nr nr 72 72

(1)

Światowy rynek nawozów mineralnych z uwzględnieniem zmian cen bezpośrednich nośników energii oraz surowców (3)

Arkadiusz Zalewski Jerzy Rembeza

nr 72

2013 2013

72

nr

(2)

Światowy rynek nawozów mineralnych z uwzględnieniem zmian cen bezpośrednich nośników energii oraz surowców (3)

(3)

(4)

Światowy rynek nawozów mineralnych z uwzględnieniem zmian cen bezpośrednich nośników energii oraz surowców (3)

Redakcja naukowa:

dr inż. Piotr Szajner

Autorzy:

mgr inż. Arkadiusz Zalewski dr hab. Jerzy Rembeza, prof. nadzw. IHAR-PIB

2013

(5)

Prac zrealizowano w ramach tematu

Monitoring rynków rolno-spoywczych w warunkach zmieniajcej si sytuacji ekonomicznej

w zadaniu Monitoring i ocena zmian na wiatowych rynkach rolnych

Celem opracowania jest analiza zmian, jakie zaszy na wiatowym rynku nawozów mineralnych w latach 2002-2012 w sferze popytu, poday, handlu zagranicznego oraz ich wpywu na poziom cen, a take powiza z rynkiem bezporednich noników energii, rynkiem surowców wykorzystywanych do produkcji nawozów mineralnych i rynkiem surowców rolnych.

Recenzent

prof. dr hab. in. Jan Pawlak

Korekta

Barbara Pawowska

Redakcja techniczna Leszek lipski

Projekt okadki

AKME Projekty Sp. z o.o.

ISBN 978-83-7658-385-3

Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej – Pastwowy Instytut Badawczy

ul. witokrzyska 20, 00-950 Warszawa tel.: (0 22) 50 54 444

faks: (0 22) 50 54 636 e-mail: dw@ierigz.waw.pl http://www.ierigz.waw.pl

(6)

Spis treci

Wprowadzenie ... 7

1. Charakterystyka produkcji i handlu zagranicznego surowcami wykorzystywanymi do produkcji nawozów mineralnych ... 9

1.1. Amoniak... 9

1.2. Gaz ziemny ... 12

1.3. Fosforyty ... 18

1.4. Kwas fosforowy... 22

1.5. Sól potasowa ... 25

2. Produkcja nawozów mineralnych... 28

2.1. Produkcja nawozów azotowych ... 32

2.2. Produkcja nawozów fosforowych ... 36

2.3. Produkcja nawozów potasowych ... 39

3. Handel zagraniczny nawozami mineralnymi ... 41

3.1. Handel zagraniczny nawozami azotowymi ... 44

3.2. Handel zagraniczny nawozami fosforowymi ... 45

3.3. Handel zagraniczny nawozami potasowymi ... 47

4. Zuycie nawozów mineralnych ... 49

4.1. Czynniki wpywajce na zmiany globalnego zuycia nawozów mineralnych ... 49

4.2. Globalne zuycie nawozów mineralnych ... 52

4.3. Regionalne zmiany zuycia nawozów ... 53

4.4. Zuycie nawozów mineralnych w wybranych krajach... 55

5. Ceny nawozów mineralnych na wiatowych rynkach ... 57

5.1. Ceny surowców do produkcji nawozów i wybranych bezporednich noników energii... 58

5.2. Ceny podstawowych nawozów mineralnych ... 59

6. Ceny nawozów mineralnych w Polsce i ich powizania z rynkami zagranicznymi ... 61

6.1. Zmiany cen nawozów na rynku polskim i midzynarodowym – tendencje dugookresowe .. 62

6.2. Sezonowo cen nawozów mineralnych ... 65

6.3. Dugookresowe powizania pomidzy cenami poszczególnych nawozów mineralnych – wyniki testów kointegracji ... 70

6.4. Krótkookresowe powizania pomidzy cenami nawozów w Polsce a cenami surowców i nawozów na rynku midzynarodowym... 73

Podsumowanie ... 84

(7)

