Z dziejów rad obyw atelskich w Królestwie Polskim
w okresie powstania listopadowego
Rola ra d o b y w atelsk ich K ró lestw a P olskiego oraz społeczno-poli ty czne fu n k c je te j in sty tu c ji w dotychczasow ych op racow aniach nie zo stały dostatecznie w yśw ietlo n e. W c e n tru m zain tereso w ań h isto ry k ó w p o w stania listopadow ego zn alazły się głów nie b a d a n ia n a d a d m in istra c ją w ojskow ą ty c h czasów 1. W m n ie jsz y m sto p n iu uw ag a h isto ry k ó w s k u piła się n a dziejach c e n tra ln e j a d m in istra c ji cy w ilnej. F ra g m e n tary c zn e w zm ian ki p o w staw ały najczęściej n a m arg in esie in n y ch rozw ażań i sp ro w ad zały się do stw ie rd z en ia fa k tu istn ien ia tego ro d zaju in sty tu cji.
D la o pracow ania po d jęteg o te m a tu z m ate ria łó w źródłow ych d ru k o w an ych z a słu g u ją n a szczególną uw ag ę: „D ziennik P ra w K ró lestw a P o lskieg o“ 2, w ojew ódzkie d zien n ik i urzędow e o raz d iariusz sejm u 1830— 1831 r o k u 3. P o d staw ę a rty k u łu stan o w ią je d n a k źród ła a rc h iw a ln e z n a j d u jące się zarów no w A rch iw u m G łów nym A k t D aw nych w W arszaw ie, ja k i w arc h iw a c h w ojew ódzkich: łódzkim , lu b elsk im i innych. Z ak res zachow anych a k t jest je d n o stro n n y i n iek o m p letn y . Są to głów nie n a d sy łan e spo rad y czn ie r a p o rty i p ro to k o ły z posiedzeń r a d obyw atelskich, dotyczące ró żn o ro d n y ch fo rm działalności ra d , sporów k o m p e te n c y j n y ch z w ojew ódzkim i w ładzam i a d m in istra c y jn y m i o raz o kólniki i po stan o w ien ia w ładz c e n traln y c h .
W św ietle z e b ra n y c h w iadom ości nie m ożna pokusić się o w szech s tro n n ą ocenę ro li w ojew ódzkich r a d o b y w atelsk ich w p o w sta n iu listo padow ym . N in iejszy szkic je s t p ró b ą ośw ietlenia genezy te j in sty tu c ji, je j p re ro g a ty w i n ie k tó ry c h o dcinków działalności. P ro b le m w ym aga dodatkow ych poszukiw ań, stan o w iąc n a d a l zagad nien ie o tw arte.
I
W ojew ódzkie ra d y ob y w atelsk ie zostały rea k ty w o w an e postanow ie niem W ydziału W ykonaw czego R ad y A d m in istra c y jn e j z 3 g ru d n ia
1 H. E i l e , P o w s ta n ie lis to p a d o w e . F in a n se i a d m in is tr a c ja w o js k a , W arsza w a 1930.
2 D P K P w y k o r z y sta ła m d la o k resu 1815— 1831.
3 D ia r iu s z s e jm u z r. 1830— 31, w y d . M. R o s t w o r o w s k i , t. I—V I, K ra k ó w 1907— 1912.
PRZEGLĄD HISTO R Y CZN Y T o m L II I — zeszy t 2
B A D Y O B Y W A T E L S K IE W O K R E S IE P O W S T A N IA L IS T O P A D O W E G O 259
1830 4. N ie b y ły zatem in s ty tu c ją now ą. S tan o w iły one niejak o p rz e d łu żenie działalności w ojew ódzkich ra d o b y w atelsk ich doby K ró lestw a K ongresow ego.
O rg an izacja r a d o b y w atelsk ich została z a g w aran to w an a U staw ą K o n sty tu c y jn ą K ró lestw a P olskiego z 15 listo p ad a 1815 5 oraz p rzep isa m i w ykonaw czym i o o rgan izacji i k o m p eten cji rad , u stano w io n ym i de k re te m cesarsk o -k ró lew sk im z 15 m arc a 1816 6, którego k o lejn y m ro z w inięciem b y ły po stan o w ien ia n a m ie stn ik a z 10 m a r c a 7 i 15 m aja 1818 8. A rt. 135 K o n sty tu c ji u sta n a w ia ł w każd y m w ojew ództw ie ra d ę złożoną z rad ców w y b ra n y c h n a sejm ik ach i zgrom adzeniach gm innych. Radom p rzyzn an o praw o w y b o ru sędziów dw óch pierw szych in stan cji, form ow an ia i oczyszczania list k a n d y d a tó w n a u rzę d y ad m in istra c y jn e i p rze strz e g an ia dobra w ojew ództw a stosow nie do p rzepisów a rt. 137.
W rozw inięciu pow yższych a rty k u łó w po stano w ien ie N am iestn ik a z 15 m a ja 1816 o kreślało bliżej o rg an izację i ko m p eten cje ra d w o je w ódzkich. W edług tego po stan o w ien ia k ażd y p ow iat w y b ie ra jąc y posła n a sejm m iał w y b ierać do ra d y po dw óch radców , k ażde zaś zgrom adze
nie gm in ne po jed n y m co dw a la ta (art. 2).
W y b ran i n a sejm ik ach p ow iatow ych m ogli być ty lk o ci, k tó rz y od pow iadali w aru n k o m w y m ag an y m od posłów n a s e jm 9; z okręgów g m in n ych ci ty lk o m ogli by ć w y b ra n i, k tó rz y u ży w ali p ra w politycz n y c h i skończyli 30 l a t 10. R ad y w ojew ódzkie liczyły ro zm aitą liczbę członków u .
Oprócz obow iązków w sk azan y ch w a rt. 137 K o n sty tu c ji ra d y oby w atelsk ie m ia ły p raw o u trz y m y w a n ia k siąg obyw atelsk ich , szlacheckich i g m in n y c h 12. P o n ad to ra d y m im o w yraźnego zastrzeżenia, że jako o rg an y pozbaw ione w ład zy w ykonaw czej nie m a ją p raw a n a k ła d a n ia i p odziału sk ła d e k bez w y raźn eg o u p o w ażnienia rzą d u (art. 7), m ogły czynić uw agi i spostrzeżen ia dla dobra w ojew ództw a, a m ianow icie: ty
I A G A D , A W C P 1830—31 nr 461, k . 1: „ ...zw a ża ją c, iż w o b ecn y ch o k o licz n o ścia ch p o ż y te c z n y m b y ć m o że d la dobra k raju z w o ła n ie R ad O b y w a telsk ich ośm iu w o je w ó d z tw K ró lestw a , k tóre św ia tłe m sw e m w e sp rzeć m o g ą d zia ła n ia rzą du u p o w a żn ia n in ie jsz y m K o m isję R zą d o w ą S p ra w W ew n ętrzn y ch i P o lic ji, aby R ad y p o m ien io n e z w o ła ła na d zień 15 bm . i r .”.
5 D P K P I, s. 82— 84.
6 D ek ret d o ty czą cy sp r a w y u tr z y m y w a n ia k sią g o b y w a te lsk ic h p rzez R ad y D ep a rta m en to w e do c h w ili u tw o rzen ia R ad w o je w ó d z k ic h , D P K P I, s. 357—364.
7 P o sta n o w ie n ie N a m iestn ik a w sp r a w ie u tw o rzen ia rad w o je w ó d z k ic h na m ie jsc e d o ty ch cza s is tn ie ją c y c h rad d e p a rta m en to w y ch , D P K P IV , s. 260—264.
8 F orm a org a n iza cji, ich ch a ra k ter i k o m p e te n c je z o sta ły o k reślo n e p o sta n o w ie n ie m za w a rty m w D P K P IV , s. 17— 28.
9 A rt. 121 K o n sty tu cji: „A b y b y ć ob ra n y m n a czło n k a Izb y P o se lsk ie j trzeb a m ieć la t tr z y d z ie śc i sk o ń czo n y ch , b yć w u ż y w a n iu p r a w o b y w a te lsk ic h i o p ła ca ć p od atk u n a jm n iej zło ty ch p o lsk ich s t o ”. D P K P I, s. 72.
10 N a m o cy p o sta n o w ie n ia z 1 listo p a d a 1817 czło n k a m i rad w o je w ó d z k ic h n ie m o g li b yć ci o b y w a te le , k tó rzy z o sta li p o w o ła n i do p ła tn y ch u rzęd ó w są d o w y ch , a d m in istra cy jn y ch , sk a r b o w y c h i w o jsk o w y c h , z w y ją tk ie m sę d z ió w p ok oju , art. 3. D P K P IV , s. 31.
