji zw iązki niemieckiego pn. „Euer K oenig und V a te rla n d “ , obe jm ujące p ro p a g a n d ą nacjonalistyczno-rrronarchi- styczną m ale miasteczka, usuw ające w cień poprzednie kluby i stow arzysze­ nia dem okratyczne. „ W r a z z rozszerzeniem w y obrażeń reakcyjnych d z ia ła ją w szędzie w duchu sprężystej opozycji przeciw narodow ości polskiej i popie­ r a ją najczynniej przeprow adzenie dem arkacji. O rg a n izm ich i d ążności w bez­ pośrednim są zw iązku z w ład zam i rządow ym i, a g łów ny m i naczelnikam i wszędzie prawie są urzędnicy, tak w yżsi ja k i niżsi, z ad m in istracji“ . G aze­ ta P olska 1848, nr 207, 211.

3b) S zafra ń sk ’, о. c., s. 109. „A kt II. W a l. Z e b ra n ia “ , s. 8— 9. Po ro zw ią­ zaniu Izb w Gazecie Polskiej (n r 100) n aw oły w ano D yr. Ligi do ożyw ie­ nia pracy w organizacji, do w p row adzenia w życie praktycznej dem okracji, d-o w ytrw ałości w pracy. T łum aczenia D y r. G łów ne j, że b y ła zajęta w B erli­ nie sejm ow aniem , nie uznaw ano za słuszne. Jeśli ten sam zespół ludzi nie m oże podołać obu tak w a żn y m obow iązkom , to: albo niech zastępcy D y rek­ torów w ydziałów , w ezm ą w ręce spraw y w P ozn an iu , albo niech część po­ słów złoży m andaty i zajm ie się L ig ą. O ceniano sytuację bardzo realnie: „S praw ie narodow ej więcej zapew ne p rzysłużą się w Lidze, aniżeli na sejmie berlińskim “ . W y d a je się z perspektywy 100 lat, że b rak dostatecznej liczby o rg a n iza to ró w i w ykonaw ców tego now ego, w spaniałego pom ysłu Cieszkow ­ skiego był g łó w n ą przyczyną osłabienia działalności Ligi. B yła to nowość, sprzeczna z k onspiracją i w ojaczk ą, a. przestawienie się na now e tory było dla wielu ludzi zapewne niem ożliw e. B rakło w ychow ania w tym kierunku, 'ja z e ta Polska podobnie tłum aczyła.

3i)) G los do miejscowych D yrekcyj Ligi, napisał E w aryst Estkoweki, P o ­ znań, 1849.

155

lokalnych, a niebawem sam Cieszkowski, choć kierował innym wy­

działem, ułożył nowy, niezwykle interesujący okólnik w sprawie

zakładania kas oszczędności dla ludności wiejskiej.40) Uważał je za

praktycznie wykonalne i podnoszące byt materialny i moralność

ludu, głównie dzięki przyspieszonemu wzrostowi składanego procen­

tu, dając po pewnym czasie małe kapitaliki i upowszechniając

własność.

T a w łasność i potęga kas oszczędności staw ia je w rzędzie najdobroczyn- niejszych i odtąd najniezbędniejszych zakładów , bo w łaśnie na tym zaw isło praw dziw e rozw iązyw anie za d ań społecznego postępu, nie żeby w szelką w ła ­ sność podkopyw ać łub wszelki ka pita ł niweczyć... ale owszem na tym, ażeby tak w łasności jak kapitał co raz bardziej rozm nażać, rozpowszechniać, k a ż­ dem u uprzystępniać słowem, praw dziw ie dem okratyzow ać, i tym sposobem dodatnio, ale nie ujemnie, organicznie, ale nie dezorganicznie, utorow ać ca­ łemu ludow i szeroką drogę do tych dóbr p o żąd an ych i zasłużonych, a d otąd dla niego m niej więcej nieprzystępnych. Kw estia tak zw a n a socjalna nie wtenczas zaiste żyw otnego ro zw iązan ia dostąpi, kiedy ani w łaścicieli, ani kapitalistów nie b ę d z ie ... a le ... kiedy się wszyscy pod pe w ną m ia rą w ła śc i­ cielami lub kapitalistam i staną, a drobne z początku zasoby swoje s iłą sto ­ w arzyszenia co raz bardziej w zm ag a ć i p o m n ażać będą...