(8)

Wprowadzenie

Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej od pocztku lat 90. analizuje sytuacj na rynku nawozów mineralnych¹. Na wiatowym rynku nawozów mineralnych w ostatnich latach zaszy istotne zmiany, które w du-

ym stopniu determinoway uwarunkowania rynków lokalnych, w tym równie

rynku polskiego. Poziom krajowej produkcji pozwala na niemal pene zaspoko- jenie potrzeb polskiego rolnictwa w zakresie stosowania nawozów azotowych i fosforowych, jednak dostawy nawozów potasowych pochodz gównie z za- granicy. Ponadto Polska jest znaczcym w regionie eksporterem nawozów azotowych. Warto podkreli, e praktycznie caa rodzima produkcja realizowana jest w oparciu o surowce pochodzce z importu – gaz ziemny, fosforyty i sól potasow, co dodatkowo decyduje o silnym powizaniu polskiego rynku nawo- zów mineralnych z rynkiem midzynarodowym. Std podjto decyzj o monito- rowaniu zmian zachodzcych na wiatowym rynku.

Zaprezentowany raport jest trzecim z serii opracowa monitorujcych zmiany dokonujce si na wiatowym rynku nawozów mineralnych i podstawowych surowców do ich wytwarzania. W kolejnych latach przewidziano kontynu- owanie serii raportów o stanie globalnego sektora nawozowego, przed którym stoi wiele wyzwa zwizanych przede wszystkim z koniecznoci intensyfikacji produkcji rolnej w warunkach ograniczonej powierzchni uytków rolnych. Pro- blem jest istotny z uwagi na rosnc konkurencj o surowce rolne w kontekcie dynamicznie rosncego zapotrzebowania na ywnoci na wiecie oraz wzrostu wykorzystania surowców rolnych w sektorze paliwowo-energetycznym.

W ostatnich latach na wielu rynkach, m.in. bezporednich noników energii, metali, mineraów i surowców rolnych obserwowano due wahania cen. Po- dobne tendencje wystpiy równie na rynku nawozów mineralnych. Dynamicz- nie rosncy popyt na nawozy mineralne ze strony pa stw rozwijajcych si, w warunkach ograniczonych moliwoci szybkiego zwikszenia poday dopro- wadzi w latach 2007-2008 do kilkukrotnego wzrostu cen nawozów mineralnych, który na tak skal dotychczas nie by notowany. Wysokie ceny nawozów na wiatowych rynkach spowodoway jednak wyrane pogorszenie opacalnoci ich stosowania. Zbiego si to w czasie z pogbiajcym si kryzysem gospodar- czym obejmujcym równie sektor rolny. Drastycznie zmala popyt na nawozy w wikszoci regionów wiata, co doprowadzio do obnienia ich cen do pozio- mu z 2007 r. Od 2010 r. zapotrzebowanie na relatywnie tanie nawozy zaczo

1 W ramach corocznie publikowanego raportu dotyczcego rynku rodków produkcji dla rolnictwa.

(9)

znów rosn, co przeoyo si na wzrosty ich cen. Skala podwyek bya jednak duo nisza ni w rekordowym 2008 r. Pod koniec 2011 r. ceny zaczy si

stabilizowa, a w 2012 r. nieznacznie male. Spadek cen w ostatnim czasie wynika z wyranego spowolnienia szybko rosncego dotychczas popytu na nawozy mineralne gównie w Indiach i Chinach, przy znaczco wikszej poday. Sprzyjay temu równie niewielkie wahania cen surowców do produkcji nawozów oraz spadek cen zbó.

Celem raportu jest przedstawienie uwarunkowa majcych istotny wpyw na sytuacj podaowo-popytow na wiatowym rynku nawozów mineralnych.