II А . О к o 1 s к i, W y k ła d p r a w a a d m in is tr a c y jn e g o t. I, W arszaw a 1880, s. 470. 12 P or. art. 6 p o sta n o w ie n ia n a m ie stn ik a z 15 m aja 1816: „ K sięg i o b y w a te ls k ie , sz la c h e c k ie i g m in n e jak o te ż osób do se jm ik ó w i zgrom ad zeń g m in n y ch s to so w n ie do p rzep isó w K o n sty tu c ji i S ta tu tu O rg a n iczn eg o c z y n n ie n a leżeć m ogących , R a da W ojew ód zk a sp isy w a ć , * sp isa n e sp ra w d zić, p o d p isa m i s w e m i z a św ia d czy ć i p rzez K o m isję R zą d o w ą S p r a w W ew n ętrzn y ch i P o lic ji do sen a tu p rzesła ć pod z a tw ie r d z e n ie p o w in n a b ę d z ie ”. D P K P IV , s. 19— 20.
czące się przem ysłu, ro ln ic tw a i h an d lu , o św iaty naro d ow ej, in sty tu c ji dobroczynnych, zapobiegania tu ła c tw u , ż e b ra c tw u itp. R ady w ojew ódzkie m ia ły tak że obow iązek donoszenia rządow i o w szelkich nadużyciach, po p e łn ia n y ch przez u rzęd n ik ó w publicznych, cyw iln ych i w ojskow ych.
D la w yk o n an ia w y m ien io n y ch obow iązków ra d y z b ie rały się dw a ra z y w ciągu ro k u : 15 p aźd ziern ik a i 15 k w ietn ia, n a jd łu ż e j n a dni 14. P ró cz tego prezesi kom isji w ojew ódzkich m ieli p raw o zw ołania ra d na posiedzenia n ad zw y czajn e (art. 10). P o stano w ien ie z 8 sie rp n ia 1820 13 przep isało sposób decydow ania in te resó w przez ra d y w o je w ó d z k ie u . Dodać należy, że ra d y w ojew ódzkie nie m ogły porozum iew ać się m iędzy sobą 15.
Z ak res k o m p eten cji ra d w ojew ódzkich by ł stopniow o, ale sy ste m a ty czn ie o g ran iczany przez w ładze c e n tra ln e K rólestw a K ongresow ego. N adzieje społeczeństw a w y ra ż an e przez jednego z członków ra d y o b y w atelsk iej, że ra d y stanow ić b ęd ą szeroko p o jętą re p re z e n ta c ję szlache cką w p ły w a ją cą n a k ie ru n e k p o lity k i w e w n ętrzn e j, dość szybko za w iodły 16.
P ró b a uzależn ien ia od rz ą d u p rzed staw icielstw ob yw atelsk ich n a p o tk ała je d n a k tru d n o ści. W iele rad , szczególnie w w ojew ództw ach p raw o b rzeżn y ch lo jaln ie podporządkow ało się zaleceniom w ładz n a jw y ż szych. P ozostałe w całości lu b w części (rad a m azow iecka i płocka) sta ją c n a g run cie o b ro n y k o n sty tu c y jn y c h p ra w p olity czny ch p rzeciw staw iły się rządow i. N a jsiln ie j te n d e n c je te p rz e ja w iły się w rad zie k alisk iej, k tó ra b y ła dom eną w pływ ów politycznych, opozycji lib e ra ln e j pod p rzew od n i ctw em N ie m o jo w sk ic h 17. S tą d sp o ty k ała się ona z a ta k a m i ze stro n y w ładz, czego re z u lta te m było zaw ieszenie — pod p re te k ste m n iefo rm a l ny ch w y b oró w — a w p a rę ty g o d n i później (23 lipca 1822) — rozw iązanie całej r a d y 18. D ziałalność pozostałych ra d została rów nież pow ażnie ograniczona. „P rzeło żen ia [wnoszone przez ra d y ·— AB] p o k ry te b y ły m ilczeniem lu b bez s k u tk u z n a trz ąsa n iem się zb y te “ 19. Ignorow anie opinii ra d n a p o ty k ało o stre p ro te sty . N a posiedzeniu ra d y m azow ieckiej w początk ach listo p ad a członkow ie ra d y zam ierzali ju ż zrzec się „ u rz ę dow ania tego k o n sty tu c y jn e g o , k tó re w m am idło się zm ieniło“ 20.
W rad a c h o b y w atelsk ich dom inow ały dw ie przeciw staw n e te n d e n c je polityczne, p o n iek ąd p o k ry w a ją c e się z podziałem te ry to ria ln o -a d m in i stra c y jn y m K ró lestw a. R ady w o jew ództw praw obrzeżn ych , a m ian o w i cie augustow skiego, podlaskiego, lubelskiego i sandom ierskiego, r e p re zen to w ały opinię szlachecką b ard ziej w steczną i k o n serw aty w n ą. B ro niąc sw ych w ąskich in te resó w klasow ych, z a jm u ją c się sp ra w am i w y łączn ie pow ierzanego ich opiece te re n u lo jaln ie w spó łpraco w ały z w ła dzam i rządow ym i. P rzeciw staw n e ten d e n c je rep re z en to w a ła głów nie
13 D P K P V II, s. 59.
14 Por. p o sta n o w ie n ie N a m iestn ik a z 10 m arca 1818, D P K P IV , s. 260. 15 A rt. 8 p o sta n o w ie n ia N a m iestn ik a z 15 m aja 1816, D P K P IV, s. 21— 22. 10 O ra d a c h o b y w a te ls k ic h , p r z e z je d n e g o z c z ło n k ó w R a d y O b y w a te ls k ie j
W o je w ó d z tw a M a z o w ie c k ie g o , W arszaw a 1820, s. 48 (p u b lik a cja an on im ow a).
17 H. W i ę c k o w s k a , O p o z y c ja lib e ra ln a w K r ó le s tw ie K o n g r e s o w y m 1815— 1830, W arszaw a 1925, s. 101 n, por. ta k ż e R. P r z e l a s k o w s k i , S e jm W a r s z a w s k i ro k u 1825, W arszaw a 1929, s. 45 n.
18 H. W i ę c k o w s k a , op. cit., s. 104 n.
10 Z o d ezw y R ad y o b y w a te ls k ie j w o je w ó d z tw a n ła zo w ieck ieg o , D z. U rz. W oj. M az. z 27 g ru d n ia 1830, n r 4, s. 63— 67.
R A D Y O B Y W A T E L S K IE W O K R E S IE P O W S T A N IA L IS T O P A D O W E G O 261
ra d a k alisk a, a w części i m azow iecka. O dm ienne poglądy polityczne ty c h ra d w a ru n k o w a ł specyficzny u k ła d sto sunk ów społeczno-gospodar czych i p o lity czny ch n a ty m tere n ie . T u ta j n ajw cześn iej ro zw in ął się p ro ces k a p ita liz ac ji w łasności ziem skiej, tu ta j w łaśn ie w prow adzano n a jn o w sze osiągnięcia z dziedziny tec h n ik i ro ln e j. P roces czynszow ania chłopów przeb ieg ał tu znacznie szybciej. N ie pozostały bez znaczenia tra d y c je m y śli niepodległościow ej rep re z en to w a n e j przez związki m łodzieżowe, w o ln o m ularsk ie i T ow arzystw o P a trio ty c z n e . W K alisk iem ro zw inęła się n a jsiln ie j opozycja przeciw nadużyciom w olności k o n sty tu c y jn y c h . N ie pow odzenie te j opozycji w końcow ych lata ch K ró lestw a prow adziło k o n se k w e n tn ie do p rześw iadczenia o niecelow ości ak c ji legaln ej, a więc 0 konieczności pow stan ia. F a k t te n oddziałał na kształto w an ie się póź niejszych poglądów polityczn ych in sty tu c ji sam orząd u ziem iańskiego.
II
Pierw sze zeb ran ia w znow ionych ra d o b y w atelsk ich zostały o fic jal n ie w yznaczone n a 15 g ru d n ia 1830 r. W n iek tó ry ch w ojew ództw ach ra d y z e b ra ły się sam o rzu tn ie znacznie w cześniej. R ada ob y w atelsk a w o jew ództw a lubelskiego p o d jęła p racę już 5 g r u d n ia 21, O tw arcia o b rad dokonano uroczyście pop rzed zając je n ab o żeń stw am i22 i okolicznościo w ym i p rz e m o w a m i23 p rzed staw icieli n aczelnych w ładz w ojew ódzkich. Ja k ą ro lę w p o w sta n iu spełn iać m ia ły rea k ty w o w an e rady? W k o n cepcji R ady A d m in istra c y jn e j m iały one być o rg an em k o n tro lu ją c y m cało k ształt życia n a p ro w incji. Zadanie ich polegać m iało n a czuw aniu n a d o rg an izacją „p o w stań “ w ojew ódzkich, m obilizow aniu opinii spo łecznej oraz k o n tro lo w a n iu działalności a d m in istra c ji w ojskow ej i cy w iln ej. R ady m iały więc w spółpracow ać z rząd em i realizo w ać jego po lity k ę. W w alce o cele pow stan ia m ia ły też stać się narzędziem jego k o n serw aty w n eg o kiero w n ictw a.