Po zaufan iu w Bogu, nic bardziej godności człow ieka nie podnosi, nad zaufanie w siebie samego, w skuteczność w łasnej pracy i w łasnego starania; nic. bardziej nie zachęca do przezorności, rząd-ności i pracow itości, ja k m a­ tematyczne przekonanie, że od tej przezorności, rządności, pracowitości z a ­ leży los nietylko w łasny, a!e i całej rodziny; — nic bardziej nie utw ierdza w cnotach dom ow ych i publicznych, ja k w łasn ą za s łu g ą zapracowana· nieza­ wisłość...

(Dalej dowodził, że niezbędnym warunkiem udania się tych wiej­

skich kas oszczędności jest dokładka dziedzica do składek członków

Ale sądził, że to nie miała być ofiara — lecz zasługa — pańska.)

Siła assocjacji jest tak w ażn ym dla społeczeństwa... odkryciem, jakiem niedaw no odkrycie siły pary stało się dla m echaniki. Jak niegdyś, przed za ­

40) B rulio n tego o kólnika („o rg an ic zne g o “ ) z dn. 22.V.1849 r. zn ajdo w ał się przed w o jn ą w W ierzenicy. O g łoszo ny był w Gazecie Polskiej, 1849, nr

119 (26.V ) oraz w Akcie 11 W a l. Z eb ran ia Ligi (s. 37 i n .). P odpisany był przez całą D yrekcję Ligi. Nie zw rócił nań uw ag i ani A. Ż ółtow ski w życio­ rysie Cieszkowskiego w Pol. Slow. B iograficznym , ani też A. Roszkow ski w pracy pt. P o g ląd y społeczme i ekonom iczne A ug usta Cieszkowskiego , P ozn ań, 1923. O kó ln ik ten św iadczy, iż m am y w Cieszkow skim jednego z pierwszych pro pa g a to ró w spółdzielczości kredytow ej. Z korespondencji, jego z W ojciechem Lipskim , zn a jd u jąc e j się przed w o jn ą w Lewkowie, w ia ­ dom o mi, że Cieszkowski ukła d a ł sam niektóre o kólniki D yrek cji G łów ne j.

stosowaniem pary, niedołężne tylko w porów naniu do dzisiejszych o siągan o skutki — tak też wszystkie społeczne przedsięw zięcia o dtąd dopiero, dzięki owym potężnym m achinom zw anym Stow arzyszeniam i, zd o ła ją w yw rzeć skutki, jakich się dotąd ani dom yślano. A n ajprzedziw niejszą w łasnością owych społecznych m achin jest w łaśnie to, iż czerpią g łó w n ą siłę sw o ją z m arnych na pozór... żyw io łków — zupełnie ja k m achina parow a, która też z m arnych kropelek w ody tak olbrzym ie w y prow adza siły. D latego też w ynalazek m achin parow ych jako też stowarzyszeń słusznie poczytać by m o­ żna za zw iastunów owej pow stającej w naszym wieku potęgi, która z niskich i mizernych niedaw no temu założeń, sama, w łasną tw órczością i s p ó jn ią do coraz szczytniejszych i okazalszych przeznaczeń się wzniesie, a której na­ zw isko: praw dziw a, dobrze zrozum iana, organiczna dem okracja 40a).

(Następuje omówienie problemów teclmiczno-finansowych owych

kas oszczędności dla ludu wiejskiego i zwrócenie uwagi, że zmysł

oszczędności nie jest naszą cnotą wrodzoną — jak np. gościnność

więc Liga musi wyrabiać w członkach ową cnotę oszczędności,

by stała się nawykiem.)

Kończąc, poczytujem y sobie za obow iązek zastrzedz się przeciwko zdaniu jakob y okoliczności dzisiejsze nie sprzyjały takiem u i tym podobnym przed­ sięwzięciom i jakob y do spokojniejszych i sw obodniejszych czasów odkładać należało wszelkie organiczne instytucje, w y m agające pewnego utrw alenia publicznych stosunków, a przynajm niej jakiegośkolw iek rozstrzygnięcia wa­ hających się politycznych kwestyj. Odroczenie takie uw ażalibyśm y owszem za najzgubniejsze. A ż nadto długo przestaw aliśm y na ściganiu okiem lub m yślą wszelkich ruchów obcych narodów , m iasto w g lą d a n ia w swojskie po­ trzeby i pielęgnow ania ży w io łów naszych narodow ych; — aż nadto długo d aw aliśm y się pow odow ać lada zew nętrznym powiewem, zan ie d bując wew­ nętrznego pokrzepienia się w sobie; aż nadto d ługo łudziliśm y się m arnem i błyskotkam i tu i owdzie na horyzoncie politycznym w ystępującym i i g asią- cymi, a zapom inaliśm y o najbliższych naszych obow iązkach, o środkach pod­ noszenia m oralnego i m aterialnego bytu naszego ludu, o upraw ie jego d u­ cha i obyczajów , o napraw ie jego stanu i żyw ota. O tó ż b ąd źm y przekonani, że nic bardziej w potrzebie naszej pom ódz nam nie zdoła nad spójność i tw órczość u siebie. T o są żywOtne dla każdej, a cóż dopiero dla naszej spraw y w arunki, którym teraz dopiero zadość uczynić m ożem y po