Zakres czasowy niniejszego raportu obejmuje lata 2002-2012, w tym okresie nastpiy bowiem istotne zmiany zarówno w sferze globalnej produkcji, zuycia, jak i handlu wiatowego. W raporcie ukazano najwaniejszych produ- centów oraz uytkowników zarówno surowców wykorzystywanych do produkcji, jak równie gotowych nawozów mineralnych. W rozdziale pierwszym scha- rakteryzowany zosta rynek najwaniejszych surowców do produkcji nawozów, zwracajc uwag na siln koncentracj produkcji i kontrolowanie eksportu przez kilku najwikszych producentów. Przybliono równie dynamicznie rozwijajcy si rynek gazu upkowego, który przyczyni si do wyranego obnienia cen gazu w USA. Rozdziay drugi i trzeci przedstawiaj produkcj oraz handel midzynarodowy gotowymi nawozami mineralnymi, uwzgldniajc specyfik ka- dej grupy asortymentowej. W kolejnym rozdziale omówiono zmiany zuycia nawozów mineralnych w skali globalnej, wskazujc na istotne rónice w ten- dencjach zuycia midzy krajami rozwijajcymi si a rozwinitymi. Przedsta- wiono czynniki, które w najwikszym stopniu wpywaj na dynamiczny wzrost intensyfikacji rolnictwa. W rozdziale pitym analizowano ceny nawozów mineralnych oraz surowców do ich produkcji, zwracajc uwag na przyczyny spadku cen w ostatnim okresie. W ostatnim rozdziale szczegóowo analizowano powizania cen nawozów w Polsce i na rynku midzynarodowym, zwracajc uwag

na ich wyran sezonowo. Badano take zalenoci pomidzy cenami nawo- zów i cenami surowców do ich produkcji.

(10)

1. Charakterystyka produkcji i handlu zagranicznego surowcami wykorzystywanymi do produkcji

nawozów mineralnych

1.1. Amoniak

W rodowisku naturalnym amoniak powstaje jako produkt gnicia substancji biakowych, natomiast w warunkach przemysowych – z poczenia azotu i wodoru. ródem azotu jest powietrze, natomiast wodór jest otrzymywany z wgla lub jego zwizków, a jego ródem s naturalne paliwa lub produkty ich przetwarzania (produkty zgazowania wgla, produkty przerobu ropy naftowej, koks). Najczciej jednak stosowanym surowcem jest gaz ziemny², zawierajcy gównie metan. W efekcie katalitycznej reakcji metanu z par wodn (tzw. reforming parowy) oraz reakcji póspalania w obecnoci powietrza (tzw. wtórny reforming) oraz szeregu reakcji i procesów fizycznych majcych na celu usuni- cie niepodanych produktów otrzymuje si gaz syntezowy, bdcy mieszanin

wodoru i azotu w proporcjach cile odpowiadajcych równaniu syntezy amoniaku [Czuba 1996].

Ponad 97% sprzedawanych nawozów azotowych uzyskuje si z amoniaku. Pozostae 3% stanowi siarczan amonu, który jest produktem ubocznym w procesie wytwarzania kaprolaktamu oraz saletry: chilijska, norweska i indyj- ska, które wystpuj naturalnie jako mineray [Dembowska 2011].

Szacuje si, e 81% wiatowej produkcji amoniaku wykorzystuje si do wytwarzania nawozów mineralnych, 3% stosuje si bezporednio jako nawóz (gównie w USA) [Abram, Forster 2005]. Pozostae 16% wytworzonego amoniaku ma zastosowanie w przemyle m.in. do produkcji czynnika chodniczego, tkanin syntetycznych, materiaów wybuchowych, wody amoniakalnej oraz jako dodatek do pasz. Znajduje on równie zastosowanie w przemyle metalowym np. do utwardzania powierzchni stalowych.

2 W skali wiatowej okoo 77% amoniaku uzyskuje si w procesie parowego reformingu gazu ziemnego, 14% ze zgazowania wgla (metoda rozpowszechniona w Chinach) oraz 9% ze spalania produktów ropopochodnych i cikich frakcji wglowodorowych (metoda popularna w Indiach) [Tracking…2007]. Najmniej energochonne jest pozyskiwanie amoniaku z gazu ziemnego, a najwicej energii pochania produkcja amoniaku z wgla.