R ada A d m in istra c y jn a zastosow ała dość zręczny ch w y t polityczny. W ychodząc z założenia, że w obecnym stan ie rzeczy n a jp iln ie jsz ą s p ra w ą je s t czuw anie n a d „spokojnością i u śm ierzaniem podburzonego lu d u “ 24 oraz k o n tro lo w an ie k ra ju , zw róciła się k u w ojew ódzkiem u sa m orządow i ziem iańskiem u po siad ającem u rozległe m ożliw ości oddzia ły w a n ia n a k ra j. U rzęd ujące dotychczas w ładze w ojew ódzkie i obw odo we b y ły sk o m prom itow ane. W ty ch w a ru n k a c h pow ołanie in sty tu c ji o b y w atelsk iej zdaw ało się niezbędne. L o kaln a a d m in istra c ja nie zabez pieczała w łaściw ego w y k o n an ia rozporządzeń w ładz n ajw yższych. Roz szerzan y zakres p rac a d m in istra c y jn y ch w y m agał b ard ziej sp ręży stej 1 jed n o lite j działalności w ładz w połączeniu ze społeczną in ic ja ty w ą
21 W p ie r w sz y m n a d z w y c z a jn y m p o sie d z e n iu R ady o b y w a telsk iej w o je w ó d z tw a lu b e lsk ie g o w z ię li ud ział: J. A. R a d zy m iń sk i, p rezes oraz radcy: K reto w icz, C iesielsk i, P isk o rsk i, H in ez, W ójcick i, W ęgleń sk i. P rezes R a d y p r z e d sta w ił p o w o dy, k tóre sk ło n iły go d o d zia ła n ia , a m ia n o w ic ie n ad ch od zące „m niej lu b w ię c e j z a trw a ża ją ce sp o k o jn o ści w ieści... w y k r y w a ją c e iż n ie ja k ie zm ia n y w sto lic y za s z ły ”. W A P Lub., KW L, nr 3.
22 A G A D , AW CP 1830/31, n r 461, k. 7.
23 Por. P z e m ó w ie n ie P rezesa K o m isji W o jew ó d ztw a K a lisk ieg o , A G A D , AW CP 1830/31, rnr 461, k. 23— 26.
24 J. N. N i e m c e w i c z , P a m ię tn ik i z 1830— 31. w y d . M. N. K u r p i e l , W ar sza w a 1909, s. 31.
obyw atelsk ą. D la R ady A d m in istra c y jn e j zachow ującej się z dużą re z e r w ą wobec now ych okoliczności polity czny ch w spółdziałanie z ziem iań- stw em daw ało g w a ra n cję spok o ju i p o rząd k u w k ra ju . Z asady o rg an iz a cy jn e i k o m p eten cje ra d fo rm aln ie nie u leg ły zm ianom .
R ada A d m in istra c y jn a oraz K om isja Rządow a S p ra w W ew n ętrzn y ch i P olicji w g ru d n iu 1830 r. p rzy w ró ciła in sty tu c ję r a d obyw atelsk ich w g ran icach określon y ch u sta w ą k o n sty tu c y jn ą i przepisam i d o d atk o w ym i. F o rm a o rg an izacji rad , ich k o m peten cje i zak res działan ia w r e sk ry p ta c h w ykonaw czych do po stan ow ienia R ad y A d m in istra c y jn e j z 3 g ru d n ia 1830 r.25 i rozporządzenia K om isji R ządow ej S p raw W e w n ę trz n y c h i P olicji z 11 g ru d n ia 1830 r .26 zo stały sprow adzone do ści słej realizacji p ostanow ień n am iestn ik a. N ie stra c iły sw ej ak tu aln o ści przep isy u sta n a w ia ją c e o rg anizację ra d y o b y w atelsk iej złożonej z ra d ców w y b ra n y c h n a sejm ik ach i zgrom adzeniach g m innych; a rt. 135 k on sty tu c ji pozostaw ał n ad al w m ocy, p rzy czym przygotow anie ak cji w y borczej odkład an o na b ard ziej sp o k o jn y m o m e n t27. R ady obyw atelskie pozostały w dotychczasow ym s k ła d z ie 28. U m ożliw iono im — w razie p o trzeb y —■ kooptow anie zastępców członków. Nowe ra d y p rze jęły także głów ne sw e a rty b u c je z o k resu przedpow staniow ego : form ow anie i „oczyszczanie“ list k a n d y d a tó w na pu bliczne u rzę d y ad m in istra c y jn e, w ybór sędziów dwóch pierw szych in sta n c ji oraz p rzestrzeg an ie dobra w ojew ództw a 29.
P ra k ty c z n ie jed n ak , pom im o sta ry c h wzorów, w działalności ra d do m inow ała te ra z now a treść, o d ręb n a od działalności lat poprzednich. D aw ne, ustaw ow o o kreślone k o m p eten cje n a b ra ły innego znaczenia. W iadom o, że w ciągu o statn ich lat K ró lestw a K ongresow ego pozbaw iono p ra w polityczn ych w iele jedn o stek, a n aw et całe w ojew ództw a. W tak ie j sy tu a c ji znajdow ało się K aliskie, k tó re „do tąd przez załam an ie działań R ad y O b y w atelsk iej pod ty m w zględem osieroconym “ nie było dopusz czane do sw obód o b y w a te ls k ic h 30. S tą d też R ady otoczyły szczególną tro sk ą u k ład a n ie k siąg o by w ateli posiadających p raw o głosow ania 81.
W początkow ym okresie pow stania czynności te p osiadały ogrom ne znaczenie. Do nich też n ależy zaliczyć p raw o w y su w an ia list k a n d y d ató w n a u rzę d y a d m in istra c y jn e i sędziow skie.
P ow ołanie ra d o by w atelskich w granicach o k reślo n ych u staw ą k o n sty tu c y jn ą i przep isam i dodatkow ym i o kreślało szlachecko-ziem iański c h a ra k te r te j in sty tu c ji i z góry już rzu to w ało na c h a ra k te r sam ego
25 A G A D , AW CP 1830/31, nr 461, k. 1. 26 A G A D , AW C P 1830/31, nr 231a, k. 118.
27 18 lu teg o 1831 p o se ł p o w ia tu k a lisk ieg o , B iern ack i, w y su n ą ł na p o sied zen iu izb y sejm o w ej p ro jek t w y b o ru R ady O b y w a telsk iej w K a lisk iem . M in ister S p raw W ew n ętrzn y ch w y ch o d zą c z za ło że n ia , że w ty m c e lu n a leża ło b y „ w szy stk ie s e j m ik i w w o je w ó d z tw ie z w o ła ć ” p o sta n o w ił ro z w ią z a n ie sp r a w y p rzesu n ą ć na b a r dziej sp o k o jn y okres. D ia r iu s z t. I, s. 183.
28 T erm in n o w y ch w y b o r ó w do rad o b y w a te lsk ic h p rzy p a d a ł n a p oczątek 1832 r.
A G A D , AW C P 1830/31, n r 461, k. 141 oraz nr 206.
30 A G A D , A W CP 1830/31, nr 461, k. 24. Por. „D zien n ik W ie lk o p o lsk i” nr 11 z 18 gru d n ia 1830.
31 P r a w o g ło su p r z y słu g iw a ło sz la c h c ie w p isa n ej w k się g ę o b y w a telsk ą . W a ru n k iem u m ieszczen ia w k się d z e b y ło p o sia d a n ie w ła sn o ś c i g ru n to w e] i u k o ń cze n ie 21 lat. Por. art. 127, D P K P I, s. 76.
R A D Y O B Y W A T E L S K IE W O K R E S IE P O W S T A N IA L IS T O P A D O W E G O
pow stania. W pierw szej fazie p o w stania ra d y o b y w atelsk ie w spółdzia ła ły z istn ieją cy m i w ładzam i a d m in istra c y jn y m i poprzez k o m itety oby w atelsk ie zarów no w ojew ódzkie (3— 5 członków), ja k i obw odow e (po 2 członków dla każdego obwodu). O rgan izacja ko m itetów określona z o sta ła ro zporządzeniem K om isji R ządow ej S p ra w W ew n ętrzn y ch i P olicji z 11 g ru d n ia 1830 r. M iały się one skład ać bądź z sam ych radców obyw a telsk ich (szczególnie w siedzibach w ładz w ojew ódzkich), bądź z osób pow ołanych przez ra d y o b yw atelsk ie. Z adaniem ich „było czuw anie n ad słusznością i sprężystością w y k o nan ia w szelkich poleceń rząd o w y ch “ 32. W p ra k ty c e liczba członków ko m itetó w nie zaw sze zgadzała się z u s ta lonym i regu łam i. W ielok ro tn ie ją przek raczano, zak ład ając, że k o m itety obradow ać będą k ad en cjam i. Na p rz y k ła d rad a o byw atelsk a woj. m a zowieckiego pow ołała k o m itet w ojew ódzki w składzie d w u n a stu osób 33. K o m itety obwodow e w ty m w ojew ództw ie sk ła d a ły się z 8— 12 człon
ków 34. Podobnie ra d a k alisk a pow iększyła liczbę pięciu członków 3\ p rzy d a n y c h do działania kom isji w ojew ódzkiej o pięciu z a stę p c ó w 36, w yznaczając jednocześnie czterech członków k o m itetó w obw odow ych 37. K o m ite ty o b yw atelskie pow ołane przez ra d y do w spółdziałania z ko m isjam i w ojew ódzkim i d ziałały n a d e r ostrożnie. Rola ich w pierw szych ty god niach pow stania spro w ad zała się do k o n tro lo w an ia dotychczasow ej ad m in istra c ji. K o m itety te „ b y ły ręk o jm ią u sta n a w ia n ia nowego po rzą d k u rzeczy i niejak o [organem ] czu w ającym n ad postanow ien iem w yższych u rzędników , k tó ry c h nie w ypadało nagle zm ieniać dla u trz y m ania słu żb y p u b liczn ej w n ie p rz e rw a n y m i n a tu ra ln y m bieg u “ 3S. O baw a ra d przed zaham ow aniem praw idłow ego fu n k cjo n o w an ia „ s ta re j“ ad m in istracji, a być może nieudolność i b ra k in ic ja ty w y w łas nej była pow odem to lero w an ia w ielu sk o m prom itow any ch urzędników . Rozwój sy tu a c ji pow stańczej w d ru g iej połowie ' g ru d n ia, a m ianow icie uch w ała sejm u z 18 g ru d n ia o ogłoszeniu p o w stania narodow ego, póź niej zaś detro n izacja R om anow ych ośm ieliły rad y .
