WACŁAW FELCZAK
Słow ianie węgierscy w obec spraw y rew olucji i kontrrewolucji
w 1848 roku*
P rz e w ró t re w o lu c y jn y z m arca 1848 ro k u b ył w w ielonarodow ościo w ym p ań stw ie w ęg ierskim dziełem w yłącznie m ad ziarsk iej w a rstw y ośw ieconej i re w o lu c y jn e j m łodzieży peszteń sk iej. S łow iańskie n aro d o
wości o d eg rały w ty m p rzew rocie społeczno-politycznym rolę d ru g o rzęd n ą lu b w ręcz n e g aty w n ą. W re z u lta c ie słyn ny ch 12 p u n k tó w żądań ra d y k a ln e j m łodzieży peszteń sk iej o raz u sta w y m arcow e, u ch w alon e przez o sta tn i w ęg iersk i sejm stan o w y m uszą być uw ażane za w yłączne dzieło m adziarsk ie.
Ja k ie b y ły p rzy c z y n y takiego s ta n u rzeczy i czy z powyższego fa k tu m ożna w yciągnąć w nioski n a tu ry ogólnej o c h a ra k te rz e ru ch ó w sło w iańskich w k oronie w ęgierskiej?
Nie tu m iejsce na szczegółową analizę procesu ro zp adan ia się feu d a - lizm u n a W ęgrzech, k tó ry u jaw n ił się w lata ch pop rzed zający ch rew o lucję, w tzw. o kresie refo rm . C h a ra k te ry sty c zn ą cechą tego p rocesu był fak t, że śre d n ia i d ro b n a szlach ta w ęg iersk a w zięła na sw e b a rk i ciężar przeb u d o w y społeczno-gospodarczej k ra ju , sp ełn iając ty m sam ym rolę, jak a w k ra ja c h b ard ziej ro zw in ięty ch gospodarczo p rzy p a d ła w arstw ie m ieszczańskiej. Z p o trz e b i m en taln o ści te j n a jb a rd zie j dynam icznej g ru
* W stu le c ie r e w o lu c ji w ę g ie r sk ie j 1848 r. uk azało się w ie le p u b lik a c ji ź ró d ło w y c h i opracow ań , k tóre p od w ie lo m a w z g lę d a m i zm ien ia ją ocen y d aw n ej h is to r io grafii. M im o jed n a k d okonanej rew iz ji p o g lą d ó w i ocen, w d a lszy m ciągu istn ie je rozb ieżn ość w sąd ach , p rzed e w sz y stk im w o cen ie p ro b lem u n a ro d o w o ścio w eg o na W ęgrzech. W y sta rczy tu w y m ie n ić p arę n a jw a ż n ie jsz y c h i n ajb ard ziej k o n tro w er sy jn y c h p u b lik a cji: R. P e r o v i c , Grad,ja z a i s t o r i j u s r p s k o g p o k r e t a u V o j v o d i n i
1848— 1849, B eograd 1952; V. B o g d a n o v , D r u s t v e n e i p o l i t i ć k e b o r b e u H r v a t s k o j 1848/49, Z agreb 1949; t e n ż e , H r v a t s k a I j e v ic a r e w o l u c i j e 1848149, Z agreb 1949; t e n ż e , О r e v o l u c io n a r n o s ti i k o n tr ä r e v o l u c i o n a r n o s t i n a cio n a ln ih p o k r e t a и P o - d u n a v l j u 1848149, Z agreb 1957; t e n ż e , H i s t o r i j s k a u lo ga d r u s t v e n i h k la s a u r e j e - s a v a n j u j u z n o s l o v e n s k o g nacio n a ln o g p i t a n j a , S a ra jev o 1956; J. R ê v a i , M a r x is m u s , n é p ie s s é g , m a g y a r s ä g , B u d a p est 1949; Z. I. T ó t h , K o s s u t h és a n e m z e t i s é g i k é r d ê s 1848— 1849 — ben, K o s s u t h E m l é k k o n y w , t. II, B u d a p est 1952; D. N e m e s, A m u n - ka s s â g a z 1848-49-es fo r r a d a lo m b o n , B u d a p est 1948; P . H a n â k , A m a g y a r s z a b a d - sâ g h a r c é s a H a b s b u r g - m o n a r c h i a e l n y o m o t t n é p e i, B u d a p est 1948; G. E m b e r , M a g y a r p a r a s z t m o z g a l m â k 1848-ban, B u d a p est 1948; G. S p i r a , E. A r a t ô ,
A m a g y a r f o r r a d a l o m 1848-49-ben, B u d a p est 1959; E. A r a t ô , A n e m z e t i s é g i k é r d é s t o r t é n e t e M a g y a r o s z à g o n t. I— II, B u d a p est 1960; E. K o v â c s , A m a g y a r d é l s z l â v m e g b é k é l é s i t ô r e k v é s e k 1848149-ben, B u d a p est 1958; t e n ż e , A le n g y e l k é r d ê s a r e f o r m k o r i M a g y a r o s z à g o n , B u d a p est 1959; D e j i n y S l o v e n s k a t. I, O d n a j-
sta rśich ćia s do rok u 1848 B ra tisla v a 1961; Stür L u d ovit. ZKvot a d iele 1815— 1856,
S b o r n i k m a t e r i a l o v z k o n f e r e n c ie H i s t o r ic k é h o ù s t a v u S L V , B ra tisla v a 1956; I. M e l n i k o w a , Z a k a r p a t s k a j a U k r a in a w r i e w o l u c i i 1848/49, „W oprosy Isto r ii“ nr 8, 1948 i w ie le in n ych . A r ty k u ł n in ie jsz y op arty je s t na m a teria ła ch a r c h iw a l n ych z M agyar O rszâgos L e v é ltâ r z B u d a p esztu , lic z n y c h źród łach d ru k o w a n y ch i ów czesn ej p u b licy sty ce.
PRZEGLĄD HISTORYCZNY Tom LTV — zeszyt 4
SŁO W IA NIE W Ę G IE R SC Y W 1848 R . 573
p y społecznej w y n ik a ł je j p ro g ram . W alka z k o n se rw aty w n y m i a ry sto k ra ta m i i a b so lu ty sty czn y m W iedniem n ad aw ała rew o lu cyjn ego c h a ra k te r u śre d n ie j szlachcie, lecz b y ła to ty lk o jed n a stro n a zagadnienia. W odczuciu w łasnego in te re s u d ro b n a i śre d n ia szlach ta w y stą p iła z całą siłą za w p row ad zen iem jązy k a w ęgierskiego w m iejsce m a rtw e j i m ało u niej p o p u larn e j łaciny, gdyż ty lk o języ k ro d zim y o tw ierał jej drogi do urzędów , do se jm u i pozw alał sk u teczn ie w alczyć z w pły w am i m ag n a tów . S p ra w a języ k a ojczystego sta ła się dla n iej hasłem i sztandarem , pod k tó ry m p a trio ty z m m ad ziarsk i i in te re s y klasow e szlach ty ściśle się z sobą zespalały. W alk a o w ęg iersk i języ k urzędow y, p row adzona przeciw rodzim y m m ag n ato m i W iedniow i, trw a ła po n ad 50 la t i uw ieńczona zo stała triu m fe m szlach ty dopiero na sejm ach 1840 i 1843-44 ro k u. ■
W latach czterd ziesty ch X IX w ieku, o p a rty o śred n ią szlach tę lib e ra ln y ru c h w ęg iersk i p rz y ją ł z zachodu pojęcie n a ro d u politycznego, k tó ry m w ed łu g p u b lic y sty k i g ru p y K o ssu th a, w p ań stw ie w ęg iersk im m ógł być ty lk o n aró d m ad ziarsk i. „W ty m k r a ju — pisał K o ssu th n a łam ach „P e sti H irla p “ — w szystko je st m ad ziarskie; ziem ia, praw o, historia, a dla nie M adziarów p raw a m ogą być rozszerzone o ty le tylk o, o ile sta n ą się oni językow o, uczuciowo i politycznie M ad ziaram i“ . „W iem — pisał in n y m razem — że są tu (na W ęgrzech — W F) różne ludy, n aró d zaś jest t u ty lk o je d e n “ 1. W ko ro n ie w ęg iersk iej jed y n ie dla n a ro d o wości ch orw ackiej czyniono p ew ien w y ją te k , głosząc, że m a ona „pod sta w y p raw n e i h isto ry cz n e “ 2 do tego, aby stać się narodem . Pozostałe zaś narodow ości w ed łu g te j p ub licy sty k i, „jako n a ro d y nie istn ie ją “ s. Ich w ysiłki, idące w k ie ru n k u narodow ego w y o d rębn ienia, nazw ał K ossu th „ w y w racan iem historycznego p o rzą d k u “ i działalnością „sprzeczn ą z n a t u r ą “ 4. Z tak ich teo re ty c z n y c h pojęć, czyli z d o k try n y narodow ościow ej lib erałó w w ęgiersk ich , w yw odziło się ich postępow anie. B yła to poli ty k a p rzym u so w ej m ad ziary zacji, ogłoszona za „naczelne zad an ie“, nad k tó ry m „n ależy p racow ać ze w szy stk ich sił“ 5.
