Na s. 127 tejże rozprawy autor podkreśla, że „teoretycznej podwaliny akcji od bierania lasów chłopom ” dostarczył Skarbek (1861); można dorzucić, iż .wcześniej już ukazało się na ten tem at trochę artykułów w prasie K rólestwa (głównie w „Sylw anie”).
Pow yższe uwagi m iały na celu w skazać niektóre sform ułowania dyskusyjne lub niejasne dla czytelnika. Są to przecież szczegóły, nic nie ujm ujące wartości mono grafii — pierwszej, a zatem pionierskiej próby na polu regionalnej historii wsi, pi sanej z pozycji m aterializm u historycznego.
Z bign iew S tan kiew icz
Johannes N i c h t w e i s s , Die ausländischen Saisonarbeiter in der
L an dw irtsch aft der östlichen und m ittle ren G ebiete des D eutschen Reiches, Ein B eitrag zu r Geschichte der preussisch-deutschen P olitik von 1890 bis 1914, Berlin 1959, s. 292. Bogusław D re w n i а к, R obotnicy sezonow i na Pom orzu Zachodnim , Poznań 1959, s. 400, Prace Instytutu
Zachodniego.
Emigracja sezonowa występująca od lat 90-tych X IX w ieku na ziem iach pol skich z coraz w iększym natężeniem i obejmująca w przededniu pierwszej w ojny św iatow ej rzeszę ponad 600 000 polskich robotników, stanow i w ażny rozdział w h i storii polskiego proletariatu.
Pojaw ienie się zapotrzebowania na sezonowe ręce do pracy zw iązane jest z roz w ojem gospodarki kapitalistycznej, z uruchomieniem w ielkiego potencjału przemy słowego, jak rów nież ze zmianami zachodzącymi w gospodarce rolnej. Możliwości uzyskania lepszego zarobku ściągają ze w si do ośrodków przem ysłowych poważne zastępy w olnych, najem nych rąk do pracy. Jednocześnie rozwijająca się gospodarka rolna, dająca zarówno gorsze zarobki, jak i warunki socjalne, odczuwać zaczyna gw ałtowną potrzebę robotników rolnych, nasilającą się w okresach sezonowych prac polowych. W łaśnie N iem cy stają się od schyłku X IX w. klasycznym przykładem kraju, który z „oddającego zbędnych robotników przekształca się w kraj przycią gający robotników cudzoziem skich” *. Proces ten nie pozostaje bez w pływu również na sąsiadujące z Niem cam i ziem ie polskie, które stanow iły najbliższy rezerwuar tanich rąk roboczych. W latach 1890—1914 jesteśm y świadkam i, z jednej strony stale wzrastającego napływu polskich rąk roboczych z ziem zaboru rosyjskiego i austria ckiego do Niem iec, z drugiej zaś w alki toczonej m iędzy junkierstw em pruskim a sfe rami przem ysłow ym i o w ykorzystanie tej siły roboczej. Spór ten w ygryw a junkier- stwo. Na wyludniające się ziem ie rolniczego „Ostelbien” napływ ają masy polskich rob otnik ów 2, które otacza mur rozporządzeń3, mających z jednej strony zapobiec
1 W. I. L e n i n , D zieła t. X IX , s. 473.
2 Okres wzm ożenia napływu robotników ze wschodu otwiera zniesienie pod koniec 1890 r. tzw. usiaw y bism arckowskiej, wzbraniającej sprowadzania robotni ków z ziem zaboru rosyjskiego i austriackiego. Od 1902 r. obok robotników polskich z K rólestw a i Galicji napływać zaczynają robotnicy ukraińscy z Galicji Wschod niej; byli oni protegowani przez w ładze pruskie szczególnie na terenach Śląska, a po tem Pomorza Zachodniego ze w zględu na to, że n ie zagrażali repolonizacją tych te renów.