R ada N ajw yższa N arodow a zaniepokojona ra p o rta m i r a d i kom isarzy w ojew ódzkich p o stanow iła zbadać sta n rzeczy w poszczególnych w o je w ództw ach. L u stra c je w ojew ództw obejm ow ać m ia ły sta n uzbrojen ia, żywności, w ojska, opinii publiczn ej oraz określić sposób w yk o n y w an ia zarządzeń w ładz cen traln y ch . W początk u styczn ia dokonano te j in
32 Por. P o to k ó l p o sied zen ia rady o b y w a telsk iej w o jew ó d ztw a m a zo w ieck ieg o z 18 gru d n ia 1830. A G A D , AW C P 1830/31 nr 461, k. 4.
33 K o m itet n o sił o fiea ln ie n a zw ę K o m itetu R ady W o jew ó d zk iej. S k ład jego sta n o w ili A d am J a czew sk i, R u d o lf W ieszczyck i, Jan K o sso w sk i, A lek sa n d er K a li szew sk i, Jan F elik s O strow sk i, B iesiek iersk i, B a rd ziń sk i, Jan R zeszotarsk i, S z c z e pan Ś w in ia r sk i, J ó zef G órski, L u d w ik L u to sta ń sk i, J u lia n Z abłocki, A G A D , AW.CP Ш О 'Зк nr 461, k. 24.
34 Por. w y k a z 'członków k o m ite tó w o b w o d o w y c h w w oj. m a zo w ieck im , A G A D , AW CP 1830/31 nr 461, k. 5— 6.
35 C zło n k o w ie K o m itetu o b y w a te lsk ie g o w oj. k a lisk ieg o : G ab riel B iern ack i, M am ert D łu sk i. G abriel N iem o jo w sk i, Józef Psarskii, S ta n isla w K ass. A G A D , A W C P nr 461, k. 20.
30 Z astęp cy: F elicja n T a cza n o w sk i, J ó z e f Jezio r k o w sk i, A u g u sty n K a rszn ick i, A n to n i G liszczy ń sk i, L eon N ieszfcow ski. A G A D , AW CP nr 461, k. 21.
37 Por. w y k a z czło n k ó w K o m ite tó w o b w o d o w y ch w o j. k a lisk ie g o . A G A D , AW CP nr 461, k. 21— 22.
sp ek cji w e w szystkich w ojew ództw ach 39. Zarów no w zm agające się n ie zadow olenie z w ielu u rzęd n ik ó w , ekscesy (P iotrk ów i in.), ja k i re a k c y jn a działalność w ielu sp ośród nich spow odow ały, że już w początku lutego pod nacisk iem kom isarzy, r a d i m as ludow ych dokonano zm ian w do tychczasow ej a d m in istra c ji. W w y n ik u ak cji p o d jęte j przez ra d y odw o łano w ielu p rezesów kom isji w o je w ó d z k ic h 40 i kom isarzy obw odo w y ch 41.
A czkolw iek zak res k o m p eten cji ich fo rm a ln ie nie uległ zm ianom , je d n a k o dm ienne w a ru n k i polityczne pozw oliły w ojew ódzkim rado m ob y w atelsk im rozszerzyć zakres prac, z zachow aniem jed n a k fu n k cji o c h a ra k te rz e doradczym , bez p raw a egzeku tyw y .
C e n tra ln e w ładze pow stańcze p o w ierzyły więc rad o m k o n tro lę re a li zacji u ch w ał rządow ych w zak resie o rg an izacji siły zb ro jnej, zap ew nie n ie żyw ności i u m u n d u ro w an ia dla now ych form acji, k o n tro lę i zbie ra n ie fun d u szó w (podatki, sk ład k i i dobrow olne ofiary), czuw anie n a d dochodam i i fu n k cjo n o w an iem k om ór celnych oraz przeciw działan ie n a d m ie rn y m przeciążeniom ludności. D la d op ełnienia obow iązków ty ch nie m ogły już rad o m w y starczy ć 2 sesje d w utygodniow e w ciągu roku. W g ru d n iu 1830 r. na w niosek ra d y woj. kaliskiego K om isja R SW iP uchw aliła, b y ra d a ta m ogła obradow ać n iep rzerw an ie, w kom plecie siedm iu członków , dodała p rzy tym , że ,,z uw agi na obecne okoliczności u zn aje być ze w szech m ia r stosow nem i pożytecznem , ab y w e w szy st kich w ojew ództw ach ra d y obyw atelskie b y ły zgrom adzone i dop ełn ie niem n ag ły ch w ty m czasie czynności się zajm o w ały “ 42.
S prężystości d ziałan ia ra d służyć m iał nad to podział członków ra d o b y w atelsk ich n a trz y k o m p lety o b rad u ją ce na p rzem ian w siedzibie w ojew ódzkiej, podczas gdy dw a pozostałe k o m p lety radców „rozjeżdża jąc się do sw oich m ieszk ań będ ą m iały sposobność w g lądan ia po obw o dach w różne czynności u rzę d n ik ó w “ 43.
W p rzy p a d k u k ied y ra d a nie stan o w iła k om pletu , prezes kom isji w ojew ódzkiej upow ażn ion y b y ł z pom ocą dw óch lu b w iększej liczby radców obecnych w m iejscu u rzęd o w an ia do z a łatw ian ia w szystkich czynności stan o w iący ch a try b u c ję ra d o b y w atelskich 44.
39 R ada N a jw y ż sz a N aro d o w a 4 sty czn ia d eleg o w a ła : do w oj. lu b e lsk ie g o — S a b in a S iera w sk ia g o
w oj. p o d la sk ie g o — A lek sa n d ra S z y m a n o w sk ieg o w oj. k r a k o w sk ie g o — A n d rzeja D esk u ra
w oj. sa n d o m iersk ieg o — Ś lą s k ie g o
w o j. a u g u sto w sk ieg o —· H en ryk a N a k w a sk ieg o w oj. p ło ck ieg o — B ru n on a K iciń sk ieg o
W szy scy o tr z y m a li sz c z e g ó ło w e in stru k cje. A G A D , A W C P 1830/31, nr 455. 49 8 lu te g o 1831 p rezesem w o j. k a lisk ie g o z o sta ł m ia n o w a n y G a b riel N ie m o jo w - sk i, a w w oj. p ło ck im — F lo ria n K o b y liń sk i. A G A D , A W CP nr 521. 10 lu te g o na p rezesa w o j. lu b e lsk ie g o , p o w o ła n o K a jeta n a M orozew icza, w p o d la sk im — J e rzego W y siek iersk ieg o , w sa n d o m iersk im — T e o fila J a n u szew icza . A G A D , AW CP 1831, nr 455. W zastępsrwie R. R em b ieliń sk ieg o p rezesa K om . W oj. M a zo w ieck ieg o ob o w ią zk i ob jął K o żu ch o w sk i. A G A D , AW CP 1830/31, n r 159.
41 9 gru d n ia od w o ła n o k o m isa rzy ob w od ow ych : L ech o w icza (obw . sied leck i), K a rcz ew sk ieg o (obw . lu b e lsk i) i B o rejszę (osbw. b ialsk i). A W C P 1831, nr 455.