(11)

Produkcja³

wiatowa produkcja amoniaku w 2012 r. wyniosa 166 mln ton i w cigu 10 lat wzrosa o 28%. Produkcja amoniaku w 2012 r. wykorzystywaa 81%

zdolnoci wytwórczych, które wynosiy 204 mln ton.

Amoniak jest produkowany w ponad 60 krajach, jednak przewaajca cz produkcji skoncentrowana jest w kilku krajach dysponujcych najwikszymi na wiecie zasobami gazu ziemnego oraz wgla. Najwikszym producentem amoniaku s Chiny, które wytworzyy w 2012 r. ponad 32% wiatowej produkcji (rys. 1). Udzia pozostaych liczcych si producentów jest znacznie mniejszy i wynosi od 8% (Indie i Rosja) do 3-6% (USA, Indonezja, Trynidad i Tobago, Ukraina, Kanada). Udzia Unii Europejskiej w wiatowej produkcji amoniaku w 2012 r. wyniós okoo 10%. Najwikszymi producentami w UE s

kolejno Niemcy, Holandia, Polska i Rumunia.

W ostatnim dziesicioleciu istotnie wzroso znaczenie krajów, gównie z Bliskiego Wschodu, takich jak np. Arabia Saudyjska, Iran, Katar, Oman, Egipt, ale take Wenezueli. Szybko rosnca produkcja wynika przede wszystkim z przewag kosztowych, jakimi dysponuj producenci amoniaku w tych krajach (dostp do ta szego gazu ziemnego, tania sia robocza).

Rysunek 1. Struktura geograficzna produkcji amoniaku na wiecie 2002

Indie 9%

Pozostae 30%

Rosja 9%

Indonezja 4%

Kanada 4%

Trynidad i Tobago

3%

Ukraina 4%

Chiny 27%

USA 10%

2012

Indie 8%

Pozostae 33%

USA 6%

Indonezja 3%

Trynidad i Tobago

3%

Kanada 3%

Ukraina 3%

Chiny 33%

Rosja 8%

ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych IFA.

W cigu 10 lat nieznacznie zwikszya si koncentracja produkcji amoniaku. Udzia piciu najwikszych producentów wzrós z 57 do 58%. Wród

3 Opracowano na podstawie danych statystycznych International Fertilizer Industry Associa- tion (IFA) – www.fertilizer.org.

(12)

nich najwikszy wzrost produkcji odnotowano w Chinach (o 57%), Trynidadzie i Tobago (o 35%), w Rosji (o 31%) oraz w Indiach (o 8%). W USA produkcj

amoniaku obniono (o 17%).

Handel zagraniczny⁴

Midzynarodowy handel amoniakiem jest stosunkowo niewielki. W 2012 r.

niespena 19 mln ton amoniaku podlegao wymianie handlowej. Udzia obrotów handlowych w globalnej produkcji wyniós okoo 11% i by porównywalny z la- tami poprzednimi. Stosunkowo may udzia eksportu w globalnej produkcji wynika z faktu, e najwiksi producenci amoniaku (Chiny, USA oraz Indie) przeznaczaj ca ilo wytworzonego amoniaku na rynek wewntrzny. Poza tym koszty transportu amoniaku, wynikajce ze specyfiki tej trudnej do transportu substancji, s wysokie. Transport amoniaku podlega bowiem przepisom o przewozie mate- riaów niebezpiecznych. Bardziej popularny, a zarazem ta szy jest zakup gazu ziemnego, a nastpnie jego przetwarzanie w kraju przeznaczenia.

Transport amoniaku odbywa si gównie drog morsk. W 2012 r. okoo 89% amoniaku byo przewoone w taki sposób. Pozostae 11% przewozów byo realizowane drog ldow, gównie w Europie oraz w Ameryce Pónocnej.