3 Do tego rodzaju zarządzeń należał obowiązek opuszczania Niem iec w okresie m iędzy 15 listopada a 1 kwietnia. Od r. 1900 czas ten uległ skróceniu od 20 grudnia do 1 lutego (tzw. K aren zzeit). Od r. 1908 wprowadzono tzw. przymus legitym acyjny, uniem ożliw iający robotnikowi poruszanie się na terenie Prus i zm ianę miejsca pracy.
repolonizacji tych ziem, z drugiej zaś zmierzających do całkow itego podporządko wania pracodawcom polskiego robotnika.
Historia tego ruchu doczekała się dwóch nowych interesujących opracowań, które ukazały się niem al równocześnie: jedno w NRD jako praca habilitacyjna tra gicznie zmarłego w 1958 r. dr Johannesa N ichtw eissa z uniw ersytetu w Rostocku, druga w ramach w ydaw nictw Zakładu Historii Pomorza Instytutu Historii PAN, jako praca doktorska Bogusław a Drewniaka. Każda z tych monografii ujm uje zagad nienie em igracji sezonowej pod innym kątem, obie wnoszą w iele nowego dzięki zastosowaniu nowej metodologii oraz oparciu na nowych m ateriałach archiwalnych.
Dotychczasowe prace zajm ujące się kw estią emigracji sezonowej niem al w szyst kie nosiły charakter u ty lita rn y 4 i reprezentowały sądy i opinie ludzi bądź bezpo średnio związanych z emigracją sezonową, bądź wyrażających interesy określonych grup zainteresowanych w rozwijaniu tej emigracji.
Prace niem ieckie, pochodzące przeważnie z lat 1890—1914, dadzą się podzielić na dw ie grupy o odmiennej tendencji. Grupa pierwsza jest w yrazem interesów wschodnio-pruskiego junkierstwa, które w obronie em igracji sezonowej usprawiedli w ia sw e sprzeczne z pruską polityką narodowościową stanowisko koniecznością go spodarczą ratowania niem ieckiego rolnictwa na w sch od zie5. Druga grupa repre zentuje stanowisko nacjonalistycznej burżuazji niem ieckiej. Oskarża ona obszarni ków pruskich o repolonizację obszarów wschodnich, o wypieranie dla własnych egoistycznych celów droższego robotnika niem ieckiego na zachód, do przem ysłowych okręgów N iem iec 6.
Piśm iennictw o polskie dotyczące emigracji sezonowej przedstawia się nieporów nanie skromniej. Prócz drobniejszych artykułów i rozpraw 7 jedynie dw ie obszer
4 Jedynie J. M a r c h l e w s k i w szeregu artykułów (por. Pism a W ybrane t. I, Warszawa 1952, R obotnicy W ędrow n i w roln ictw ie, s. 567—588; t. II, W arszawa 195C,
O bieżysasi, s. 446—452) oraz K. K a u t s к y, Die Agrarfrage, Stuttgart 1899, ujmują
to zagadnienie z pozycji m arksistowskich.
5 Autorzy z tej grupy pochodzą często ze sfery obszarniczej, por. np. F. S t u t z - k e, Innere W anderungen, die U rsachen des A rbeiterm an gels in der preussischew
L an dw irtsch aft und des Zuzugs ausländischer W anderarbeiter, Heidelberg 1903; oraz
M. S t o j e n t i n , długoletni sekretarz pomorskiej izby rolniczej, doskonały znawca zagadnienia em igracji sezonowej, autor licznych artykułów i cennej pracy pt. Die
ausländischen W an derarbeiter in der P rovinz Pom m ern, Stettin 1909, P. G r u n d , Die ausländischen W an derarbeiter in ih rer Bedeutung für O berschlesien, Leipzig
1913; W. W y g o d z i ń s k i , Die ausländischen W anderarbeiter in der deutschen
L an dw irtsch aft, „W eltwirtschaftliches A rchiv” t. VII, 1916.