N acjo n alizm śre d n ie j sz la c h ty w y w ołał k o n flik t narodow ościow y na W ęgrzech, k tó ry p rz y b ra ł szczególnie o s trą fo rm ę w la ta c h czterd zie stych X IX w ieku, w tzw . w o jn ie język o w ej. F o rm a ln ie biorąc, w ojna język o w a toczyła się w okół zag ad n ien ia słow ackiego i p ro w ad zon a b yła głów nie przez Słow aków , ale z uw agi n a je j ro zm iary i c h a ra k te r b yła to „ w o jn a “ słow iańsko-w ęgierska. N ajw ażn iejszy m n a stę p stw e m „w ojn y języ k o w ej“ było u jaw n ie n ie całego k o m p lek su sprzeczności m iędzy dok try n ą lib e rałó w w ęgiersk ich , a dążeniam i S łow ian. N agrom adzone w ów czas anim ozje nie d a ły się ju ż uciszyć. W ty m sensie b y ła ona zapow ie dzią i przy g o to w an iem przyszłego k o n flik tu zbrojnego 1848— 49 r o k u 6. „W ojnę języ k o w ą“ w y g ra li o stateczn ie lib erałow ie w ęgierscy i po ty m zw ycięstw ie w o sta tn ic h lata ch p rze d rew o lu c ją w zm ogli sw ój w ysiłek w k ie ru n k u rea liz a c ji p ro g ra m u re fo rm społecznych. W tej w alce do
1 „P esti H irla p “ , 21 lip c a 1842. 2 T am że, 31 sierp n ia 1842.
0 M. W e s s e l e n y i, S z ó z a t, cyt. za D. R a p a n t D e jin y S lo v e n s k é h o p o v s ta n ia r. 1848-49 t. I, T urc. S v. M artin 1937, s. 78.
4 „ P esti H irla p “, 26 czerw ca 1842.
5 C y ta ty z b ro szu ry K . Z a y a, P r o te s ta n tis m u s , M a g y a r ism u s, S la v is m u s ... L e ip z ig 1841, d ru k . D . R a p a n t , — S lo v e n s k y p r e s to ln y p r o s b o p is z ro k u 1842,
L ipt. S v. M ik u lä s 1943, dok. n r 15.
8 M iarą n a sile n ia „ w o jn y ję z y k o w e j“ b y ło u k a za n ie się p on ad 100 p o lem iczn y ch broszu r i lic z n y c h a r ty k u łó w w p rasie.
574 W ACŁAW FELCZAK
prow ad zili do p o lary zacji społeczeństw a. Z jed n e j stro n y stali k o n se r w a ty w n i a ry sto k ra c i w sp ie ra n i przez m ette rn ic h o w sk i W iedeń, z d ru g ie j m asy śre d n ie j i d ro b n ej szlach ty , coraz rad y k a ln ie jsz e społecznie i n acjo n alistyczn ie.
Czy p rz y ty m podziale n a w stecznictw o i postęp Słow ianie w ęgierscy, zrażeni d o k try n ą n acjo n alisty czn ą lib erałó w , sta n ę li po stro n ie reakcji? R ozm iary tego a rty k u łu nie pozw alają n a om ów ienie całej p ro b le m aty k i zw iązanej z ro zw o jem ru c h ó w słow iańskich n a W ęgrzech. P ra g n ie m y tu zw rócić uw ag ę >na dw a zjaw isk a n a jb a rd z ie j c h a ra k te ry sty c z n e , w y stę p u jące w ru c h u słow ackim i serbskim .
K lęsk a Słow aków w „w o jn ie jęz y k o w ej“ o trzeźw iła ich przyw ódców , k tó rz y zrozum ieli różnicę m ięd zy w łasny m i m arzen iam i, a re a ln ą s y tu acją polityczną. P rz ed e w szy stk im n astąp iło rozczarow anie do W iednia, k tó ry , m im o obietnic, w szystkie sk a rg i słow ack ie n a W ęgrów za ła tw ił n eg aty w n ie. W alkę o no w y p ro g ra m i now ą p o lity k ę słow acką p od jęła g ru p a m łodych działaczy z L u d o v item S tń re m n a czele. P u n k te m w y jśc ia now ego p ro g ra m u sta ł się o d w ró t od „w ielkiej p o lity k i“ , od k o llâ- row skiego ro m a n ty z m u słow iańskiego i zw ro t k u w łasn em u społeczeń stw u , a zw łaszcza jego w a rstw o m n ajniższym . „N asza siła — pisali — o p a rta je s t n a n ajn iższy ch w a rstw ac h lud u, n a sta n ie rolniczy m i k u pieckim . P o tęg a nasza to m ieszczaństw o i chłopstw o. M iędzy nim i w skrzesić narodow ość i w skrzeszoną u trzym ać, będzie n a jg łó w n iejszy m zad an iem każdego p a tr io ty “ 7. P ierw szy m k ro k ie m n a te j drodze było stw o rzen ie ogólnosłow ackiego języ k a literackieg o, języ k a rozum ianego przez lud. S tń ro w cy w yszli z założenia, że p o d trzy m y w an ie ideologii kollâro w sk iej, tj. n aro d o w ej i językow ej jedności z Czecham i, je s t za sadniczą p rzy czy n ą h am o w an ia ro zw o ju św iadom ości naro dow ej w śród lu d u słow ackiego, dla którego języ k czeski (b ilictin a ) je s t niezrozum iały i obcy 8. P o lity czn ą k o n sek w en cją w p ro w ad zen ia języ k a słow ackiego (od 1845 ro k u w jęz y k u ty m red ag o w ał się o rg an śtńrow có w — „S lovenskje N âro d n je N ovini“ ) było zerw an ie z cech o slo vâ kizm em K o llâra, czyli rozlu źnien ie ta k siln ych i żyw ych dotychczas k o n tak tó w z Czecham i. Z n a d W ełtaw y p a d a ły g ro m y n a głow y śtńrow ców , jako „zd rajców sło w iańszczyzny“ i „ se p a ra ty stó w “. W ta k ie j sy tu a c ji o tw a rły się drogi do
obozu w ęgierskiego i do lib erałó w K o ssu th a. W zw iązku z ty m trzeb a zauw ażyć, że o i'le n acjo n alizm m ad ziarsk i działał odpychająco na n a ro dowości niem adziarsk ie, o· ty le h asła lib e raln e , głoszone przez w ę g ie r skich opozycjonistów , w y w ie ra ły w ielk i w p ły w na ru c h y narodow ościo we, w ty m szczególnie n a m ło d y ru c h słow acki.
Do zasadniczego zbliżenia doszło poprzez p ro g ra m s o c ja ln y 9. P o ró w n u ją c a rty k u ły „S lovenskich N âro d nich N ovin“ i „P esti H irla p “ w s p ra w ie chłopskiej m ożna stw ierdzić, że p ro g ra m y ru c h u słow ackiego i libe rałó w w ęg iersk ich b y ły w te j sp ra w ie n iem al identyczne. „P e sti H irla p “ w ie lo k ro tn ie n o to w ał z zadow oleniem a rty k u ły „S lovenskich N a ro d n ich N ovin“ w spraw ie chłopskiej, a n a w e t p rzed ru k o w ał je in extenso 10. N a j
7 S am o C hałupka do V rch ô v sk ieg o , druk. K. G o 1 â ń w zbiorze L u d o v i t Stûr, s. 38.
8 L i s t y L u d o v i t a S tù r a t. II, n r 226, B r a tisla v a 1956; „ S lo v en sk je N â r o d n je 'N o v in i“, seria a r ty k u łó w Stùra n r 54— 59, 1846.
9 Por. rozpraw ą E. К o v â c s a, M a d ' a r s k e a s l o v e n s k i e n a r o d n e h n u ti e v p r v e j
p o l o v i c i m i n u lé h o storoćia, w zbiorze: L u d o v i t Stûr, s. 185— 193.
10 P or. F. R u t t k a y , О S l o v e n s k y c h N à r o d n y c h N o v in a c h , B r a tis la v a 1956, s, 21 nn.
SŁO W IA N IE W Ę G IE R SC Y W 1848 R. 575
w iększe zbliżenie n astąp iło w zw iązku z odw ażnym przem ó w ien iem S tù ra w sejm ie w ęgiersk im 21 g ru d n ia 1847 rok u. P rzyw ó dca ru c h u słow ac kiego i jed y n y poseł słow acki w sejm ie k rajo w y m , dom agał się w ty m przem ó w ieniu zniesienia po d d aństw a, gdyż, ja k m otyw ow ał, żąd ają tego „ in te re s i przyszłość naszej o jczy zn y “ i „św ięta sp ra w a człow ieczeń stw a “ 11. Po ty m przem ów ieniu, k tó re w yw ołało en tu z jaz m n a łam ach lew icy i o burzenie w kołach k o n serw aty w n y ch , L ud w ik K o ssu th całym sw oim a u to ry te te m p o d trzy m y w ał S tń ra, zachęcał go do nieustępliw ości i w zyw ał do zjednoczenia w ysiłków w celu rozbicia o p o ru a ry sto k ra tó w . W im ien iu 'liberałów w ęgiersk ich zap ew niał posła słow ackiego, że losy lu d u słow ackiego są rów nie drogie lib erało m w ęgierskim , ja k i przy w ó d com słow ackim , i że w szystkie bolączki tego lu d u będzie m ożna zlikw i dować, jeśli „będziem y działać rę k a w rę k ę “ 12. P odobnie było ze sp raw ą refo rm y m iejsk iej, p o p ieran iem rodzim ego p rze m y słu i ro zw o ju życia gospodarczego, słow em , przy w ód cy słow accy szli w ślad y za w ęgierskim ru ch e m lib eraln y m , na nim się w zorow ali i pod jego w p ły w em d z ia ła li13. Sam S tń r w ielo k ro tn ie w y ra ż ał się z uzn aniem o w ieloletn iej działalności d em o k raty czn ej K o ssu th a u .