W 2012 r. najwikszym eksporterem amoniaku by Trynidad i Tobago z 24% udziaem w globalnym eksporcie (rys. 2). Kraj ten jest jednym z czoowych producentów amoniaku, przy czym zapotrzebowanie rynku wewntrznego jest tam niewielkie. W zwizku z tym wikszo produkcji (ponad 80%) jest przeznaczana na eksport. Sprzyja temu równie bliskie ssiedztwo z chonnym rynkiem USA.

Du nadwyk produkcji amoniaku przeznaczan na eksport maj równie Rosja oraz Arabia Saudyjska. W Rosji jednak na eksport przeznaczane jest zaledwie 23%

wyprodukowanego amoniaku, mimo to udzia Rosji w globalnym eksporcie wy- niós w 2012 r. okoo 17%. W Arabii Saudyjskiej okoo 42% produkcji jest ekspor- towane, a jej udzia w globalnym eksporcie wyniós 8%. Wanymi eksporterami amoniaku s równie Ukraina, Kanada, Indonezja, Iran i Egipt. W cigu 10 lat eksport amoniaku z Trynidadu i Tobago oraz z Rosji wzrós o ponad 30%, natomiast z Arabii Saudyjskiej, Iranu i Egiptu a kilkukrotnie. Dynamicznie rosnce znaczenie krajów Bliskiego Wschodu jest spowodowane wysok ich konkurencyjnoci

wynikajc zarówno z dostpu do ta szego gazu ziemnego, ale take z nowocze- snej i bardziej efektywnej⁵ infrastruktury instalacji produkcyjnych.

4 Opracowano na podstawie danych IFA.

5 Jednostkowe zuycie energii w produkcji amoniaku (przy wykorzystaniu gazu ziemnego) w krajach Bliskiego Wschodu wynosi rednio 36 GJ/t NH3, podczas gdy w Ameryce Pónoc-

(13)

Rysunek 2. Struktura geograficzna handlu zagranicznego amoniakiem w 2012 r.

eksport

Arabia Saudyjska

8%

Ukraina 6%

Kanada 6%

Iran Pozostae 6%

27% Indonezja

6%

Trynidad i Tobago

24%

Rosja 17%

import

Korea Poudniowa

6%

Francja 4%

Turcja 4%

M aroko Pozostae 4%

34% Belgia

4%

USA

34% ^Indie_10%

ródo: Opracowanie wasne na podstawie IFA.

W 2012 r. najwikszym importerem amoniaku byo USA, z 34% udzia-

em w globalnym imporcie. Udzia Indii wyniós 10%, Korei Poudniowej 6%, a Maroka, Belgii, Turcji i Francji po 4%. Wysoki import amoniaku w USA, Indiach, Korei Poudniowej, Turcji i Francji wynika z duego popytu wewntrznego na nawozy azotowe, do których produkcji uywa si amoniaku. Maroko, posiadajce najwiksze na wiecie zoa fosforytów, importuje amoniak w celu wykorzystania go do produkcji fosforanu amonu z przezna- czeniem na eksport.

1.2. Gaz ziemny

Gaz ziemny to paliwo pochodzenia organicznego, zbierajce si w skorupie ziemskiej, skadajce si w ponad 90%⁶ z metanu (CH4). Jego pokady wystpuj samodzielnie lub towarzysz zoom ropy naftowej lub wgla kamiennego. Gaz ziemny jest uywany powszechnie jako paliwo do wytwarzania ciepa i energii, a take stanowi niezbdny surowiec dla przemysu chemicznego. Gaz ziemny jest jednym z najwaniejszych, ale te jednym z najbardziej perspekty- wicznych surowców energetycznych. W energetyce wiatowej zauwaa si

nej jest to 37,9 GJ/t NH3, w Europie rodkowej 43,6 GJ/t NH3, a w krajach WNP 39,9 GJ/t NH3 [Tracking…2007].