8 Na pierwszym m iejscu należy postawić tu pracę A. K n o k e, Ausländische
W an derarbeiter in D eutschland, Leipzig 1911, zawierającą bogaty m ateriał faktogra
ficzny, opartą o drukowany m ateriał źródłowy; M. W e b e r , Die Verhältnisse der
L an darbeiter im ostelbischen D eutschland. D argestellt auf Grund der vom V erein fü r S ozialpolitik veran stalteten Erhebungen, Leipzig 1892. Podobny charakter mają
prace: T. G o l t z , Die ländliche A rbeiterklasse und d er preussische S taat, Jena 1893: K. K a e r g e r , autor pierwszej pracy dotyczącej zjaw iska em igracji robotników z te renów wschodnich państw a pruskiego do robót sezonowych w Niem czech Środko wych, Die Sächsengängerei, Berlin 1890. B ył on reprezentantem podobnie jak i v. der Goltz tzw. V erdrängungstheorie tzn. teorii o spychaniu przez polskich robotni ków sezonowych niem ieckich robotników na zachód.
7 Zamieszczanych w rocznikach „Polskiego Przeglądu Em igracyjnego” czy „Eko nom isty”, „Biblioteki W arszaw skiej” w latach 1900—1914. Por. też M. B a l s i g e r o - w a , Polskie w ych o d źstw o sezonow e do N iem iec, S rodkow o-E uropejski Z w ią zek Go
spodarczy i Polska, Kraków 1916, s. 90—110; W k w e stii w ych o d źstw a polskiego, czte
niejsze prace księdza A. M y t k o w s k i e g o 8 zostały poświęcone w yłącznie em i gracji sezonowej. Pozostałe zajm ują się nią jako częścią szerszego problemu em i gracji z ziem polskich 9. W iększość tych prac w yszła s p o i pióra ludzi bezpośrednio związanych z em igracją jako działacze społeczni czy polityczni. Do ich grona nale
żeli zarówno ks. Mytkowski, aktyw ny działacz galicyjskiego Towarzystwa Sw. Rafała jak również Leopold C a r o, galicyjski prawnik i ekonomista, działacz ka tolicki, współorganizator Tow arzystwa Opieki nad Wychodźcami S ezo n o w y m i10, w ystępujący w obronie praw polskich robotników sezonowych w Niem czech na fo rum m iędzynarodow ym 11, jak w reszcie Józef O k o ł o w i c z związany z liberalną burżuazją galicyjską, działacz Polskiego Tow. Emigracyjnego. Prace te uwzględniają często obok źródeł drukowanych wiadomości i doświadczenia czerpane z bezpośred niej praktyki autorów. W okresie m iędzyw ojennym problem em igracji sezonowej nie doczekał się szerszego opracowania, a po ostatniej w ojnie ukazało się jedynie kilka m niejszych rozpraw na ten te m a t12. Tak w ięc niżej om awiane prace, stanowią pierwsze obszerne studia pisane z perspektywy historycznej, w oparciu na nowym m ateriale i z uw zględnieniem w pełni m etodologii m arksistowskiej, co pozw oliło ukazać problem em igracji sezonowej w e w łaściw ym św ietle.
N ichtw eiss oparł sw ą pracę na bardzo obszernym m ateriale drukowanym, zwłaszcza prasowym. Obok m ateriałów norm atywnych i sprawozdawczych, w ydaw nictw organizacji zawodowych, partyjnych, stenogram ów Reichstagu i Landtagu, autor korzystał nadto z archiwaliów udostępnionych w NRD po 1945 r. Wchodzą tu w grę archiwa władz centralnych jak Kancelaria Rzeszy, m inisterstw a, spraw zagra nicznych, spraw w ew nętrznych i pracy 13, a z instytucji bezpośrednio zajętych spro w adzaniem robotników sezonowych: m inisterstwo rolnictwa i m inisterstw o handlu i przem ysłu I4.