42 A G A D , A W C P 1830/31, n r 461, k. 42. 43 T am że, k. 55.
44 Z eb ran ie się rad o b y w a te ls k ic h w w o j. p ło ck im n a stręcza ło p o w a żn e tru d n o ści ze w z g lę d u n a dużą o d leg ło ść m ia sta w o je w ó d z k ie g o od n iek tó ry ch o b w o d ó w (24 m ile d o obw . o stro łęck ieg o ), n a p r z e c ią ż e n ie pracą rad ców , k tó rzy j e d n o
R A D Y O B Y W A T E L S K IE W O K R E S IE P O W S T A N IA L IS T O P A D O W E G O
265 W spółpraca m iędzy k o m iteta m i a kom isarzam i m iała się opierać w koncepcji w ładz c e n tra ln y c h n a w spó lnym u s ta la n iu ro zk ład u cięża ró w p u blicznych w zw iązku z koniecznością żyw ienia, zaopatrzen ia i ro zk w atero w an ia w ojska, na u rzą d z e n iu i dozorow aniu m agazynów i lazaretów , nom in o w an iu dozorców m agazynow ych oraz u rząd zen iu k o m u nik acji. R am y w sp ó łp racy zakreślo ne zarządzeniam i w ładz cen tra ln y c h b y ły n ieje d n o k ro tn ie p rzek raczan e. K o m ite ty ustanow ione p rzez ra d y obyw atelsk ie, ta k ja k i sam e rad y , b ra ły n iera z na siebie fu n k c je w y k o n a w c z e 45. P o trz e b a u d ziału w różn orod ny ch p racach w y n ik ają cy c h z w a ru n k ó w w o jen n y ch p rzy jednoczesnym b ra k u ścisłego o k reślen ia ko m p eten cji poszczególnych w ładz prow adziła do sporów m iędzy nim i. K om isja R ządow a S p ra w W ew n ętrzn y ch i P o licji sta ra ła się o graniczyć k o m itety do fu n k c ji d o ra d c z y c h 4β; o g ran iczając m niej dogodne dla w ładz w ojew ódzkich czynności k o n tro lu ją c e . K o m isja w oj. lubelskiego dopuszczała ra d ę i w ojew ódzki k o m itet o b y w atelsk i do w spólnego podziału sk ład ek i o rg anizacji w ojska, zdecydow anie p rz e c iw staw iając się u d zielen iu rad o m p ra w a podpisu eksp ed ycji i o d czy ty w an iu ich w obecności r a d c ó w 47. In n y m i słow y, w ładze lokalne nie ży czyły sobie n ad zo ru i „ k u ra te li“ r a d obyw atelsk ich . L u belska kom isja w ojew ódzka tra k to w a ła ra d y i u stan o w ione k o m itety ob y w ateli jako „deleg o w an y ch ... pom ocników w ładzy k o n sty tu c y jn e j, m ają cy c h ją w sp ierać św iatłem swoim , a nie jako stróżów urzęd n ik ó w p od ejrzan y ch , jak o b y zd ek laro w an ie na ufność rzą d u nie za słu g u jąc y c h “ 48.
W ładze c e n tra ln e n ato m ia st w y m a g a ły od r a d k o n tro lo w an ia a d m in i s tra c ji lo k aln ej, bow iem zdarzało się, że rozporządzenia z W arszaw y nie b y ły w łaściw ie realizow ane bądź z pow odu nieudolności jednostek , bądź ze w zględu na ich złą w o lę 49. Toteż K R S W iP zw racała się do r a d oby w atelsk ich o in form acje, „w jak i sposób w yk o n y w an e są rozpo rządzen ia i rozkazy rz ą d u w y d aw an e do w ładz po w ojew ó dztw ach “ 50. S p o ry r a d z w ładzam i w ojew ódzkim i to czyły się przez cały ok res pow stania. M iały one c h a ra k te r nie ty lk o k o m p eten cy jn y , ale i m e ry to ryczny . W w ielu w y p adkach, zwłaszcza tyczących się ro zk ład u podatków i liw eru n k ó w oraz przy jm o w an ia składek, dochodziło do o stry c h sta rć
c ześn ie b y li z a a n g a żo w a n i w o rgan izacji g w a r d ii ru ch om ej i str a ż y b e zp iecz eń stw a oraz n a fa k t, że w ie lu z n ich zn a la zło s i ę w szereg a ch p o w sta ń czy ch . W tej s y tu a c ji rada o b y w a telsk a w o j. p ło ck ieg o zw ró ciła s ię do K R S W iP w W a rsza w ie z p r o p o zy cją za w ę ż e n ia k o m p letu rad y d o tr z e c h człon k ów , a w p rzed m io ta ch w ię k szej w a g i do p ię c iu c z ło n k ó w sta n o w ią c y c h trzecią część w sz y stk ic h człon k ów . A G A D , AW CP 1830/31, n r 206.
45 W w a ru n k a ch p o w sta n ia k o m itety o b y w a te ls k ie m u s ia ły „ n ie ty lk o k o n tro low ać, a le w sp ó ln ie [z k o m isa rzem ] c a ło d zien n ą p racę d z ie lić i w y r a b ia ć z u rzęd n ik a m i o b w o d o w y m i”. A G A D , A W CP 1830/31, nr 461, k. 93.
46 Por. p ism o K R S W iP do k o m isji w o je w ó d z k ic h z 30 gru d n ia 1830, A G A D . A W C P, 1830/31, nr 455.
47 S p ór p o m ięd zy R adą o b y w a te lsk ą a K o m isją W oj. L u b elsk ieg o za k o ń czy ło o św ia d c z e n ie K R W SiP , że „ d eleg o w a n i są do zro b ien ia łą c z n ie z p rezesem w s z e l k ich ro zk ła d ó w liw e r u n k o w y c h i s iły zb rojn ej, zaś w s z e lk ie k o resp o n d en cje z rzą dem , jak o te ż c z y n n o śc i a d m in istr a c y jn e są w y łą c z n ą atryb u cją za stęp cy p r ezesa ” . A G A D , A W CP 1830/31, n r 455.
48 T am że.
49 O k óln ik K R S W iP do rad o b y w a te lsk ic h w o je w ó d z tw : k r a k o w sk ie g o , sa n d o m iersk iego, k a lisk ieg o , p ło c k ie g o i m a z o w ie c k ie g o z 11 k w ie tn ia 1831. A G A D , AW CP 1830/31, n r 455.
z n a jd u jąc y c h epilog w K om isji R ządow ej S p raw W ew nętrzn ych i P o licji 51. W w y n ik u n a ra sta ją c y c h w ątp liw ości' zaszła p o trzeb a sporządze nia szczegółow ej in stru k c ji dla ko m itetów 52. A rt. 8 odnośnego p ro je k tu p rzew id y w ał ograniczenie działalności k o m itetó w do dozorow ania i czu w ania „ n a d ścisłem dopełn ien iem w yższych rozkazów i u trz y m y w a n ie m p o rzą d k u w e w szy stk ich gałęziach a d m in istra c y jn y c h tyczących, się czynności w o jen n y ch i policji w e w n ę trz n e j“ 33.
O statecznie w sp raw ie w spółdziałania w ładz w ypow iedział się m i n iste r G liszczyński p o d k reślając, że sam „p rzestrzegać tego [będzie], ażeby a try b u c je każd ej w ładzy przez k a rtę k o n sty tu c y jn ą i s ta tu ta o rg a niczne zapew niane, w niczym przekroczone nie b y ły “ 34.
D ziałanie ko m itetó w n ap o ty k ało p rzeszkody ze s tro n y w ładz lo k al nych. W celu k o o rd y n acji zarządzeń i ujed n o licen ia ich realizacji z po lecenia R ządu N ajw yższego pow ołała K R S W iP 17 lutego d e p u ta c ję zło żoną z rad có w o b y w a te ls k ic h 33. D e p u ta cja sk ła d a ła się z sześciu osób d ziałający ch na p rzem ian w dw óch kom pletach. K o m itety O byw atelskie p rzy kom isjach w ojew ódzkich „ sta ły się o d tąd n iep o trze b n y m i“ . Z astą piono je dw om a członkam i d e p u ta c ji ra d y o b y w atelsk iej. W gestii de-
p u ta c ji znaleźć się m iały „w szelkie rozkłady n a k a zan y ch przez rząd dostarczeń, uch w alo n y ch przez ra d ę o b y w atelską, a m ianow icie: sk ład ek m agazynów , dozoru lazaretó w , w g ląd an iem w ich po b o ry i w y datk i, lik w ido w aniem n a d u ż y ć “ . Do d e p u ta c ji należeć tak że m iało czuw anie n a d ty m , aby sk ład k i i o fia ry b y ły u ż y te zgodnie z przeznaczeniem . W praw dzie d e p u ta c ja w u ch w alan ie now ych sk ła d e k lu b zak ładanie m ag azyn ów — n ależących do k o m p eten cji ra d y o b yw atelsk iej — w nikać nie pow inna, g d y by je d n a k okazała się tego p o trzeba, p o w inna zasięgnąć opinii prezesa kom isji w ojew ódzkiej, sk ła n ia ją c go do zarządzenia ze b ra n ia nadzw yczajnego ra d y ob y w atelsk iej. D e p u tacja po w inna czuw ać n a d tym , a b y nałożone sk ład k i w p ły w a ły reg u la rn ie . O bow iązkiem de p u ta c ji było u trz y m y w a n ie ścisłego k o n ta k tu z k om isją w ojew ódzką w ty m celu, „ab y jed n o stajn o ść ścisła w działaniach p ano w ała i aby w szelkiego u n ik n ąć k rzy żo w an ia“ 36. Z adaniem d e p u ta c ji było tak że czu w anie n ad działalnością i sk ład em k o m itetó w o b y w atelskich u sta n o
w ionych przy k o m isarzach obw odow ych. D ep u tacja zobow iązana była „do p ełn ien ia p rzy kom isji w ojew ódzkiej a try b u c ji radzie ab y w atelsk iej w łaściw ych i do czy nienia re p a rty c ji w szelkich op łat i sk ła d e k “ 37..