osiągr.ię-40a) U C eszk ow skieg o m am y: ustawę o rg aniczn ą Ligi, okólniki organiczne, instytucje organiczne, wreszcie i dem okrację o rg aniczn ą w dobie orgamcz- nej. O rgan iczn y znaczyło: konstruktyw ny, b ud ujący, kojarzący, org anizujący, po rządkujący .

157

d u praw a assocjacji. W spie ra jm y się więc i w zm acniajm y spofem na wszel­ kiej praw em dozw olonej drodze, nie o g lą d a ją c się na obcych — a wtenczas i obcy troszczyć się o nas zaczną; — tudzież d zia ła jm y skrzętnie u siebie i tw órzm y sobie coraz nowe zasoby nie w yczekując w ypadków — a wten­ czas same w ypadki nam po m o g ą...“

Rezultaty owego apelu nie odpowiedziały wielkodusznym i mą­

drym zamierzeniom. Tylko w niektórych powiatach założono kasy

oszczędności: w średzkim i śremskim, a we wschowskim, bukow­

skim, kościańskim i pleszewskim opowiedziano się przeciw ich za­

kładaniu.40b)

Dalszą troską Dyrekcji Głównej było upowszechnienie ochron

wiejskich. W celach propagandowych i instrukcyjnych

wydano

w broszurze pracę Cieszkowskiego (z 1842 r.) „O ochronach wiej­

skich” i okólnikiem z 13.VI. 1849 r. zwrócono na nią uwagę, rozsyła­

jąc po 1 egz. do Dyrekcyj powiatowych. I w tej dziedzinie osiągnię­

to niewiele. Co gorliwsi prezesi Lig lokalnych — zwłaszcza księża

— założyli owe domy ochrony: w Pakosławiu, Kościanie, Gostyniu,

kremie, Psarskiem.41) Ponieważ kierownicy Lig lokalnych narze­

kali na brak ciągłych instrukcyj i inicjatywy od władz naczelnych,

postanowiono wezwać delegatów Dyrekcyj powiatowych na narady

z Dyr. Główną. Odbyły się one u Cieszkowskiego w Wierzenicy,42)

dnia 15.VI.1849 r»

4°b) Akt 11 W a ln e g o Z ebrania, str. 12 i n. T w ó rcą pierwszej takiej kasy b y ł w Poznańskiem Seweryn M ielżyński, założyw szy ją w M iłosław iu w 1845.

41) Akt II, s. 12 i n. (Pierw szeństw o w tej akcji m iał przed L ig ą E dm und B o ja n o w s k i). O kóln ik z 13.V1.49 r. ogłoszono w Gazecie Pośskiej, nr 135.

42) O kólnikiem z 12.V w zyw ano D yrekcje pow iatow e, aby zechciały „je d ­ nego z członków swoich delegow ać na czas i miejsce w yżej oznaczone, a po­ niew aż adm inistracja L ig i m a być przedm iotem obrad tego zjazdu, uprasza­ m y zarazem , aby Szan. D yr. swego delegow anego w instrukcje potrzebne zaopatrzyła, a przede wszystkim, aby delegow any potrafił zdać szczegółowe spraw ozdanie z dotychczasowych d zia ła ń całej Ligi p o w ia tow ej.“ O kólnik lito g ra fo w a n y ; odpis ze zbio rów w Kościelcu. U rzędow y protokoł (lito g ra ­ fia ) rozesłany był późn ie j D yr. pow iatow ym oraz ogłoszony w Akcie II W a l. Z eb ran ia Ligi, str. 62 i n, N iem ojewski, uczestnik owego zebrania w W ierzenicy (15.V I) w spom inał o w arunkach zew nętrznych: „ U p a ł n ad ­ zw y czajny, parno, dyskusje strasznie m onotonne, bo jednakow e