Szczególnie interesujący jest ukazany na tej podstaw ie konflikt m iędzy obu tymi m inisterstwam i, reprezentującym i sprzeczne interesy w ielkiego obszarnictwa i prze mysłu. Autor korzystał rów nież z archiw ów poszczególnych krajów N iem iec środ kowych i wschodnich. Już ten pobieżny przegląd w skazuje na ogrom przepracowa nego materiału. Pozw olił on autorowi nie tylko ukazać problem em igracji sezono w ej na szerokim tle politycznym i gospodarczo-społecznym, ale też zasygnalizował
nowe nie opracowane dotąd w Polsce zagadnienia. Za cel postaw ił sobie ukazanie 8 A. M y t k o w s k i , Ausländische W an derarbeiter in der deutschen L a n d w irt
schaft, Posen 1914; P ow stanie i ro zw ó j em igracji sezonow ej, Kraków 1917.
9 L. C a r o, Em igracja i p o lityk a em igracyjna, Poznań. 1914, J. O k o ł o w i c z ,
W ych odźstw o i osadn ictw o polskie przed w ojn ą św iatow ą, Warszawa 1920.
10 Towarzystwo zostało zawiązane w 1912 r. pod patronatem biskupa Sapiehy i arcyb. Kakowskiego.
11 Na konferencjach zorganizowanych przez Srodkowo-Europejski Związek Go spodarczy w 1909 r. w B erlinie i w 1910 r. w Budapeszcie.
12 A. G a 1 o s, W alka kapita listó w górnośląskich o robotnika galicyjskiego, „So bótka” t. IX, 1954; K la sy posiadające w N iem czech w obec sp ra w y p olskiej 1894—-
1914, „Przegląd Historyczny” t. XLVI, 1955, z. 4. B. D r e w n i a k , C hińczycy, Mu rzyni, S zw e d zi i Włosi... byle nie Polacy, „Szczecin”, nr 3/1957; N apływ robotn ików sezonow ych z zaboru rosyjskiego i austriackiego na Pom orze Zachodnie w łatach 1890—1918, „Przegląd Zachodni”, nr 5/1957; S ytu acja praw n a połskich robotn ików na Pom orzu Zachodnim do końca p ie rw sze j w o jn y św ia to w e j, „Szczecin”, nr 10/1958;
B. D r e w n i a k , A. W i e l o p o l s k i , S zczecińskie m ateria ły do d zie jó w polskiego
w y ch o d źstw a sezonow ego na Pom orzu Zachodnim , „Archeion” t. XXVIII, 1958,
s. 105—120; A. B r o ż e k , N a p ływ robotn ików spoza zaboru pruskiego na G órny,
Ś ląsk w latach 1870—1914, K atow ice 1958, s. 32.
13 D eutsches Z en tralarch iv Potsdam . 14 D eutsches Z en tralarch iv II, Merseburg.
stosunku pruskich klas posiadających do polskich robotników sezonowych. Odkry w ając utajone sprzeczności między junkrami a przem ysłowcam i ujaw nił kulisy powstania i realizacji rozporządzeń, które m iały spełniać podwójną rolę: osłonić w yludniające się rolnicze obszary wschodnich N iem iec przed groźbą repolonizacji, a jednocześnie um ożliwić obszarnikom zatrzym anie i w ykorzystanie tanich rąk ro boczych.