51 ,,W n iek tó ry ch o b w o d a ch żon y k o m isa rzó w ob w o d o w y ch od b ierają sk ła d k i n a k u p n o k on i i różn ych etffektów na u m u n d u ro w a n ie w o jsk a , na szp ita le, la z a rety, etc. —· w in n y ch k a n c e liśc i, w in n y c h zn o w u ró żn eg o rod zaju o b y w a tele, p o d o b n y m poborem sk ła d ek tru d n ią się, a n ig d zie n ie m a porząd n ych rachunków ., n ik t ta k o w y ch n ie zażąd ał, n ik t n ie złożył, a p rzecież są to m ilio n y ”. A G A D , AW CP 1830/31, nr 461, por. ta k ż e k. 119.
52 „P otrzeba in stru k cji dla k o m ite tó w d latego teraz tak s iln ie ob ja w ia się , że n iep o rzą d ek co d zien n ie w zra sta , n ie u fn o ść w zm a g a się, a dobre ch ęci u sta ją ” . T a m że k. 117.
53 P r o je k t in stru k cji dla k o m ite tó w p rzy k o m isja ch w o je w ó d z k ic h i k o m is a rzach o b w o d o w y c h u sta n o w io n y . T am że, k. 117— 118.
54 A G A D , A W C P 1830/31, nr 206. 55 A G A D , A W C P 1830/31, n r 477b.
56 T ek st in stru k cji d la d ep u ta cji ra d y o b y w a telsk iej w oj. k ra k o w sk ieg o , A G A D , A W C P 1830/31, nr 461, k. 69— 70.
B A D Y O B Y W A T E L S K IE W O K R E S IE P O W S T A N IA L IS T O P A D O W E G O 267
III
W 'p ra k ty c e działalność ra d o b y w atelsk ich ro zw ijała się w n a s tę p u ją cych k ieru n k a ch :
1. O rgan izacja siły zb ro jn ej i zabezpieczenie środków m a te ria ln y c h dla arm ii.
2. K o n tro la i w sp ó łp raca z a d m in istra c ją lokalną.
3. O brona in teresó w polity czn y ch i gospodarczych ziem iaństw a. U dział ra d o b y w atelsk ich w p rzy g o to w an iu pow stania, w organizacji sił z b ro jn y ch i zaplecza gospodarczego b y ł znaczny. W początkow ym o k resie ra d y oraz k o m itety o b yw atelsk ie b ra ły w yd atny udział w rozp i sy w an iu sk ład ek przeznaczonych n a fo rm o w anie oddziałów zbrojnych. Im też n aczelne w ładze p o w ierzy ły zao p atry w an ie m agazynów , o rg a n i zację tra n s p o rtu , d o staw y w ojskow e oraz ro zdaw an ie zapom óg w łościa nom na zasiew y i zasiłki na w yżyw ienie 58. Z ak res działania zależał od położenia i p o trzeb poszczególnych w ojew ództw . P o d staw ow ym zadaniem była organ izacja „pow stań w ojew ódzkich“ . D la zapew nienia w y k w a lifik o w a n e j k a d ry oficerów pow ołano pod bro ń oficerów dym isjon ow an ych 5i). R ady o by w atelsk ie w spółdziałały n ad to p rzy o rg anizow aniu 80 b a ta lio nów gw ardii ru ch o m ej, k tó ra m iała stanow ić siłę pom ocniczą dla w ojska r e g u la rn e g o 6#. K o m ite ty ob y w atelsk ie czuw ały n ad w łaściw ym w y k o n an iem przepisów dotyczących fo rm o w an ia p u łk ó w i oddziałów ja z d y et i p iecho ty oraz n a d zaciągiem o c h o tn ik ó w 62. W gestii kom itetów , a póź n ie j d e p u ta c ji o b y w atelsk ich znajdow ało się rów nież zapew nienie opieki żonom i dzieciom p o w ołanych do w o js k a 63.
K o n tro la w yk o n y w an ia zarządzeń p o w stańczych n a p row in cji była niezbędna. L okalne w ładze a d m in istra c y jn e dopuszczały się w ielu n a d użyć. R ady w ielo k ro tn ie sta w ały w obronie p okrzyw dzonych osad i gm in żąd ając ró w nom iernego i spraw iedliw ego podziału obciążeń. Ju ż w sty cz n iu 1831 r. k o m itet o by w atelsk i obw odu raw skiego donosił w ładzom n a d rzęd n y m o w ykroczeniach, jak ich dopuszczają się w ładze m iejscow e w w yborze ludzi do w ojska, a m ianow icie „ zasłan iają po dom ach i d w o r cach o b y w atelsk ich n a jz d a tn ie jsz y c h do w ojsk a i n ajsiln iejszy ch ludzi pod różnym i ty tu ła m i i s ta ra ją się onychże u w aln iać lub zastępow ać podeszłego w iek u ludźm i, częstokroć g o spodarstw a i liczne fan d lie m a jących, a n aw et n ależących do spisu za zdatny ch u zn an y ch z listy p o - w ym azy w ali“ G4.
N adużycia w ty m zak resie m u siały być dość pow szechne, skoro ra d a o b y w atelsk a woj. san dom ierskiego tak że d o p a try w a ła się podobnych w ykroczeń. W S and om iersk iem dochodziło do tego, że z n iek tó ry ch gm in odstaw iano do w o jsk a w iększą liczbę popisow ych, niż to p rzew idyw ał k o n ty n g e n t 65, a to dlatego, ab y oszczędzić inn e gm iny. M ożliwość p rz e
88 A G A D , AW CP 1830/31 nr 477b.
59 R o zp orząd zen ie R ządu T y m cza so w eg o z 4 gru d n ia 1830. 00 R ozp orząd zen ie R ządu T y m cza so w eg o z 6 gru d n ia 1830.
91 R ozp orząd zen ie R ząd u T y m cza so w eg o z 11 gru d n ia 1830 oraz rozp orząd ze n ie R ady N a jw y ższej N arod ow ej z 3 sty c z n ia 1831.
62 R ozp orząd zen ie R ządu T y m cza so w eg o z 8 gru d n ia 1830. 83 R o zp o rzą d zen ie R ządu T y m cza so w eg o z 11 gru d n ia 1830. 84 W A P Ł, M agistrat m . T om aszow a, nr 767.
ciw działania podobnym nadużyciom sp ro w adzała się jed n a k do p ro te stów . Sam e ra d y nie angażo w ały się w k a ra n iu w innych.
W dziedzinie sk arb ow ej sp raw a w y g ląd ała rów nież źle. P oza obcią żeniam i n arzu co n y m i przez w ładze c e n tra ln e ra d y o by w atelsk ie n a k ła d a ły składki, k tó re często p rze k ra cz a ły m ożliw ości p łatnicze p o d u p a d łych „ k o n try b u e n tó w “ . J u ż w początkow ych m iesiącach po w stan ia n a d m ia r sk ład ek pow odow ał o b urzenie ludności. R ada o b y w atelsk a san d o m iersk a sy gnalizow ała K R SW iP, iż „sam ow ładność“ w ściąganiu sk ład ek może by ć w sk u tk a c h „ z a trw a ża ją ca “ ee. P odobne doniesienia sk ład ała ró w n ież ra d a k a lisk a w y stę p u ją c w o bronie ludności p rzecią żonej obow iązkam i k w ate ru n k o w y m i ®7. W odpow iedzi n a r a p o rty ra d K R S W iP zab ro n iła u sta n a w ia n ia jak ich k o lw iek now ych sk ład ek bez jej zgody oraz o k reśliła ogólne zasady p ob ieran ia sk ład ek i p o d a tk ó w 69. P ro p o zycja ra d y k alisk iej z 7 lu teg o (pow tórzona 30 k w ietn ia) o u s ta le nie sp raw ied liw ej zasady, „gdy p o d atk i n a ko m in y nałożone zo stan ą“ 69, została rozszerzona w in stru k c ji K R SW iP. 21 czerw ca R ada N ajw yższa N arodow a p o d jęła decyzję „w zględem zm iany zasad do rozpisyw ania n a k o n try b u e n tó w w szelkich sk ła d e k “ 70. O p ierając się na ty m z arzą dzeniu M in ister S p ra w W ew n ętrzn y ch zalecił rozk ład an ie p o d atk ó w n a k a ż d y dom w m ieście p ro p o rcjo n aln ie do przychodów , a bez w zględu n a ilość kom inów . P o d a tk i na wsi m ia ły być n a k ła d a n e rów nież w zależ ności od ilości posiad an ych g run tó w . Ściąganie podatków m iało od by w ać się kolegialnie. W ójt, so łty s oraz p leb a n byli odpow iedzialni za w łaściw ą rep a rty c ję .