Jeszcze w w iększym sto p n iu uleg ała hasłom lib e ra ln y m i ra d y k a l nym , idącym z P e sz tu , g ru p a najm ło d szy ch działaczy ru c h u śtńrow skiego, k tó rzy , ja k Ja n k o K r a l‘, S te fa n D axn er, E ugen G ero m etta, F rancisci i inni odbyw ali stu d ia w Peszcie, w b liskich zw iązkach z ta m te jsz ą r a d y k aln ą m łodzieżą. N aw et n ajb liższy w spółp racow n ik S tńra, H u rb an , późniejszy o rg an iz ato r p o w stan ia p rzeciw rządow i w ęgierskiem u, w ty m czasie zm ierzał w y raźn ie do soju szu z lib e ra ln ą p a rtią w ęgierską. Do sojuszu jed n a k nie doszło. N agrom adzone anim ozje w czasie „w o jn y ję zy k o w ej“ i s tra c h p rze d n acjo n alizm em m ad ziarsk im po w strzy m ał p rz y wódców słow ackich od tego k ro k u . A le sam fa k t zbliżenia p rogram ó w społecznych w skazyw ał, że oba ru c h y w p o stęp ie społecznym , a n ie w zachow aniu feu d alizm u i ab so lu ty zm u , w id ziały sw oją przyszłość.
Jeszcze jedn o podobieństw o m ożna stw ierd zić m iędzy o b u ru ch am i. L ib e ra ln y ru c h w ęgierski, ja k ju ż stw ierd ziliśm y, b ył ru ch e m n ac jo n a li styczn ym . A le z d ru g ie j stro n y , ru c h śtńrow ski, głoszący zasadę sło w ackiej jedności naro do w ej, o p a rte j o em ancypow ane niższe w a rstw y społeczne, czyli łączący p ro g ram refo rm społecznych z słow ackim p ro g ram em narodow ym , czyż nie b ył w sto su n k ach słow ackich ty m sam ym , czym lib e ra ln y ru c h m ad ziarsk i na W ęgrzech? Czyż nie b ył to już u k ształto w an y w ed łu g m o d elu w ęgierskiego n acjo nalizm w zaczątkach? „Zniszczyć się już nie dam y!“ pisały „S lo v en sk je N â ro d n je N ovini“ 1S, a za słow am i ty m i k r y ły się in te resy , nie d ro b n ej g ru p y in telig en ck iej lecz całego n a ro d u słow ackiego. W łaśnie ta n a jra d y k a ln ie jsz a społecznie w Słow acji g ru p a p olity czn a p o d jęła w 1848 ro k u w alkę o p raw a n a ro dow e z rew o lu c y jn y m rzą d e m w ęgierskim , podczas gdy g ru p y p ra w i cowe i k o n serw aty w n e, ja k „k o lläro w cy “ i k ato licy stan ęli po stro n ie rzą d u B atthy ân y ego .
11 „ S lo v en sk je N ârod n je N o v in i“ nr 253, 18 sty czn ia 1848.
12 E. A r a t ó, A n e m z e tis é g i k é r d é s tô r té n e te M a g y a r o rszâ g o n t. II, s. 146, B u d a p e s t 1960.
ls K o ssu th u d z ie lił pop arcia dla m ie jsk ie g o program u Stüra, zob. zbiór d oku m en tó w : K o s s u th L a jo s Ô s s z e s M u n k â i t. X I , B u d a p est 1951, s. 304 (d alej cyt.: KLÖM ).
14 E. A r a t ó , op. cit., s. 156. 15 N r 73 z 10 k w ie tn ia 1846.
576 WACŁAW PELCZAK
Podobne zjaw isko m ożem y stw ierdzić w ru c h u serb sk im na W ęgrzech. L udność serb sk a zam ieszkiw ała południow e te re n y k o ro n y w ęg ierskiej, leżące u s ty k u cesa rstw a au striack iego z posiadłościam i T u rcji, ściślej k ró le stw a w ęgierskiego z k sięstw em serbskim . Szczególnie dogodne w a ru n k i, ja k u rodzajność ziem i, n a tu ra ln a sieć k o m u n ik a c y jn a i położenie g eograficzne na szlak u w schód-zachód w p ły n ę ły k o rzy stn ie n a rozw ój życia gospodarczego w późniejszej W o jw o d in ie 16. W edług ów czesnych d an y ch sta ty sty c z n y ch , W ojw odina należała do n a jb a rd zie j k w itn ący ch pod w zględem gospodarczym k ra in koron y w ęgiersk iej 17. K u p cy w oj- w odińscy byli w k o n ta k ta c h z k u p cam i w iedeńskim i i peszteńskim i, a z d ru g iej stro n y z ru m u ń sk im i i serb sk im i w K sięstw ie; docierali n a w e t do S ta m b u łu . Rozw ój życia gospodarczego u w a ru n k o w a n y był i tym , że pańszczyzna nie m iała ta m ta k ostrego c h a ra k te ru , jak n a pozo sta ły c h te re n a c h W ęgier, a w P o g ran iczu W ojskow ym , w śród czajkistów , p raw ie w ogóle nie b y ła znana 18. Rozwój życia gospodarczego um ożliw ił tu, szybciej niż na in n y ch te re n a c h W ęgier, uk ształto w an ie się bogatej w a rs tw y m ieszczańskiej, k tó re j aktyw ność na po lu gospodarczym po ciągnęła za sobą ożyw ienie w dziedzinie k u ltu r y i polity ki. W arstw a m ieszczańska w W ojw odinie o d g ry w ała ta k ą sam ą rolę, ja k a na W ęgrzech p rzy p a d a ła śre d n ie j szlachcie. Ta serb sk a klasa m ieszczańska dla swego coraz pełniejszego ro zw o ju gospodarczego p otrzebo w ała w ięcej swobód h an d lo w y ch i osobistych. O na też s ta n ę ła n a czele n a ro d u serbskiego w w alce z W ęgram i o p raw a polityczne. Z szeregów k lasy m ieszczańskiej w y ro sła liczna g ru p a intelig enck a, szczególnie d ynam iczna i n ien aw i dząca W ęgrów . D la g ru p y te j zam k n ięta b y ła droga do k a rie ry ad m in i s tra c y jn e j i słu żby p ań stw o w ej. M ogła ona jed y n ie „szukać szczęścia w w o jsk u i k la sz to ra c h “ 19. M łodzież serbska, stu d iu ją c a w uczelniach w ęgierskich, s ta ła się a w a n g a rd ą nie ty lk o w łasnej k lasy m ieszczańskiej, ale i całego społeczeństw a serbskiego na W ęgrzech. B yła ona p ro p ag a to rk ą haseł rew o lu cy jn y ch , idei postępu, a przed e w szystk im idei zjednoczenia Słow ian południow ych.
W zajem n e zw iązki gospodarcze, k u ltu ra ln e i polityczne m iędzy S e r bami. w ęg iersk im i i S erb am i z K sięstw a p rz y b ie ra ły coraz k o n k retn iejsze k sz ta łty . Nic dziw nego, że po obu stro n a c h D u n a ju i S aw y zrodziła się żyw a tęsk n o ta do politycznego zjednoczenia. O ile ze stro n y S erb ów w oj- w odińskich idea zjednoczenia z K sięstw em , z uw agi na sp ecjaln ą s y tu ację polityczną, m ogła istn ieć p rz e d ro k iem 1848 ty lk o w sferze m arzeń, o ty le w B elg rad zie p rz y b ie ra ła o n a k o n k re tn e k s z ta łty polityczne. W y
sta rc zy w ym ienić sły n n e „N a ć e rtan ije G a ra śa n in a z ro k u 1844 20 oraz „O snovi p o litićn i Ju g o slo v e n a “ , zw iązane z nazw iskiem M atije B a n a 21. Idee te i p la n y zn alazły p ełne ujście w czasie rew olucji 1848 r. R uchu
18 O. J ś s z i, A n e m z e t i â l l a m o k k i a l a k u lâ s a és a n e m z e t i s é g i k é r d é s , B u d a p est 1912, s. 321; V. B o g d a n o v , H i s t o r i j s k a ulo ga, s. 15.
17 E. F é n y e s , M a g y a r o r s z â g leiräsa, P e s t 1847; V . B o g d a n o v , op. cit., s. 16 nn.
18 Por. J. T h i m , A M a g y a r o r s z à g i 1S48— 4 9 -ik i s z e r b f ô l k e lé s t ô r t é n e t e t. I, B u d a p est 1940, s. 18.
19 M ow a R ajacića w izb ie w y ż sz e j: R e d e w e l c h e ... zob. J. R a d o n i e , A u t o -
b io g r a f ij a p a t r i j a r c h a Jo sifa R a ja c ić a , B eograd 1951, s. 19.
20 Z n a jn o w sz y c h prac o „ N a ćerta n iju “, por. R. P e r o v i c , B e o g r a d z a v r e m e
V u c i c e v e b u n e, B eograd 1955; au tor p r z e c iw sta w ia się tam d aw n ej te z ie S t r a n i -
j а к о V i ć a, a p op iera te z ę D u r k o v i c a i H a n d e l s m a n a o a u to rstw ie Z acha.
SŁO W IA NIE W Ę G IE R SC Y W 1848 R .