Pierw sza z pięciu części, na jakie podzielił autor sw ą pracę, obejm uje począt kową fazę em igracji sezonowej 1891—1900. N ichtweiss przedstawia tu próby w ładz pruskich zaham owania em igracji ze wschodu oraz nacisk junkierstw a w kierunku najszerszego udostępnienia tanich rąk robczych. Druga część pracy, dociągnięta do r. 1908, zajm uje się głów nie powstaniem i rolą Niem ieckiej Centrali Robotniczej, instytucji powołanej do życia z inicjatyw y O stm arkenverein. Od 1905 roku Centrala stała się półoficjalnym organem pruskiej polityki im igracyjnej, odgrywając zasad niczą rolę w ekonomicznym i narodowym upośledzeniu polskiego wychodźstwa sezo nowego. Autor wskazał (s. 94, 113) na szczególną polityczną rolę Centrali w stosun kach Prus z Rosją i Austrią, jako półprywatnego przedsiębiorstwa, za którego po czynania rząd pruski form alnie nie ponosił odpowiedzialności. Trzecia część om awia wprow adzenie w życie tzw. .przymusu legitymacyjnego, który w praktyce przyw ią zyw ał robotnika do m iejsca pracy na okres objęty kontraktem. Zarządzenie to po średnio uderzało w przem ysł N iem iec środkowych, utrudniając w ykorzystyw anie robotników tych do przemysłu. W części IV autor zajm uje się stosunkiem Rosji i Austrii do problemu em igracji sezonowej. Oba te państwa odnosiły się obojętnie do dyskrym inowania w łasnych poddanych — robotników polskich i co najw yżej w ykorzystyw ały te sprawy w dorywczych politycznych rozgrywkach z Rzeszą N ie miecką. Ostatnia część traktuje o skutkach w yżej om awianych poczynań, tj. o po łożeniu polskich robotników. W sumie otrzym ujem y obraz bezwzględnej, wrogiej polityki zarówno z punktu w idzenia ucisku ekonomicznego jak i narodowego w sto sunku do napływających rokrocznie polskich robotników.
Interesującym szczegółem na ogół nie poruszanym w dotychczasowej literaturze przedmiotu jest ukazanie (s. 175—187) stosunku kościoła katolickiego do polskich robotników sezonowych. Okazuje się, że w ładze kościelne podporządkowały się anty polskiej polityce rządu i w brew w łasnym obserwacjom rezygnowały naw et z naj skrom niejszych poczynań, które by ulżyły nieco losow i sezonowych robotników. W szczególności uniem ożliwiono działanie wśród emigracji sezonowej polskiem u du chow ieństw u, a to w obawie, by niższy kler polski n ie prowadził w tym środowisku „nacjonalistycznej propagandy” I3.
Stosunkowo n iew ielki w zestaw ieniu z włożoną weń pracą podrozdział omawia stosunek SPD do zagadnienia em igracji sezonowej. Na podstaw ie protokółów m ię dzynarodowych kongresów robotniczych, zjazdów partyjnych SPD, oraz kongresów niem ieckich zw iązków zawodowych, uzupełnionych przeglądem prasy socjalistycz nej N ichtw eiss, n ie kusząc się o szersze uzasadnienie błędów niem ieckiej socjalde m okracji, ukazuje dwa prądy w łonie m iędzynarodowego i niem ieckiego ruchu so cjaldemokratycznego. Jeden z nich dąży — w interesie, ciasno pojętego interesu ro botników w krajach uprzem ysłowionych, importujących z zewnątrz ręce robocze — do ograniczenia tej im igracji. Drugi, internacjonalistyczny, domagał się wciągnięcia robotników zagranicznych do organizacji robotniczych oraz podjęcia wśród nich
pra-15 W związku z tym M inisterstwo W yznań przekazało pew ną sumę biskupowi z Münster w Padeborn w celu kształcenia w języku polskim niem ieckich m isjona rzy przeznaczonych do pracy wśród Polaków. J. N i c h t w e i s s , op. cit., s. 179.
су uświadam iającej. Ku tej ostatniej tendencji skłaniała się lew ica SPD. Jednakże w obec specyficznej sytuacji prawnej polskiego robotnika sezonowego, któremu za najm niejsze w ykroczenie groziło w ydalenie z Niem iec, oraz zw ażywszy rozproszenie sezonowych robotników, izolowanych od . ludności tubylczej, m ożliwości bezpośred niego działania wśród nich organizacji niem ieckiego ruchu robotniczego były ogra niczone. Działalność SPD skierowana w ięc była głów nie na ujaw nianie przed opinią publiczną najbardziej rażących nadużyć oraz na dem askowanie zarządzeń w ładz niem ieckich skierowanych przeciwko robotnikom sezonowym.