Z arządzenie to m ogło ukrócić p ra k ty k i w ładz lokalnych, lecz w ydano je zb y t późno, ab y zapobiec szerzącej się ju ż dezorganizacji i n a d u ż y ciom. W zrastające w zb u rzen ie w łościan z n a jd u jąc e w y raz w p o rzu can iu pańszczyzny i w y p a sa n iu b y d ła na p astw isk ach dw orskich niepokoiło rad có w obyw atelsk ich . N ajw idoczniej obaw a przed ro zru ch am i n a w si w ystęp ow ała w w ojew ództw ie sandom ierskim . R ada san d om iersk a już w p o czątk u g ru d n ia 1830 r. w y stąp iła z w nioskiem o uściślenie pew nych n iedokładności w p rzep isach o k reśla ją c y ch k a ry za zagarnięcie ziemi d w orskiej oraz w ypas b y d ła n a „cudzym g ru n c ie “ 71. R ady żąd ały ta k że ob o strzenia przepisów zak azu jący ch w łościanom opuszczania gospo d a rstw oraz rozciągnięcia k a r na tych, k tó rz y p rz y jm u ją do p rac y chło pów p rzychodzących bez św iadectw przesiedleńczych 72. W obaw ie przed w zb u rzen iem ludności ra d y o b y w atelskie w y su n ę ły p ro je k t pom ocy dla wsi, k tó ra dotkliw ie odczuw ała b ra k żyw ności i zboża n a zasiew y 7S. Z a n iepokojona ra p o rta m i o k a ta s tro fa ln e j sy tu a c ji w łościan K R SW iP z uw agi na zw iększoną k o nsu m p cję k rajo w ą 74, klęski w ojenne, zajęcie
86 A G A D , AW CP 1830/31, nr 461, k. 28. 07 T am że, k. 27b. 88 A G A D , A W C P 1830/31, nr 527, k. 7. 89 A G A D , A W C P 1830/31, nr 461, k. 88 i 121. 70 T am że, k. 120. 71 T am że, k. 28. 72 T am że.
73 W ło ścia n ie w o b w o d zie w ie lu ń s k im i p io tr k o w sk im na sk u te k n ieu rod zaju i o k o liczn o ści w o je n n y c h u tr a c ili w s z y s tk ie p o sia d a n e zap asy. W ielu z n ich n ie m iało, żad n ych m o ż liw o śc i p r z e tr w a n ia d o n o w y c h zb iorów . W p odobnej sy tu a c ji zn a jd o w a ło się chłopstw o· w w o je w ó d z tw ie sa n d om iersk im , lu b elsk im , k r a k o w sk im i m a zo w ieck im . A G A D , AW C P 1830/31, n r 516, k. 1 oraz nr 518.
R A D Y O B Y W A T E L S K IE W O K R E S IE P O W S T A N IA L IS T O P A D O W E G O 269
pow ażnej części te ry to riu m przez w o jsk a najezdnicze zw róciła się do R ządu N arodow ego 21 m arca 1831 o w strz y m a n ie w yw ozu pszenicy za g ran icę 75. W k w ie tn iu 1831 r. izby sejm ow e po d jęły decyzję udzielenia zasiłków w łościanom w w ysokości 500 600 złp. n a żyw ność i zak u p z b o ż a 76. Z p rzyznanego k re d y tu przeznaczono dla w łościan w ojew ódz tw a krakow skiego 160 000 złp., ty le ż m ieli otrzym ać w łościanie w w oj. sandom ierskim . P ozostałe trz y lew obrzeżne w ojew ództw a o trz y m a ły po 60 000 złp.77 W łaściw y rozdział zasiłków w ładze c e n tra ln e pozosta w iły rad om 78. Sposób i zasady rozdziału fu n d u sz u zostały ok reślon e in s tru k c ją izb sejm ow ych 79. In stru k c ja ta zalecała ud zielan ie zasiłk u ty l ko n a jb a rd z ie j p o trzeb u jący m . Z asiłek m iał c h a ra k te r pożyczki z w ro t nej. Pożyczki udzielano chłopom bez n aru szen ia sta n u p osiadania w łaś cicieli ziem skich. Zboże przeznaczone na zasiłek zostało zakupione od szlach ty za k w ity realizo w ane p rzez k asy w ojew ódzkie. O płata za do sta rc za n e zboże n a zasiew y ró w n a ła się cenom w olnory nk o w y m . S p ra w y te ra d y w ojew ódzkie otoczyły szczególną troską.
R ady w ojew ódzkie czuw ały rów nież n a d zabezpieczeniem w łaściw ego funk cjo n o w an ia poczty 80, kom ór celnych oraz k o m u n ik acji w e w n ętrzn e j. Szczególnie w K alisk iem przeciw d ziałan ie k o n tra b a n d zie g ran iczn ej było zadaniem pierw szorzęd n ej w agi. W ty m celu ra d a k alisk a p rzed ło żyła K R S W iP p ro je k t w y b o ru o b y w ateli znany ch z gorliw ości i p r a wości, k tó rz y b y p rze strz e g ali praw idłow ego fu n k cjo n o w an ia g ranicz n y ch s tra ż y celnych i le ś n y c h 81. P ro je k t n iniejszy, p rze słan y Kom isji R ządow ej P rzy ch o d ó w i S k arb u , został zrealizow any. O kólnik sk iero w an y do kom isji w ojew ódzkich 3 stycznia 1831 zobow iązyw ał lo k aln e w ładze w ykonaw cze, ab y w poro zu m ien iu z ko m itetam i obyw atelskim i u sta n o w iły dla kom ór gran iczn y ch pierw szego i drugiego rzęd u n a d z ó r obyw atelski. W łaściciele dó b r ziem skich położonych n ad g ran icą b y li zobow iązani do p iln o w an ia „całości dochodów sk a rb o w y ch “ przez zapo bieganie d efrau d acjo m i k o n tra b a n d zie 82.
R ady i k o m itety o b y w atelsk ie org an izow ały ak cję sk ład an ia o fiar d o b ro w o ln y c h 8S, m ate ria łó w op atru n k o w y ch , skład ek oraz ż y w n o ś c i84.
75 D yk tator rozp orząd zen iem z 25 gru d n ia 1830 zak azał w y w o z u zboża z k raju . R ady o b y w a te lsk ie z a in tereso w a n e w ek sp o rcie zboża ·— g łó w n ie z ie m ia ń stw o sa n d o m iersk ie i k a lisk ie — w y s tą p iły z p rojek tem u c h y le n ia zak azu . R ada N a jw y ż sza N aro d o w a 21 sty czn ia 1831 u c h y liła zak az dla w o je w ó d z tw a k ra k o w sk ieg o i a u g u sto w sk ieg o , 28 s ty c z n ia 1831 dla w o je w ó d z tw a k a lisk ieg o , a 5 lu te g o 1831 R ząd T y m cza so w y z e z w o lił w o je w ó d z tw u p ło ck iem u n a ek sp o rt p szen icy . D ia
r iu s z t. III, s. 5.
76 T am że, s. 10.
77 N a żą d a n ie rady m a zo w ieck iej K R SW iP p o d w y ższa ła su m ę z a siłk u z 60 000 złp. na 120 000 złp. A G A D , A W CP 1830/31, nr 461, k. 101.
78 D ia r iu s z t. II, s. 69, 73, 80. 70 D ia r iu s z t. III, s. 10— 12.
80 A G A D , AW C P 1830/31, n r 461, k. 16. D zia ła ln o ść p o czty za m o jsk iej, lu b e l sk iej i h ru b ieszo w sk iej zo sta ła za b ezp ieczon a u tw o rzen iem p rzy nich d w u o so b o w y c h k om itetów .
81 A G A D , AW CP 1830/31, n r 461, k. 36. 82 T am że, k. 60.
83 Por. o d ezw ę rady lu b e lsk ie j w z y w a ją c ą do sk ła d a n ia ob rączek ślu b n y ch na p o trzeb y p o w sta n ia . I. P r ą d z y ń s k d , P a m ię tn ik i t. V I, w y d . B. G e m b a r z e w - s к i, K ra k ó w 1909, s. 279. Por. A G A D , A W C P 1830/31, nr 81, Dz. Urz. w oj. k a li sk ieg o nr 49, dod. 3 z 8 g ru d n ia 1830 oraz Dz. U rz. w oj. k a lisk ie g o nr 51 z 21 g ru d n ia 1830.
D ziałalność w ojew ódzkich ra d o b y w atelskich w p o w stan iu m iała c h a ra k te r zaściankow y i k o n serw aty w n y . W c e n tru m zain teresow ania ra d z n ajd o w ały się sp ra w y tyczące się n iem al w yłącznie podległych im obw odów czy w ojew ództw , przy czym tro sk a o w łasne szlacheckie in te re s y p rze słan ia ła im często sp raw ę sam ego pow stania. W pierw szym ok resie zap ału pow stańczego rola ra d obyw atelskich, szczególnie k a li skiej, płockiej i m azow ieckiej, b y ła dość znaczna. W m ia rę jed n a k do k o n y w an y ch zm ian w a d m in istra c ji, k tó re j fu n k c je ra d y w ielo k rotn ie spełniały, na s k u te k zm niejszonych w ym ag ań n a tu r y gospodarczo-w oj- skow ej znaczenie ra d w y d a tn ie się obniżyło. N iek tó re z nich p rze stały działać w k ró tce po w k ro czen iu w ojsk n iep rzyjacielsk ich. W ta k ie j sy tu a c ji znalazła się ra d a lu b elsk a. W m ia rę p rzesu w an ia się linii fro n tu na zachód konieczność org an izow an ia now ych fo rm acji w ojskow ych o raz z ak ład an ie m ag azyn ó w żyw ności w p ły n ę ły n a a k ty w izację ra d w w ojew ództw ach zachodnich. Szybko posu w ające się oddziały n ie p rzy jacielsk ie, k lęsk i w o jenne oraz w y d arzen ia sierpniow e w W arsza w ie zaniepokoiły członków rad. W ielu rad ców usunęło się od p rac publicznych.