577 serbskiego n a W ęgrzech nie w y w o łał dopiero nacisk m adziarsk i. S erb o w ie w ojw odińscy n ie u w ażali się n ig d y za członków politycznego n a ro d u w ęgierskiego. D ążyli oni zaw sze do zepchnięcia W ęgrów na ich granice etn o g raficzn e i do w y o d ręb n ien ia w łasnego te ry to riu m . B ezpośrednim p rzed m io tem sp o ru z W ęgram i b y ła odm ow a stan ó w w ęg iersk ich p rz y znania kościołow i se rb sk iem u au to n o m ii g w a ra n to w an e j w X V III w iek u
przez cesarzy a u striack ich . W w alce z m adziary zacją w o k resie w ojn y językow ej u ja w n ił się w pełn i nacjo nalizm serbski. I podobnie ja k u W ęgrów , ta k i w śró d Serbów , n a jb a rd z ie j n acjo n alisty czn ie nastaw ian i b y li liberałow ie i rad y k ało w ie serbscy. P o lity k a śre d n ie j szlach ty w ę g ierskiej p o staw iła p rzeciw sobie zarów no k o n se rw aty w n y k le r p raw o sław ny, jak i k lasę m ieszczańską, in te lig e n c ję i ra d y k a ln ą m łodzież. N a p e ry fe ria c h w alki pozostał ty lko lu d serbski, chłopi, o k tó ry c h sto su n k u do państw ow ości w ęg iersk iej i do narodow ego ru c h u serbskiego zadecy dować m iały w y p a d k i 1848 ro k u . W n a ro d o w y i a n ty m a d z ia rsk i ru c h
serbski w ciągn ięte zostało także P o granicze W ojskow e, chociaż nie p o d legało ono a d m in istra c ji w ęg iersk iej, lecz W iedeńskiej R adzie W ojennej. N a p rzy k ład zie serb sk im i słow ackim p rag n ę liśm y w ykazać, że obok m ad ziary zm u p o jaw iły się n a W ęgrzech inne ru c h y narodow ościow e, k tó re zagroziły d o k try n ie i celom lib erałó w w ęgierskich. Podłożem w spólnym dla ty ch ru ch ó w b y ł ro zkład feud alizm u, a c h a ra k te ry s ty c z n y m i cecham i żąd anie re fo rm społecznych i sk ry stalizo w an ie się poczu cia narodow ego. Z a rz u t o reak cy jn o ści słow iańskich ru ch ó w n a W ęgrzech p rzed rew o lu c ją 1848 ro k u b ył w y m y słem n acjo n alisty czn ej p u b licy sty k i K o ssu th a, p rz e ję ty m przez h isto rio g ra fię w ęg iersk ą, zarów no o k resu m ię dzyw ojennego 22, ja k i najnow szą. Z a rz u t te n nie m a po tw ierd zen ia w źródłach.
F ak t, o k tó ry m p isaliśm y n a w stępie, że rew o lu c ja m arcow a była w yłącznie dziełem m adziarsk im , n ie m oże służyć jako . dowód, że sta n o
wisko słow iańskich narodow ości było k o n trre w o lu cy jn e . P o staw a k ilk u posłów chorw ackich w sejm ie k ra jo w y m nie będzie m ia ro d ajn a ani dla in n y ch sło w iańskich narodow ości, k tó re poza jed y n y m posłem słow ac
kim (L. Stńr) sw oich p rzed staw icielstw w sejm ie nie posiadały, ani n a w e t dla narodow ości ch orw ackiej, gdyż ta w e w łasn y m sejm ie zagrzebskim u ch w aliła (25 m arca) o w iele ra d y k a ln ie jsz y p ro g ra m p rzebu do w y spo łecznej, niż k ra jo w y sejm w P re sz b u rg u . Prócz tego pow szechny e n tu z jazm , jak i po p rzew rocie m arco w y m o g arn ął w szystkie narodow ości W ę gier, św iadczy n a jw y ra ź n ie j o niesłuszności z a rz u tu o ich reakcy jno ści. W śród S erbó w w Baczce, B anacie, Ś rem ie, a n a w e t u g ran iczaró w en tu zjazm te n b ył pow szechny. W m iastach i m iasteczk ach w iw atow ano na cześć rew o lu cji, solidaryzow ano się z re w o lu c y jn y m P esztem i na znak tej solidarności noszono w ęg iersk ie k o k a rd y i w yw ieszano w ęg ier skie tró jk o lo ro w e flagi. N a P o g ran iczu W ojskow ym m an ifestac je p ro - w ęgierskie w śró d ludności cy w iln ej p rz y b ie ra ły n a jb a rd zie j rew o lu c y jn y ch a ra k te r. T ak np. m a g istra t w olnego m ia sta P anczew a postanow ił 22 m arca uw olnić się od dotychczasow ej a d m in istra c ji w ojskow ej, p rz y łą czyć się do W ęgier i uznać w ęg iersk ą k o n sty tu c ję . P odobne w y d arzen ia m ia ły m iejsce w Z em un ie 23. F a li pow szechnego e n tu z jaz m u nie opierali
22 P r zed e w s z y stk im S z e k f ü i jeg o szkoła.
23 G r a d j a z a i s t o r i j u s r p s k o g p o k r e t a u V o j v o d i n i 1848— 1849, S e r i j a I, K n i g a I,
M a r t - J u n i 1848, B eograd 1952 (dalej cyt. G r a d ja ) s. 13-—15, to sam o cyt. J. T h i m ,
578 WACŁAW FELCZAK
się n a w e t p óźniejsi w odzow ie p o w stan ia serbskiego przeciw W ęgrom , ja k J e rz y S tratim iro v ic, k tó ry nosił o ste n ta c y jn ie w ęg ierską k o k ard ę n a p u b licznej m an ifestac ji w N ow ym S adzie (21 m arca) i Józef R ajaćić, m e tro p o lita i późniejszy p a tria rc h a s e r b s k i24. N a jb a rd z ie j prow ęg ierscy w p ierw szym o kresie rew o lu c ji okazali się S erbow ie budzińscy, u leg a jący od daw n a w pływ ow i w ęg iersk iej lite r a tu r y rew o lu c y jn ej. N ienaw i dzili oni a b so lu ty zm u w iedeńskiego i w w olnych i n iepodległych W ęgrzech w idzieli g w a ra n cję przyszłej pom yślności w łasnego n aro d u . Z począt k iem k w ie tn ia w y d ali oni odezw ę do S erbó w z K sięstw a; w zy w ając ich do zrzu cen ia zw ierzch n ictw a tu reck ieg o i stw o rzen ia silnego pań stw a p ołudniow o-słow ańskiego. Ich zam iarem było przenieść h asła re w o lu cji do cesarstw a tureck ieg o i p rzy pom ocy rew o lu cji w ęg iersk iej i w ę gierskiego rzą d u w yzw olić Słow ian tu reck ich . D la ty ch celów głosili hasło w sp ó łp racy z W ęgram i i w te j akcji byli w sp ieran i przez rząd w ę g iersk i 25.
P odobnie sto su n k i w ęgiersko-słow ackie nig dy nie b y ły ta k bliskie, ja k n a w iosnę 1848 ro k u . L u d słow acki p rz y ją ł zniesienie pańszczyzny ze zrozum iałą radością i sław ił te n fa k t w licznych przyśp iew k ach ludo w ych. N a jp o p u la rn ie jsz ą osobą w śró d lu d u słow ackiego sta ł się K ossuth, gdyż jem u w łaśn ie p rzy p isy w an o zniesienie pańszczyzny 26. Radość z uzy sk any ch w olności w y ra ż ała niem al jedn om y ślnie cała w a rstw a in te li gencka, w ty m i g ru p a śtń ro w sk a. P o e ta P a u lin y -T ó th pisał: „T eraz już i w ęg ierska ojczyzna je s t naszą ojczyzną, te ra z z w dzięcznością pójdzie
m y o fiarow ać za nią m a ją te k i nasze życie, przez nią nam d a n e “ 27. W po dobnym d u ch u pisał a rty k u ły S tń r na łam ach sw oich „Slovenskich N âro dn ich N o v in “. R uch chorw acki w praw d zie nie zm ienił po w y bu ch u rew o lu c ji sw ojego w rogiego stan ow isk a w obec w ęgierskiej k lasy rząd zą cej i zerw ał sto su n k i z rząd em peszteńskim , ale i tu ta j m ożem y zan oto w ać głosy sy m p atii dla rew o lu cji w ęg iersk iej. Iw an M ażuranić, p u b li cy sta i p o lity k chorw acki, ta k p isał w k w ie tn iu 1848 ro k u w broszurce pt.: „C horw aci M adziarom “ w odpow iedzi na odezwę ra d y k a łó w pesz- teń sk ieh skiero w an ą do C horw atów : „M adziarzy, w spóło by w atele nasi! B ra te rs k a m iłość i p rzy jacielsk ie k u n am uczucia wasze, w y rażo ne w w a szych odezw ach, sk iero w an y ch do nas z P e sz tu w m arc u i k w ie tn iu tego ro k u n a p e łn iły nasze serca niezw y k łym w eselem , n iesp o ty k an ą ra d o ścią“ 28. C iekaw y b y ł ró w nież a rty k u ł „N ow in D a lm a tin sk o -H rv atsk o -S la - v o n sk ich “ z dnia 22 k w ietn ia. N ieznany a u to r a rty k u łu b ro n ił jedności C horw acji z W ęgram i na zasadzie rów ności i w olności i a rty k u ł swój zakończył: „N iech ży je m ad ziarsk o -sło w iańska w zajem n a zgoda, wolność, b ra te rs tw o i jed no ść“ 29.
T en k ró tk i p rze g ląd pierw szy ch odgłosów rew o lu cji marcowrej w śró d narodow ości n iem ad ziarskich k o ro n y w ęg ierskiej św iadczy w y ra ź
nie, że h asła wolności, rów ności i b ra te rstw a , hasła refo rm społecznych i p o lity czny ch p rz y ję te zostały n a d W agiem i S aw ą z ró w nie gorącym e n tu zjazm em , co w re w o lu c y jn y m Peszcie. Zbliżenie m iędzy sło w iań ski
24 J. T h i m , op. cit. t. I, s. 85. 25 T am że t. II (d ok u m en ty), s. 89— 92.
26 D ok. druk. L. S t e i e r, A t ô t n e m z e t i s é g i k é r d é s 1848-49-Ъеп t. II, Buda·
p e st 1937.
27 Cyt. D. R a p a n t, D e j i n y S l o v e n s k é h o P o v s t a n i a t. I, 1, s. 215.
28 D ruk. V. B o g d a n o v , D r u s t v e n e i p o l i t i ć k e ЪогЪе..., s. 136 i przyp. 1. 29 „N ovin e D a lm a tin sk o -H r v a ts k o -S la v o n s k e “ z 22 m arca 1848, druk. V. B o g · d a n о V , op. cit., s. 136 i przyp. 38.