Działań polskich organizacji wśród robotników sezonowych autor nie zdołał szerzej opracować ze w zględu na brak m ateriałów. N ie amienia to faktu, że praca. N iehtw eissa posiadać będzie również dużą wartość dla historii polskiego ruchu ro botniczego.
Druga z om awianych prac ograniczona została terytorialnie do Pomorza Za chodniego, natom iast chronologicznie sięga ona szerzej, obejmując również lata w ojny 1914—1918. Teren Pomorza Zachodniego można uznać za typowy dla zjawiska. em igracji sezonowej, toteż te części pracy, które om awiają przepisy obowiązujące robotnika sezonowego, jego werbunek i warunki bytowe są miarodajne dla całej em igracji sezonowej, niezależnie od regionu.
Autor oparł się na m ateriale archiwalnym zawartym w zespołach akt pruskiej adm inistracji państwowej z terenu Pomorza Zachodniego, Prus Wschodnich i Opol szczyzny le. Wyzyskał także akta zespołu Rady Narodowej w Poznaniu, zawierające głów nie m ateriał dla lat wojennych. Obok tego uwzględnił drukowane m ateriały norm atywne i statystyczne oraz prasę zaboru pruskiego, a także emigracyjną, w y dawaną w Niemczech.
Po om ówieniu literatury przedmiotu oraz zw ięzłej historii ruchów im igracyj- nych autor charakteryzuje sytuację gospodarczą Pomorza Zachodniego w drugiej po łow ie X IX w., oraz przedsiębrane próby powstrzym ania odpływu niem ieckich ro botników na zachód. Rozdział III poświęcony został werbunkowi robotników sezo nowych z ziem zaboru austriackiego i rosyjskiego. Do szczególnie wartościowych części pracy należy zaliczyć rozdział IV, stanow iący próbę ilościow ego ujęcia em i gracji sezonowej na teren Pomorza Zachodniego. Omawiając m echanizm pow staw a nia odnośnych statystyk, autor wskazuje na tendencyjność danych sporządzanych przez najniższą jednostkę administracyjną, jaką była gmina. Gminę w sensie admi nistracyjnym stanow ił często m ajątek ziemski, którego w łaściciel m iał w łasne powo dy do zaniżania liczby zatrudnionych robotników sezonowych 17. W dalszym ciągu autor ukazuje dynam ikę procesu, oraz pochodzenie i rozmieszczenie robotników w poszczególnych regen cjach 1S. Do ciekawszych zestawień należy tabela (s. 161), ukazująca stan emigracji sezonowej na przestrzeni lat 1904—1917 z podziałem na zabór rosyjski i austriacki, niestety tylko dla powiatu kołobrzeskiego. Tendencje w yni kające z tego zestaw ienia zdają się być charakterystyczne rów nież dla innych okolic, Dotyczy to np. stałego zw iększania się od r. 1906 liczby robotników ukraińskich, fa
16 Akta regencji opolskiej znajdują się w WAP W rocławskim i zawierają sporo m ateriału dotyczącego działalności niem ieckiej Centrali Robotniczej i jej kontaktów z nacjonalistam i ukraińskim i, które m iały na celu zastąpienie robotników polskich Ukraińcami.
17 W pływ ały na to trudności związane z uzyskaniem zezwolenia, obawa przed w ydaleniem robotników n ie posiadających dokumentów, opłacanie składek ubezpie czeniowych. Por. D r e w n i a k , op. cit., s. 174.