W w ojew ództw ie płockim ogrom ne tru d n o ści p rzed staw iało z e b ra nie rad có w n a posiedzenie rad y . W ielu z nich w popłochu opuściło sw oje dom y, in n i zaszyli się w ciszy sw oich w iejsk ich dom ostw . N aw et n a j
b ard ziej p a trio ty c z n ie n a sta w ie n i członkow ie ra d y k alisk iej w końcu lipca odm ów ili u d ziału w p rac a c h rad y , opuszczając K alisz. P ra k ty c z nie w końcow ym okresie p o w stan ia ra d y sam o rzu tn ie zakończyły sw oją działalność. L ik w id acją o statn ich sp ra w pow stańczych zaję ły się adm i n istra c y jn e w ładze w ykonaw cze.
А л и н а Б а р г ц е в с к а И З И С ТО РИ И Г Р А Ж Д А Н С К И Х СОВЕТОВ В К О РО Л Е В С Т ВЕ ПО ЛЬСКО М В П ЕРИО Д Н О ЯБРЬСКО ГО ВО С СТА Н И Я 1830— 1831 ГГ. И сп оль зуя м атериалы отчетов и протоколов гр а ж д а н ск и х (зем ских) советов (Главный А р хи в Д р евн и х А ктов в В арш аве, архивы в Л одзи , Л ю блине и ин.) а т а к ж е м атериалы и з Д невника Зак он ов К оролевства П ольского и сейм овы х дн ев н и к ов автор пы тается представить историю в оев одск и х гр а ж д а н ск и х советов в 1830— 1831 годах. О рганизация г р а ж д а н ск и х советов бы ла п редусм отрен а к онституцией К о р о левства П ольского 1815 г., д оп ол н ен н ой в этом отнош ении ц арско-королевским декретом от 1816 г. и постановлени ем нам естника от 1818 . г. Чл'енов Совета изби рали сейм ик и (по 2) и волостны е собрания (по 1). Советам п р едн азн ач ал ось изби рать су д ей н и ж н и х инстанций, вести г р а ж д а н ск и е (земские), двор я н ск и е и волостны е книги, п р едохр ан ять от чин овнич ьих зл оуп отр ебл ен и й , они могли т а к ж е п редставлять свои п р ед л о ж ен и я к асаю щ и еся р азвити я пром ы ш ленности, зем л ед ел и я , торговли п р осв ещ ен и я и тп. С обираться он и д о л ж н ы бы ли два раза в год на сессии п р од ол ж аю щ ей ся н е б о л ее д в у х недель.
R A D Y O B Y W A T E L S K IE W O K R E S IE P O W S T A N IA L IS T O P A D O W E G O 271 В практике гр а ж д а н ск и е советы в К ор ол ев ств е П ольском н е играли су щ е ственной роли, а и х ком петенци и постоянно ограничивались центральны м и властями. Эти советы бы ли восстановлен ы в пери од ноябрьского восстания как органы дворянского сам оуправ лен ия расп олагавш и е значительны м и в о зм о ж ностям и в оздей ств и я на п о л о ж ен и е в стране. К ом петенции советов бы ли зн а ч и тел ь н о расш ирены ; кроме защ и ты эк он ом и ч еск и х и п ол и ти ч еск и х интересов дворянства, дея тел ьн ость советов охваты вала организац ию в о о р у ж ен н ы х сил и о б есп еч ен и е м атер и ал ьн ы х р есур сов для армии, контроль и сотрудн и ч ество с м естной адм инистрацией , н адзор н ад приказам и, почтой, внутренним и ср ед ствами сообщ ения, там ож ням и. В связи с этим расш ирени ем круга дея тельности советов власти р а зр еш а л и граж дан ск и м советам за сед а т ь беспреры в но в составе 7 членов. Д ля контроля и сотрудничества с адм инистративны м и властям и сов е тами бы ли создан ы гр а ж д а н ск и е ком итеты (3—5 членов), п о зд н ее зам ени м ы е 2 личны ми депутациям и. Д еятельность гр а ж д а н ск и х советов, п ерв оначальн о слабая, знач и тель н о уси л и л ась п осл е р еш ен и я сейм а о н и зл о ж ен и и Р ом ановы х, со врем ен ем однако, в виду п оли ти ческ и х и воен н ы х н еу д а ч восстания, н ачала снова ослабевать. К и сх о д у восстания советы в практике сам опроизвольн о зав ер ш и л и свою д е я тельность. Д еятельность советов сохр ан и л а в п ери од восстания свой исклю ч и тел ь н о частны й хар ак тер , а и х политика бы ла консервативна. A l i n a B a r s z c z e w s k a LES C O N SEILS D E P A L A T IN A T S D A N S LE R O Y AU M E DE PO LO G NE A L ’ÉPO QUE DE L ’IN SU R R E C T IO N DE N O V EM BR E (1830— 1831)
L ’a rticle e s t b a sé su r le s rapports et les p ro to co les des c o n seils de p a la tin a ts, s u r le Jou rn al O ffic ie l du R o y a u m e de P o lo g n e, les jo u rn a u x o ffic ie ls des p a la ti
n a ts et le s p ro to co les d e la D iète.
L ’o rg a n isa tio n des c o n seils de p a la tin a ts é ta it p révu e par la co n stitu tio n de 1815, co m p lé té e su r ce p o in t par un décret r o y a l de 1816 et par un arrêté du lie u te n a n t du R o y a u m e de 1818. L es m em b res du co n seil é ta ie n t é lu s par les d iètin es, (à raison d e d eu x par d istrict, a in si q u e par les a ssem b lées co m m u n a les à raison d ’u n 'm e m b r e par a rron d issem en t). L es co n seils a v a ie n t le d roit d ’é lir e le s ju ges d e p a ix , p r é se n te r les liste s de can d id ats pour les fo n ctio n s a d m in istra tiv e s, ten ir les reg istres des cito y en s (ceu x de la n o b le sse et c eu x du p euple), o b v ier a u x ab u s des fo n ctio n n a ires; ils p o u v a ien t a u ssi p résen ter leu r p ro p o sitio n s pour le d év elo p p em en t de l ’in d u strie, de l ’a g ricu ltu re, du com m erce, de l ’in stru ctio n etc. Ils d e v a ie n t se réu n ir d eu x fo is par an, pour une sessio n d e 15 jou rs au m a x im u m .
En p ra tiq u e ju s q u ’en 1830 ces c o n seils n e jo u èren t pas un rôle im portant; leu rs com p éten ces é ta ie n t sy sté m a tiq u e m e n t lim ité e s par le p o u v o ir cen tral. Ce ne fu t q u ’après l ’in su rrectio n du 29 n ovem b re, q u ’ils rep riren t de l ’a ctiv ité , en tan t q u 'o rg a n ism es au to n o m es de la g ra n d e p rop riété fo n cière, d ou és d e la rg es p o ss ib i lité d ’action . L eurs com p éten ces fu ren t rem a rq u a b lem en t éla rg ies. O utre la d éfen se des in té r ê ts éco n o m iq u es et p o litiq u e s d e la n o b lesse, leu r a v tiv ité co n cern ait l ’o rg a n isa tio n des fo rces arm ées et les fo u r n itu r e s à l ’arm ée, le co n trô le et la
co lla b o ra tio n a vec l'a d m in istra tio n lo ca le, la su r v e illa n c e sur les ren trées d es im p ôts, sur la poste, su r les co m m u n ica tio n s in térieu res, sur la d ouane. À la su ite de cet éla r g isse m e n t de leu r sp h è r e d 'action, le g o u v ern em en t perm it a u x co n seils de p a la tin a ts d e siég er en p e r m a n e n c e dans un co m ité restr e in t à sep t m em b ers. P ou r le co n trô le e t la co lla b o ra tio n a v ec le s a u to rités les c o n seils d é lé g u è r e n t le u r s p o u v o irs à des „com ités c iv iq u e s ” d e 3 à 5 m em b res, rem p lacés à leu r tou r par des d ép u ta tio n s des d eu x p erson n es.
F a ib le d ’abord, l ’a c tiv ité ides c o n seils de p a la tin a ts se ren força après l ’acte du d étrôn em en t du tsar, en ja n v ier 1831. A v ec le tem p s, à la su ite des déb oires p o litiq u es ·et m ilita ir e s d e l ’in su rreotion , cette a c tiv ité v in t d e n o u v ea u à s ’a ffa ib lir . D an s la p ério d e fin a le d e l ’insu rrection ,, le s c o n seils c essèren t d ’e u x — m êm es d e se rassem b ler. L eu r a c tiv ité a v a it d ’a ille u r s g a rd é to u t le tem p s un caractère p u r e m en t local·, et leu r p o litiq u e n ’a v a it ja m a is cessé d ’être con servatrice.