SŁO W IA NIE W Ę G IE R SC Y W 1848 R. 579
m i narodow ościam i, a „polityczn y m n a ro d e m “ w ęgiersk im nigdy nie było ta k bliskie, ja k w p ierw szy ch tygod n iach rew o lucji. Z daw ało się, że d aw n e p rzeciw ień stw a ro zp ły n ą się w ra z z u p a d k ie m feu d alizm u i w n a s tę p stw ie dokonanych głębokich p rzem ian . T ym czasem w p a rę m iesięcy póź niej Słow ianie w ęgierscy znaleźli się w w ojn ie z re w o lu c y jn y m rządem w ęgierskim , w w ojnie, k tó rą n arzu ciła W ęgrom re a k c ja w ied eńska i ka- m a ry la dw orska. J a k ie p rzy c z y n y o d ep ch n ęły Słow ian w ęgierskich od rew o lu c y jn eg o rzą d u peszteńskiegO' i doprow adziły ich pod sz ta n d a ry
czarno-żółtej rea k c ji i k o n trrew o lu cji?
„U staw y m arco w e“ , uchw alone w ciągu dwóch tygodn i po w y b u ch u rew o lu cji przez sejm preszb u rsk i, d o konały zasadniczych zm ian w sto su n k ach społecznych i po lity czny ch na W ęgrzech, ale w yłącznie pod k ą tem in te resó w ty ch , k tó rz y te u sta w y p ro jek to w ali i przeprow adzali, to znaczy śre d n ie j szlach ty w ęgierskiej i re p re z e n tu ją c y c h ją lib erałó w g ru p y K ossutha. P ro b lem ow i narodow ościow em u nie poświęcono w u s ta w ach m arcow ych ani jednego w iersza. Było to zgodne z d o k try n ą lib e ra łów z o k re su p rzed rew o lu cy jn eg o i z ich o ficjaln y m p ro g ra m em z 1847 ro k u . U staw y b y ły sk o n stru o w a n e tak , ja k g d y b y W ęgry b y ły jed n o lite narodow ościow o, a k ra j zam ieszkiw any w yłącznie przez n aró d m ad z iar ski. P rzep ro w ad zen ie refo rm społecznych i ogłoszenie sw obód o b y w a te l skich nazw ał K o ssu th zap row adzeniem „m ad ziarsk iej w olności“ 30, co ja k ju ż z sam ego te rm in u w ynika, oznaczało u trz y m a n ie su p rem acji m ad ziarsk iej w p ań stw ie. M adziarska w olność, zgodnie z in te n c ją i n a dzieją jej tw órców , m iała zniw elow ać w szelkie różnice m iędzy różno języcznym i narodow ościam i W ęgier i zjednoczyć je w e „w spólnej n a ro dowości p a ń stw o w e j“ 31, tj. m ad ziarsk iej. P ro g ra m lib erałó w stał się za sadą p o lity k i rz ą d u B a tth y än y eg o . U trzy m a n ie całości koro n y w ęg ier skiej było k am ien iem w ęg ielny m te j po lityk i. U staw y m arcow e całko w icie więc zasp a k a ja ły a sp iracje narodow e i socjalne lib erałó w w ę g ie r skich. P isał o ty m w y ra ź n ie u rzędo w y „P esti H irla p ": „O becnie rew o lu c ja w eu ro p e jsk im zn aczeniu tego słow a je s t już u nas skończona“ — i w zyw ał innojęzyczne narodow ości do w spólnej p rac y n a d „pokojow ą n o rm a liz a cją “ i „ p racą u d o sk o n alającą“ dokonane dzieło 32.
Inaczej p a trz y li na to przy w ó d cy słow iańscy. Po rad o sn y m p rzy jęciu rew o lu cji i re fo rm stw ierd zali oni: „...na ty m na razie m oglibyśm y po p rze stać “, ale „...gdybyśm y i z p u n k tu w idzenia narodow ego dostali to, co je s t n am bezw zględnie po trzebn e, to b y śm y już m ogli całkow icie być w olni i zadow oleni“ 33. Czyli w ty m m om encie, kied y lib erało w ie w ęg ier scy osiągnąw szy sw ój cel z atrzy m ali się na drodze uw ażając rew o lu cję za skończoną, n iem ad ziarsk ie narodow ości, n a ogół zaskoczone rozw ojem w ypadków , p rz y stą p iły po pierw szy m oszołom ieniu do fo rm uło w an ia w łasnych żąd ań narodow ych. Co było dla jed n y ch końcem , dla d rugich oznaczało początek. C horw aci p ierw si sform ułow ali sw oje żądan ia k o rzy sta ją c z posiad an y ch od daw n a in sty tu c ji sam orządow ych. S abor ch o r w acki 25 m arc a u ch w alił w 30 p u n k ta c h „Ż ądania n aro d o w e“, w k tó ry c h zaw arł w całej rozciągłości now y p ro g ra m narodow y. B ył to za rów no p ro g ram refo rm społecznych, bard ziej rad y k a ln y ch , niż to gło siły w ęgierskie u sta w y m arcow e, ja k i szeroki p ro g ram polityczny sp ro
30 KLÖM t. X I, s. 732.
31 K o ssu th 16 k w ie tn ia 1948, ta m ż e , s. 743. 32 N r 58 z 17 m aja 1847.
580 W ACŁAW FELCZAK
w ad zający się do ogłoszenia niepodległości narodow ej 34. W ty m sensie decyzje S ab o ru b y ły zerw an iem h isto ry czn ej unii z W ęgram i. U ch w ały S ab o ru b y ły w y ra z em dążności społeczeństw a i ideologii „ p a rtii iliry j— sk ie j“ i lew icy cho rw ack iej z o k resu p rzed rew olu cyjn eg o. N ie b y ły one
in try g ą reak cji, przeciw n ie sp o tk ały się w W iedniu z w ielk im zaniepo kojen iem 35.
W śród S erbów i Słow aków na W ęgrzech żądan ia narodow e p o p rze dzone zostały falą zab u rzeń so cjalny ch spow odow anych połow icznością u sta w m arco w y ch w sp raw ie chłopskiej. A rty k u ł IX u sta w y znosił po w inności pańszczyźniane ty lko chłopów „ u rb a ria ln y c h “, pozostaw iając poza d o bro d ziejstw em u sta w y chłopów „a llo d ia ln y ch “ 36. Ci o sta tn i n a te re n a c h etn o graficzn ie niem ad ziarskich , a zwłaszcza w S łow acji i U k ra inie Z ak arp ack iej, stan ow ili zdecydow aną w iększość 37. O ile zab u rzen ia chłopów allo dialn ych w y stą p iły n a całym te re n ie k ra ju , o ty le n a zie m iach n iem ad ziarsk ich p rz y b ra ły groźną dla rz ą d u postać. T u ta j czyn n ik so cjalny zespolił się z czynnikiem narodow ym , czyli nienaw iść k la sow a z n ienaw iścią do uciskającego narodu. T aki c h a ra k te r m iały p o w sta nie K ra la i R o ta rid e s a 38 oraz „ b u n t“ g ó rn ikó w z B ańskiej Szczaw nicy w S ło w a c ji3!), a także p o w stan ie w K ikindzie i G órny m B eceju na te r e n ach serb sk ich 40. C zynniki rząd o w e n a z y w a ły tego ro d z a ju „ b u n ty “ dzia łalnością „ k o m u n isty czn ą“ i p rz y stą p iły do krw aw eg o ich stłu m ien ia. W edług rap o rtó w , jak ie otrzy m y w ał rz ą d „ p ro w o d y ra m i“ ty ch „ b u n tó w “ b y li m łodzi rad y k ało w ie: K ra l i R o tarid es w Słow acji, oraz g ru p a ra d y k ałów serbskich ze S v eto zarem M iletićem w W ojw odinie 41. W źródłach nie m a ślad u tego, b y zab u rzen ia socjalne b y ły in try g ą k a m a ry li d w o r skiej, jak to się jeszcze n iek ied y czyta w najn ow szej histo rio g rafii 42.
Z a b u rzen ia socjalne i p o lity k a re p re s ji stosow ana przez rz ą d B a tth y - ânyego w y w a rły w ielki w p ły w n a sfo rm u łow anie żądań n arodow ych Serbó w i Słow aków . S tw o rz y ły one przed e w szystkim k lim a t w rogości w obec rz ą d u w ęgierskiego, niw ecząc ty m sam ym pierw szy e n tu z jaz m spow odow any w y b u ch em rew o lu cji i hasłam i wolności, rów ności i b ra te rstw a . Ż ądan ia n aro d o w e S erb ó w w ęg iersk ich u ch w a liła S k u p sz ty n a N arodow a w K arło w icach 13— 15 m aja. S k u p szty n ę zw ołał m etro p o lita Jó zef R ajacić n a żądanie tłu m ó w w y rażo n e n a m an ifestac ji lu d ow ej p rz e d pałacem m e tro p o lity 20 k w ietn ia. In sp ira to rk ą m as b y ła ra d y k a ln a m ło dzież, k tó ra w y w ie ra ła rów nież p re sję na w yższe duchow ieństw o s e rb
-84 P e łn y te k st u V. B o g d a n o v a , D r u s tv e n e ..., s. 156— 157.
35 D użo na ten te m a t w p a m iętn ik a ch N eu stä d tera . Por. N e u s t ä d t e r J o sep h baron, L e b a n Je lla c ić e t le s é v é n e m e n t s en C r o a ti e d e p u i s l ’an 1848 t. I— II, Z agreb 1940— 1942.