18 Por. równ. pracę W. A. H e n a t s c h , Das P roblem der ausländischen W an
derarbeiter unter besonderer Berücksichtigung der Z uckerproduktion in der P rovin z Pom m ern, Greifswald, na którą powołuje się D r e w n i a k .
w oryzowanych przez w ładze pruskie ze w zględów narodowościowych, oraz wzrasta jącej liczby Polaków z zaboru rosyjskiego w okresie wojny. Następny rozdział po św ięcony został analizie przepisów prawnych obowiązujących polskich robotników sezonowych. Szczególnie w latach w ojny 1914/1918 polski robotnik, którego sytuacja prawna była i tak ciężka, zostaje poddany podwójnemu naciskowi: z jednej strony w ładz adm inistracyjnych, z drugiej zaś zarządzeniom w ojskowym . Data wybuchu wojny zastaje na terenie N iem iec ponad 600 000 robotników polskich. Stają się oni na przeciąg w ojny jeńcam i — niew olnikam i w pełnym słow a tego znaczeniu I9. Roz dział VI, om awiający zatrudnienie robotników sezonowych poza rolnictwem, ukazuje w alk ę zakładów, przedsiębiorstw budowy dróg i linii kolejowych, przem ysłowych oraz Pomorza Zachodniego o uzyskanie pozwoleń na zatrudnianie polskiego robot nika sezonowego. W rozdziale VII, najobszerniejszym w pracy, autor om ówił w a runki bytowe, społeczne i kulturalne robotników sezonowych.
Do ciekawszych partii należy zaliczyć om ówienie na konkretnym przykładzie Pomorza Zachodniego stosunku w ładz kościelnych do polskich robotników, szczegól n ie w latach 1917—18, oraz stanu organizacji polskich opiekujących się emigrantam i sezonowym i. Idzie tu o m ało znaną działalność polskich organizacji skupionych m. in. przy „Radzie N arodow ej” w Poznaniu.
Om awiając w rozdziale VIII samoobronę robotników i przejawy w alki klasowej autor, na podstaw ie przykładów jednostkowych zaczerpniętych głów nie z akt archi w um szczecińskiego, ukazuje próby buntu polskich robotników wobec szczególnie rażących aktów w yzysku ze strony pracodawców. Wydaje się jednak, że trudno by zaliczyć te wypadki do kategorii strajków. Część rozdziału poświęcona próbom orga nizow ania się robotników sezonowych oraz oddziaływaniu na nich propagandy so cjalistycznej tyczy się zagadnień dotąd nie opracowanych i raczej stanowi próbę za sygnalizow ania jedynie tych zjawisk, wym agających szerszego przebadania. Roz dział IX, ostatni, om awiający stosunek społeczeństwa niem ieckiego do problemu em igracji robotników sezonowych, opiera się głów nie na badaniach Nichtweissa. N atom iast okres 1918—1919, om awiający działalność Rad Robotniczo-Żołnierskich na terenie Pomorza, wprowadza now e elem enty związane z w ybuchem rewolucji w Niemczech.
Szczególną wartość pracy Drewniaka przedstawiają fragm enty poświęcone n ie znanej dotąd problem atyce em igracji sezonowej w latach pierwszej w ojny św iato wej. Nasuwa się jednak pytanie, czy autor z metodologicznego punktu widzenia słusznie postąpił nie wyodrębniając tego okresu jako zamkniętej całości, a analizując poszczególne aspekty tego zagadnienia łącznie z innym i okresami. Lata w ojny mają sw ą specyfikę zarówno z punktu widzenia prawnego, jak politycznego i gospodar czego. W obecnym ujęciu cenny i interesujący m ateriał niknie na skutek rozm iesz czenia go w poszczególnych rozdziałach.
Przy lekturze pracy Drewniaka nasuw ają się uwagi szczegółowe. Np. w roz dziale o kształtowaniu się płac szkoda, że autor dla celów porównawczych nie uka zał chociażby orientacyjnie obok zarobków robotników w K rólestw ie również i tych w Galicji, wskazując jednocześnie na tendencję wzrostu tych płac na przestrzeni lat 1890— 1914, czego przyczyną była n iew ątpliw ie stale wzrastająca emigracja se zonowa.
W rozdziale om awiającym w erbunek robotników rolnych z Galicji porusza autor ciekawą sprawę reakcji w ładz pruskich na próby organizacji i regulacji werbunku robotników, .podejmowane przez Polskie Towarzystwo Emigracyjne. Wiąże się z tym
gw ałtow ny atak kół zbliżonych do O stm arken verein i Centrali Robotniczej przeciw ko dyrektorowi PTE Józefowi Okołowiczowi. Autor w odsyłaczu na s. 107, dysponu jąc źródłami pruskimi, słusznie stwierdza, że „niektóre z tych uwag m ogły być równie dobrze oczyw istym i kalum niami, choć jednocześnie zawierać ziarno prawdy’5. PTE m iało również w Galicji w ielu oponentów. Broszura b. członka Towarzystwa J. Piętki pt. „Z bagna galicyjskiego” w sposób niezw ykle ostry krytykuje tę orga nizację, a szczególnie Okołowicza. Sprawę tę może dałoby się w yjaśnić na podstawie m ateriałów galicyjskich w ładz krajowych.
P ew ne zastrzeżenie budzi form ułowanie przez autora uogólnień na podstawie jednostkowych faktów notowanych w aktach w ładz pruskich. Np. na s. 179, gdzie m owa jest o wypadkach niem czenia się elem entu polskiego poprzez m ałżeństw a m ie szane, albo na s. 211 w związku z nastrojami polskich robotników w Niemczech w czasie wojny, o pozytywnym stosunku do N iem iec wśród niektórych robotników, czy wreszcie na s. 314, w związku z om awianiem postaw y moralnej robotników, o wypadkach denuncjowania się wzajem nego przez robotników i jeńców przebyw a jących w obozach, dla uzyskania pew nych ulg.
Kończąc om ów ienie obu prac, raz jeszcze należy podkreślić zarówno rzetelność w opracowaniu zagadnienia em igracji sezonowej, jak i potrzebę ukazania jeszcze jednego aspektu, szczególnie ostro tu występującego: wrogiej polityki państw a pru skiego wobec polskich robotników, których praca poważnie przyczyniła się do roz w oju gospodarczego N iem iec na przełom ie X IX i X X w.
K rysty n a M urzynow ska
Julian C h m u r a , P roblem siły roboczej w roln ictw ie K rólestw a
Polskiego przed u w łaszczeniem , Warszawa 1959, PWN, s. 314.
Prof. Andrzej G r o d e k w nr 5/6 „Ekonomisty” z 1955 r. artykułem „Problem rozwoju kapitalizmu w rolnictwie K rólestw a Polskiego i G alicji” zapoczątkował no w y etap dyskusji o początkach kapitalizmu w rolnictw ie polskim.
W latach 1950—55 prowadzone był szerokie badania nad dziejam i kapitalizmu na ziem iach polskich i w zasadzie w iększość historyków gospodarczych określała po czątki kapitalizm u w rolnictw ie na pierwszą połow ę X IX wieku. W przytoczonym artykule prof. Grodek sugerował przesunięcie tych początków — jeśli idzie o w ieś — na ostatnie dziesięciolecie X IX wieku. Sprawa była niezm iernie istotna i dyskuto wana zarówno jako podstaw owe zagadnienie m etodologiczne w polskiej historio grafii gospodarczej, jak również z powodu ogromnych trudności w arsztatowych zw ią zanych z badaniem tego problemu. Zagadnienie rozw arstw ienia w si, towarowości gospodarstwa polskiego .i powstania rynku w ewnętrznego — a także periodyzacja tych procesów — stało się kluczowym problem em dyskusyjnym w historiografii go spodarczej lat pięćdziesiątych, zajmującej się dziejami X IX stulecia.
Z zainteresow ań profesora wynikają tem aty prac doktorskich dla uczniów. „Pro blem siły roboczej...” to praca doktorska Juliana C h m u r y napisana pod kierun kiem prof, dr Gródka. Julian Chmura zmarł nagle 31 października 1958 r. w 33-cim roku życia, w chw ili gdy skończył korektę maszynopisu swojej pracy.