36 In teresu ją cy fcomenitarz u sta w m a rco w y ch p o d a je S p i r a , A m a g y a r f o r r a -
d a l o m 1848-49-Ъеп, B u d a p est 1959, s. 121— 123.
37 Por. G. E m b e r , M a g y a r p a r a s z t m o z g a l m a k 1848-ban, B u d a p est 1948, s. 192— 243.
38 D o k u m en ty p u b lik o w a n e D . R a p a n t , op. cit., t. I, 2, s. 49— 51 o ra z L. S t e i e r, op. cit. t. II, s. 13— 14.
38 D o k u m en ty S t e i e r , op. cit. t. II, s. 14— 15; KLÖM t. X II, s. 22— 23. 40 ’’P e s ti H ir la p ” nr 45 z 2 m a ja 1848; G radja ..., s. 247— 251; J. T h i m , op. cit. t. II, s. 131— 132.
41 D o p o lity k i rządu w ę g ie r sk ie g o w o b ec ru chu serb sk ieg o lic z n e d o k u m en ty w M agyor O rszagos L e v é ltâ r (w sk r. MOL), a k ta m in . sp raw . w e w n . B elü g y szteriu m , E in. Iratok 1848; 95. (w sk ró cie B elü g y m in . Ein. Iratok).
42 Por. D. N e m e s , R o b o t n i c t w o v r e v o l u c i i r. 1848— 1849. K a p i t o l y z u h o r s k ÿ c h
SŁ O W IA N IE W Ę G IE R SC Y W 1848 R . 581
skie, w ty m m e tro p o litę R ajacića. W S k u p sz ty n ie w śród w y b ra n y c h deleg atów b y li p rofesorow ie, lek arze, adw okaci, kupcy, oficerow ie P o granicza, żołnierze, popi, nauczyciele i m łodzież. J e j p o sta n o w ie n ia 43 to apogeum ru c h u serbskiego n a W ęgrzech w 1848 ro k u. To, co W ęgrzy po stano w ili 15 m arca, a C horw aci w d n iu 25 m arc a. S erbo w ie uchw alili dopiero 15 m a ja . Z gro m ad zen ie N arodow e w K arłow icach p ro k lam o w ało n iezależn ą p ro w in cję se rb sk ą — W ojw odinę, zacho w ując w sto su n k u do k o ro n y w ęg iersk iej te n sa m c h a ra k te r ja k i w y w alczy li sobie W ęgrzy w m a rc u 1848 ro k u w sto su n k u do m o n arch ii h a b sb u rsk iej. W odezw ie do „ n a ro d u serb sk ieg o “ , w y d a n e j przez S k u p sz ty n ę 13 m a ja czytam y: „Dziś ożyła n a nowo godność serbskiego p a tria rc h y , dziś w y b raliśm y serbskiego w ojew odę, dziś po raz pierw szy p o jaw iliśm y się jako n a ró d “ 44. Słow a te z n a jd u ją p o tw ierd zen ie i w in n ej odezw ie: „S erb o w ie zrozum ieli duch a czasu i n aro dó w i postanow ili stać się n a ro d e m “ 45. W d ecyzjach S k u p sz ty n y ujaw niła, sw ą siłę przed e w szy stk im b u rż u a z ja serbska, w spo m ag an a przez g ru p ę in te lig e n c k ą i ra d y k a ln ą społecznie m łodzież. Ta o sta tn ia szczególnie m obilizow ała siły konieczne do p rz e p ro w ad zenia rew o lu cji i p rzeciw staw ien ia ich o stro ż n y m i zachow aw czym czynnikom spośród wyższego d uch ow ień stw a. H asła rew o lu c y jn e, idące ze stolicy W ęgier, tra fiły tu n a p rzy g o to w an y g ru n t i d a ły e fe k t w ręcz przeciw n y do tego, jakiego spodziew ali się lib erałow ie i rz ą d w ę- gierski.W sto su n k u do teo rii i zasad p o lity k i w ęg iersk iej o jed n y m n a rodzie n a W ęgrzech, decyzja S erb ó w — s ta n ia się n aro d em — ró w n a ła się w ypow ied zen iu w o jn y w ęg iersk iej państw ow ości.
R ząd B atth y â n y e g o u z n a ł w sz y stk ie p ostan o w ien ia S k u p sz ty n y za n ie leg aln e i nieobow iązujące. M in ister sp ra w w e w n ętrzn y c h B e rta la n Sze- m ere, w in stru k c ji d la k o m isarza rz ą d u C sern ov itsa z 23 m aja, pisał: „N ależy ogłosić zgrom adzenie w K arło w icach za niew ażne i w szystko, co z niego w ynikło. To, że bez zgody rz ą d u w y b ra n o p a tria rc h ę , k tó re m u surow o zakazano u ży w an ia tego ty tu łu , to, że w y b ran o w ojew odę, że ustan ow io n o k o m itet (O dbor-W F) w p e rm a n en c ji, to, że w im ien iu W o j- w o d in y organizow ano od d zieln e w ładze polityczne i teren o w e, to, że w y słano deleg ató w n a odbyć się m a ją c y se jm słow iański w P ra d ze , te dw ie o sta tn ie s p ra w y n ależy ogłosić jak o zasadniczo sp rz e c z n e z w ęg ierską k o n sty tu c ją i jedn o ścią p a ń stw a i w sto su n k u do niego d y w e rsy jn e — w szystko to z a słu g u je n a p o tęp ie n ie i u k a ra n ie “ . N ak azy w ał kom isarzow i zm usić społeczeństw o s e rb sk ie do p o słu szeństw a rządo w i przez po d jęcie stanow czych k roków , poniew aż „lu d nie zw y k ł obaw iać się ta k ie j w ła dzy, k tó re j nie w idzi w d z ia łan iu “ 46. R ząd w ęg iersk i p rz y stą p ił n a ty c h m ia st po ogłoszeniu p o stan o w ień S k u p sz ty n y do org an izow ania siły z b ro j nej p rzeciw „b u n to w n ik o m “ . M in ister w o jn y gen. M észaros w y d ał 8 czerw ca gen. H rab o w szk y em u , k o m end anto w i p e tro v a ra ż d y ń sk ie m u w P og ran iczu w ojskow ym , rozkaz z b ro jn e j lik w id a c ji N aczelnego O d- b o ru w K arłow icach 47. D n ia 12 czerw ca a ta k ie m w ojsk H rabow szkyego na K arłow ice rozpoczęła się w o jn a w ęg iersk o -serb sk a, k tó ra dała początek rozszalałej w trz y m iesiące później pow szechnej w o jn ie narodow ościo w ej w koronie w ęg iersk iej.
43 P e łn y te k s t u J. T h i m a, op . cit., t. И , s. 206— 213. 44 G radja...., s. 259— 260.
45 Z o d e z w y do C h orw atów , zob. J. T h i m , op. cit., t. II, s. 271— 273. 46 M OL, B e liig y m in , E in . Iratok 1848; 95 i 96.
582 WACŁAW PELCZAK
Z anim odpow iem y n a p y tan ie, czy w o jn a serbsk o -w ęg iersk a została w yw ołana przez reak cją, należy jeszcze p rzy jrze ć się sp raw ie słow ackiej. W ydarzen ia m arco w e z a sta ły n a ro d o w y ru c h słow acki n iep rzy goto w an y, a jego k iero w n ictw o skłócone i w rozbiciu. R u ch śtń ro w sk i potrzebo
w ał jeszcze, w ed łu g o k reślen ia sam ego S tń ra, około pół w ie k u na upo w szechnienie sw oich h aseł i pozyskanie l u d u 48. B ra k jednolitego i po w szechnie uznaw anego k iero w nictw a, b ra k ośro dka organizacyjnego, sk u piającego w szy stk ie nici ru ch u , spow odow ał, że w p ierw szy m okresie rew o lu c ji słow ackie życie narodow e toczyło się n a fali rew o lu c y jn ej niezależnie od różn ych g ru p przyw ódczych, bez ich w p ły w u i m ożności k o n tro li. N ajw ięk szą jed n a k in ic ja ty w ę w yk azała g ru p a śtń ro w sk a, o k tó re j pisaliśm y, że sw oim p ro g ram em społecznym zbliżała się do lib e ra łów w ęgierskich. Po zab u rzen iach so cjalnych w Słow acji śtń ro w c y po stan ow ili w y k o rzy stać niezadow olenie chłopów z połow iczności re fo rm y i w łączyć ich żąd an ia do fo rm u ło w an y ch przez siebie żąd ań n a ro d o w ych. T ak ą pró b ą było o pracow anie przez H u rb an a, (jednego z tró jc y przyw ódców : S tń r—H u rb a n —H odża) „Ziadosti slovenského n â ro d a “ , k tó re p rze d staw ił n a zg ro m adzeniu lu d o w y m w B rezovej 28 k w ie tn ia 49. W ty m też d u ch u b y ła u trz y m a n a b ro szu ra H u rb a n a pt. „ B ra tia S lo v aci“, n a pisana i w y d ru k o w a n a w W ied niu w połow ie k w ie tn ia 50. N a ożyw ienie działalności śtń ro w có w w ielki w p ływ w y w a rły ich k o n ta k ty z in n y m i ru ch a m i słow iańskim i m o n arch ii a u stria c k ie j, naw iązane w k w ie tn iu w czasie tzw . n a ra d słow iańskich w stolicy m onarchii. T rzeba zaznaczyć, że stanow isko śtń ro w có w w czasie ty ch n a ra d słow iańskich w W iedniu, należało do n a jb a rd z ie j ra d y k a ln y c h społecznie 51 spośród w szystk ich de legató w słow iańskich, jacy ta m się zjaw ili. W iara w pom oc i so lid a r ność słow iańską, m an ifesto w a n ą w W iedniu, dodała o tu ch y p rzy w ó d com słow ackim , k tó rz y za p rzy k ła d em in n y ch narodow ości słow iańskich p rzeszli do w zm ożenia sw ej działalności narod o w ej i o k reślen ia żądań w obec rzą d u w ęgierskiego.
P rzeło m ow y m w yd arzen iem w narodow y m życiu słow ackim , a ty m sam ym i w sto su n kacsh w ęgiersko-słow ackich było zgrom adzenie n a ro dow e w L ip to w sk im Św. M ikulaszu d n ia 10 m aja. In ic jato ra m i i o rg a n izatoram i zjazd u byli: S te fa n D a x n e r i J a n F r a n c is c i52, n a jb a rd zie j ra d y k a ln i społecznie działacze w ru c h u śtń ro w sk im . D ax n er, w p rz e ciw ieństw ie do S tń ra, H u rb a n a i Hodży, m n iej w ierzy ł w słow iańską solidarność, n a to m ia st n ad zieje sw oje w iązał z rew o lu cy jn y m i W ęgram i. N ie o zerw anie z re w o lu c y jn y m rządem w ęgierskim m u chodziło, lecz o uzn anie p ra w narodow ości słow ackiej n a W ęgrzech. Je d n ak ż e n a zjeź- dzie m ik u laszsk im głów ną ro lę od eg rali S tń r, H u rb a n i Hodża. S fo rm u łow ane przez nich „ Ż ąd an ia“ 53 nie m ia ły tego c h a ra k te ru , co żądania serb sk ie, a ty m b ard ziej chorw ackie. Mimo p ew n ych niejasności p raw n o - k o n sty tu c y jn y c h , u trz y m an o ta m zw iązek z W ęgram i, nie żądając ani auton om ii te ry to ria ln e j, ani u d ziału w rządzie k rajo w y m . U pom inano
48 „ S lo v e n sk je N â ro d n je N ovin i" z 31 m a rca 1848, arty k u ł pt. N o v ÿ v e k . 49 D ruk. D. R a p a n t , op. cit. t. I, 2, dok. nr 40, s. 137— 140.
50 P o n o w n ie o p u b lik o w a ł R a p a n t , op. cit. t. I, 2, dok. nr 19, s. 73—80. 51 V. Z a c e k, S l o v a n s k ÿ S j e z d v P r a z e w r o k u 1848. S b i r k a d o k u m e n t u , P raha 1958, s. 16, 18; FI. Z i e m i a ł k o w s к i, P a m i ę t n i k i , K ra k ó w 1904, s. 54.
52 E. K o v â c s , A le n g y e l , k ê r d é s a r e f o r m k o r i M a g y a r o r s z à g o n , B u d a p e st 1959, s. 329— 331; R a p a n t , op. cit. t. I, 1, s. 344— 347.
53 L. S t e i e r , op. cit., t. II. dok. nr 23, s. 48— 53; M. H o d ż a , D e r S ł o w a k ,
SŁO W IA NIE W Ę G IE R SC Y W 1848 R . 583
się o chłopów allo d ialnych , dom agając się dla nich rów nież zniesienia pańszczyzny i in n y ch obciążeń. Pod jed n y m w zględem żąd ania m ik u lasz- skie b y ły jednoznaczne. Z ry w a ły one z zasadą su p e rm a cji m ad ziarsk iej w p a ń stw ie i z teo rią jednego n a ro d u politycznego.
O dpow iedź rz ą d u w ęgierskiego b y ła naty ch m iasto w a. Z astosow ano p o lity k ę siły i re p re sji, k tó ry c h szczególnym zw olennikiem był m in iste r sp ra w w e w n ętrzn y c h B e rta la n S zem ere i m ianow ani przez niego kom i sarze rządow i. S zem ere już 12 m aja w y dał nakaz areszto w an ia S tń ra, podając w m o ty w acji, że „zak u sy se p ara ty sty cz n e i b u n to w nicze m uszą być stłu m io n e i p raw n ie u k a ra n e “ 54. N akaz a reszto w an ia H u r b a n a 85 w ydano 22 m aja, a H odży 1 czerw ca, „albow iem isk rę n ależy zdusić, za nim w y b u ch n ie p łom ien iem “ δβ. Z likw idow ano „S lov en sk je N âro d n je N ovini“ δ7, jed y n y o rg an p o lity czn y Słow aków , a w całym k r a ju zapro w adzono sta n oblężenia 58.
R ządow i w ęg iersk iem u p rzy pom ocy m etod re p re sji udało się z k o ń cem w iosny 1848 ro k u osiągnąć spokój na od cin k u słow ackim . Uciszono narodow e życie słow ackie, ale nie zdołano „zdusić isk ry w z a ro d k u “. Isk rę tę p rzen ieśli przy w ód cy słow accy do P rag i, a gdy rz ą d w ęgierski przez w ydan ie nakazó w ich areszto w an ia odciął im drogę pow ro tu, po nieśli już nie iskrę narodow ego życia, ale żagiew w o jn y z W ęgram i do głów nego o śro dk a an ty m ad ziarsk ieg o spisku, do Z agrzebia. R ząd w ę g ie r ski, posądzając w szystkich Słow ian o spiskow anie z re a k c ją au striack ą, nie w ziął n a w e t pod uw agę, że w łaśn ie p rzed staw iciele słow accy zajm o w ali na zjeździe słow iańskim w P ra d ze b ard ziej ra d y k a ln e społecznie stanow isko, niż in n i Słow ianie w ęgierscy, a zw łaszcza gospodarze zjazdu. S tń r w jed n y m z w y stą p ie ń w P ra d ze opow iedział się przeciw lansow anej przez Czechów koncepcji au stro sło w iań sk iej, m ów iąc, że głów nym ce lem zjazd u nie pow inno być zachow anie A u strii, te j, ja k się w y raził „k w in te se n cji serw ilizm u, szpiegostw a i n ie rz ą d u “ δ9. To sam o pow iedział H u rb a n w sekcji czesko-słow ackiej w d n iu 3 czerw ca: „Z achow anie A u s trii niech n ie będzie naszy m g łów nym celem , m am y cele w a ż n iej sze“ 60. T rzeba też dodać, że po p o w sta n iu czerw cow ym w P ra d ze , w k tó ry m delegaci słow accy b ra li udział, rz ą d peszteń sk i nie w ah ał się p rz y jąć w sp ó łp racy z W indisch g raetzem w ściganiu n iedo bitk ów p o w stan ia el. S p ra w a słow acka w y k a z u je więc jak ie czynniki w ep ch n ęły przyw ódców niem ad ziarsk ich narodow ości n a d ro gę w sp ó łp racy z rea k c ją .
Z tego k ró tk ieg o p rze g ląd u w y d a rz eń w C horw acji, W ojw odinie i Słow acji w idać w y raźn ie, że re a k c ja nie m iała żadnego w p ły w u na fo rm u ło w an ie żąd ań naro d o w y ch C horw atów , S erb ów i Słow aków . W ręcz przeciw nie, to rew o lu c ja w ę g iersk a um ożliw iła ty m narodow ościom s k ry stalizow anie w łasn y ch p ro g ra m ó w społeczno-politycznych, k tó re fo rm u łow ano pod w p ły w em ty c h sam y ch bodźców i p rz y stosow aniu ty c h sa m ych m etod, k tó re d o p ro w ad ziły do zw ycięstw a lib erałó w w ęgierskich.
54 MOL, B e liig y m . Ein. Iratok 1848; 1323.
55 D. R a p a n t, op. cit. t. I, 2, dok. nr 94 b, s. 271. 56 MOL, B eliig y m . E lu. Ira to k 1848; 187.
57 „ S lo v en sk je N â ro d n je N o v in i“ nr 285.
58 MOL, B eliig y m . Ein. Ira to k 1848; 84; D. R a p a n t, op. cit. t. I, 2, dok. 85b 110.
®* V. 2 a ć e k, op. cit., s. 252— 253. 60 T am że, s. 251.
61 D. R a p a n t, op. cit. t. I, 2 d ok . n r 128, 122 a, 122 b, 130; J. T h i m , op. cit. t. II, s. 587; Ę. 2 â ć e k, op. cit., s. 454—484.
584 WACŁAW FELCZAK
W ty m sensie żądania C horw atów , S erb ów i Słow aków nie b y ły n iczy m innym , ja k dalszym ciągiem rew o lu cji m arco w ej na W ęgrzech.
Zjednoczonej re a k c ji au striack o -w ęg iersk o -ch o rw ack iej udało się w pierw szych dniach rew o lu cji zbudow ać p rzeciw n iej zaporę, m ia n u ją c b a ro n a Józefa Jelaćića n a stanow isko bana chorw ackiego, a w k ró tce i n a czelnego dowódcę w ojsk w C horw acji. N om inacja ta została u k a rto w a n a przez tak ich p rzed staw icieli rea k c ji, ja k b aro n S am u Jó sik a — kanclerz Siedm iogrodu, h r G yörgy A pponyi — k an c le rz dw orskiej k a n c ela rii w ę gierskiej, n a jb a rd zie j zn ienaw idzony przez lib erałó w w ęg iersk ich o b ro ń ca stareg o po rząd k u, b a ro n F ran ciszek K u lm er — a ry s to k ra ta chorw acki i człow iek k a m a ry li, w reszcie h r. K o lo w rat i arcy książęta: L udw ik, F ra n - ciszek-K arol i J a n . Z licznych d o k u m e n tó w 62 w y n ik a w yraźn ie, że cho dziło im o p o w strzy m an ie ro zw o ju rew o lu cji, u rato w a n ie dla m o narchii w ie rn y c h dotychczas w ojsk P og ranicza i osadzenie rosnącego przez r e w olu cję znaczenia M adziarów . J a k ie cele w yznaczała re a k c ja Jalaćićow i zdrad ził n a jle p ie j K u lm e r w p o u fn y m liście do bana. P isał tam , że w ciągu trz e c h dni przeprow adzono w W iedniu jego nom inację, sto su jąc te n pośpiech w celu u n ik n ięcia „p ro jektów , upo m n ień i odw oływ ań P re sz - b u rg a, k tó re p rzy szły za późno“. D onosił dalej Jalaćićow i, że d o p y tu je się tu sta le o niego W indischgraetz. M onarchia jest w niebezpieczeń stw ie i „ ty m ożesz oddać n iezm ierne usługi ojczyźnie i tro no w i w o p a r ciu o zau fan ie n a ro d u “ . „In U ngarn sieh t es sch lecht aus ... Das Ende
w ird sein, dass O estereich U ngarn w ied er erobern w ird m ü s s e n “ 63. B a
ro n Jalaćić, dotychczasow y p u łko w nik p u łk u graniczaró w chorw ackich, m iał stać się z w oli rea k c ji je j zb ro jn y m ram ien iem przeciw rew o lu cji w ęgierskiej. A le jednocześnie m iał on sp raw ow ać k o n tro lę n ad chor w ackim ru c h e m narodow ym , h a m u ją c jego żyw iołow y pęd k u w olności °4. W szystkie te zad ania Jelacić w y p ełn ił i, m ają c zaufanie n aro d u , (z ty tu łu n a b y te j sław y w p u łk u graniczarsk im ) p okierow ał nim zgodnie z życzeniam i m ocodaw ców . W odpow iednim m om encie zlikw idow ał S a-
b o r chorw acki, ogłosił się d y k ta to re m i od su n ął od znaczenia i w pływ ó w zarów no „ p a rtię illiry js k ą “ G aja, ja k i lew icę chorw acką, czyli tw órców społeczno-politycznego p ro g ra m u z 25 m arca. Je d n ak ż e znaczenie tej a n ty re w o lu c y jn e j d y w e rsji p o d jęte j przez reak cję, zostało osłabione przez rozw ój w y d a rz eń w całej m o narch ii h ab sb u rsk iej, a w szczegól ności n a s k u te k w o jn y z W łocham i. D w ór w iedeński zm uszony b y ł szu kać pom ocy u rz ą d u w ęgierskiego, k tó ry z kolei za cenę ra to w a n ia m o n arch ii p ra g n ą ł osiągnąć sw oje cele polityczne, tj. u trz y m ać całość ko ro n y w ęg iersk iej. W ty m czasie n a w e t K ossuth głosił w e w szystkich przem ó w ieniach sejm ow ych i a rty k u ła c h lojalizm h a b sb u rsk i. P o d p re s ją w y d a rz eń dw ór w ied eń sk i zm uszony b y ł odw ołać o ficjaln ie Jelaćića ze w szy stk ich stanow isk, i co ró w nie w ażne, podporządkow ać W ojskow e
02 P u b lik u je ’ E. A n d i c s , A n a g y b i r t o k o s a r i s z t o k r â c i a e ll e n f o r r a d a l m i sz erepe-
1848-49-Ъеп t. II, B u d a p e st 1952, dok. nr 60 abc; A. K ś r o l y i , N é m e t ù j v à r i g r ó f B a t t h y â n y L a j o s elsö m a g y a r m i n i s z t e r e l n ö k f ö b e n j ä r c p ö r e t. II, B u d a p est 1932,
s. 610; F. S i ś i Ć, K a k o je Jelacić p o s t a o b a n o m , „J a v n o st“, B eograd 1937;
V. B o g d a n o v , D r u s t v e n e i p o l i t i ć k e borbe..., s. 145, przyp. 55, J. N e u s t ä d t e r , o,p. cit. t. I, s. 333— 368.
63 K u lm er do J e la ć ić a , W ied eń 30 m arca 1848. V. B o g d a n o v , op. cit., s. 146— 147; N e u s t ä d t e r, op. cit. t. I, s. 373— 374.
64 O roli J ela ćića w w y d a r z e n ia c h 1848 r. por. H. B a t o w s k i , L e g i o n M i c k i e
w i c z a w k a m p a n i i w ł o s k o - a u s t r i a c k i e j , W arszaw a 1956, s. 33, przyp. (ch a ra k tery sty k a
SŁO W IA NIE W Ę G IE R SC Y W 1848 R . 585
P ogranicze w ęg iersk iem u m in istro w i w o jn y ез. N astąpiło to z począt kiem czerw ca 1848 roku, w ok resie n ajw iększej słabości m o n arch ii h ab s b u rsk ie j i jednocześnie n ajlep szy ch stosun kó w rzą d u w ęgierskiego z dw o rem h ab sb u rsk im . W tak ie j sy tu a c ji rozpoczął rz ą d w ęg ierski w ojnę z S erbam i d n ia 12 czerw ca 1848 r. N a je j w ybuch re a k c ja w iedeńska nie m ia ła żadnego w p ły w u , przeciw nie, b y ła ona sprzeczna z jej a k tu a ln ą p o lity k ą i sy tu a c ją, jak że ró żną od tej, k ied y w m a rc u przeprow adzono n om in ację Jelacića.
A le nie tylk o tru d n o śc i w e w n ętrzn e i groźna sy tu a c ja m o narchii po w strz y m a ły re a k c ję w ied eń ską od p o p arcia ru c h u serbskiego. W W ied n iu posiadano w y czerp u jące in fo rm acje o ru c h u serbskim z dw óch źródeł: od k om en d an tó w P o granicza W ojskow ego i od k o n su la austriackiego w B elgradzie, p u łk o w n ik a M ay erho fera. T en ostatni, w y tra w n y dyplo m a ta ze szkoły m e tte rn ic h o w sk ie j, sta ł n a stra ż y in te resó w au stria c k ic h n a B ałk anach i b y ł szczególnie w yczulony na „ te n d e n c je p an slaw i- sty c z n e “, k tó re groziły o d e rw a n ie m od m o n arch ii Słow ian południow ych. Od p o czątku rew o lu cji 1848 ro k u M ay erh o fer ostrzegał rząd w iedeński p rzed ru chliw ością „ iliry jsk o -p a n sla w isty c z n e j p a rtii“ i rew o lu cy jn y m i n a stro ja m i Słow ian p o łu d n io w y c h 66. D om agał się m ocnego w y stąp ien ia p rzeciw b u n to m g ran iczaró w i tęp ie n ia „agen tów re w o lu c y jn y c h “ działa jący ch w śród S łow ian w ęgierskich. Jedn ocześn ie w raz z konsulem ro sy jsk im D an ilew sk im w p ły w ał na rzą d b elgrad zki w k ie ru n k u uspo koje nia k r a ju i likw idacji ru c h u rew o lu cyjnego w K sięstw ie. Szczególnie czuw ał n ad tym , b y rzą d K sięstw a nie w iązał się z S erb am i w ojw odiń- skim i i nie podsycał ich a n ty w ęg iersk ich n astro jó w . W działalności sw o jej używ ał w szy stk ich środków : w iązał się z opozycją rządow ą, (z V u- ćićem), in try g o w a ł u p aszy tu reckieg o w B elgradzie, a n a w e t w S ta m b ule. O te j jego działalności p isał po ufn ie G araśan in ; „Robi to dlatego, poniew aż boi się o sw ój rząd, gdyż zaczęło się coś m ów ić u zagranicznych Serbó w (tj. w W ojw odinie — W F) o zjednoczeniu z n a m i“ 67. Szczególną tro sk ą k on su la au striack ieg o w B elgradzie b y ła sp raw a ochotników z K sięstw a, u d a jący ch się do W ojw odiny. W tej sp raw ie p ro testo w ał jeszcze 26 czerw ca, kiedy m iędzy S erb am i w ojw odińskim i a W ęgram i trw a ły już działania w o jen n e 68. W sw oich ra p o rta c h do W iednia m o ty w ow ał, że w o jn a dom ow a w p o łu dniow ych W ęgrzech m oże doprow adzić do in te rw e n c ji z zew n ą trz i to nie ty lk o z K sięstw a, ale i z Rosji. T ak w ięc M a y erh o fer p a trz y ł n a k o n flik t w ęg iersko-serb ski pod k ą te m jed ności i całości m o n archii. T akie stanow isko M a y erh o fera m iało pełn ą ap robatę rz ą d u i d w o ru w iedeńskiego 69. N aw et h r. L ato u r, „ p ro te k to r“ Jelacića i czołow a osobistość re a k c ji w iedeńsk iej, k tó ry nie zaw sze r e sp ekto w ał decyzje swego rządu , np. w sp ra w ie chorw ackiej i P ogranicza,
w sp raw ie W ojw odiny zajął stanow isko zgodne z sug estiam i M ayerhofera, a więc a n ty s e r b s k ie 70. Jego też in stru k c je w y p ełn iali kom endanci P o granicza, jak gen. H rab ow szky i gen. P ire t. T en o statn i, k tó ry w ogóle nie uznaw ał rz ą d u w ęgierskiego, tra k to w a ł ru c h serbsk i za akcję rew o
65 D o k u m en ty druk. А. К ä г о 1 у i, op. cit.
60 J. T h i m , op. cit. t. II, s. 46—47, 58— 59, 81— 82; por. te ż H. W e n d e l ,
D e r K a m p f d e r S ü d s l a w e n u m F r e ih e i t u n d E in h eit, F ra n k fu rt 1925, s. 268.
67 G radja ..., s. 127— 130. Por. też D. S t r a n j a k i v i ć, D r ż a n j e S r b i j e p r e m a A u s t r i j i i M a d j a r i m a 1848—49, (1935), s. 405— 406.
08 G radja ..., s. 338— 339, 437— 438; J. T h i m , op. cit. t. II, s. 436— 442, 478—479. 69 J. T h i m , op. cit., dok. II, s. 266.