6 Pozostae 10% stanowi butan, etan, propan i inne zwizki organiczne.

(14)

stopniowy, ale wyrany trend wzrostowy w zakresie udziau gazu ziemnego w rynku energetycznym. W 2012 r. gaz ziemny mia 23,9% udziau w globalnym zuyciu energii po ropie naftowej (33,1%) i wglu (29,9%). Dla porówna- nia funkcjonujce elektrownie atomowe dostarczyy 4,5%, a energia ze róde

odnawialnych, w tym te z hydroelektrowni, to mniej ni 9% udziau w wiatowym bilansie [Osikowicz 2013].

Ponadto gaz ziemny ma istotn przewag nad rop naftow i wglem, gdy jest paliwem o najwyszym stopniu czystoci. Przy jego spalaniu powstaje blisko o poow mniej dwutlenku wgla ni przy spalaniu ropy naftowej, jej produktów oraz wgla [Rychlicki, Siemek 2008].

Gaz ziemny jest najpowszechniejszym, a jednoczenie najbardziej wydaj- nym i najta szym surowcem wykorzystywanym w procesie produkcji amoniaku. Koszt gazu ziemnego stanowi najwaniejszy skadnik kosztów produkcji amoniaku szacowany na 72-85%. Do wyprodukowania 1 tony amoniaku zuy- wane jest 1,23 tys. m³ gazu ziemnego [Huang 2007]. Okoo 5% zuywanego na

wiecie gazu ziemnego pochania produkcja amoniaku [Fixen 2009].

Rezerwy

Ze wzgldu na charakter ska, w których wystpuj nagromadzenia gazu ziemnego, zoa dzieli si zwykle na dwie kategorie: konwencjonalne oraz niekonwencjonalne⁷. Udokumentowane rezerwy⁸ gazu ziemnego ze zó

konwencjonalnych w 2012 r. wyniosy 187 bln m³ i byy o 21 bln m³nisze ni szacowano jeszcze w 2011 r. Powodem obnienia szacunków byo skory- gowanie w dó zó rosyjskich, które byy jeszcze do niedawna uznawane za najwiksze na wiecie. Pomimo cigej eksploatacji rezerwy gazu ziemnego

7 Konwencjonalny gaz pochodzi zazwyczaj ze ska zbiornikowych o wysokiej przepuszczalnoci i nadaje si do wydobycia z zastosowaniem tradycyjnych technologii. Dua cz gazu produkowanego obecnie na caym wiecie ma charakter konwencjonalny, a jego wydobycie jest wzgldnie proste i tanie. Z kolei gaz niekonwencjonalny znajduje si w skaach zbiornikowych o bardzo maej przepuszczalnoci, dlatego nie moe by wydobywany w sposób konwencjonalny. Zoa niekonwencjonalne gazu pooone s na ogó na duo wikszych g- bokociach ni ma to miejsce w przypadku zó konwencjonalnych. Z tego te powodu udo- stpnienie ich jest bardziej kosztowne, znacznie trudniejsze technicznie i wymaga zastosowa- nia zaawansowanych technologii. Wiercenie otworów pionowych, wykorzystywanych w przypadku zó konwencjonalnych, jest duo ta sze ni wiercenie otworów kierunkowych z odcinkiem horyzontalnym, które s niezbdne w tym przypadku.

8 Rezerwy to cz zasobów nadajca si do eksploatacji w obecnych warunkach technicz- nych i ekonomicznych. Zasoby natomiast to cakowite zoa surowców energetycznych w skorupie ziemskiej, oceniane jako moliwe do pozyskania w przyszoci.

(15)

charakteryzuj si trendem wzrostowym. W cigu 10 lat rezerwy wzrosy o okoo 20%, a w cigu 30 lat o ponad 143% [BP…2013].

Najwiksze zoa konwencjonalnego gazu ziemnego znajduj si na Bli- skim Wschodzie, na który przypada 43% wiatowych rezerw, z czego na Iran – 18% (rys. 3). Due pokady gazu ziemnego posiada równie Rosja (niecae 18%

wiatowych rezerw). Najwyszy, ponad 7-krotny wzrost rezerw w ostatnim dziesicioleciu odnotowano w Turkmenistanie [BP…2013]. Rezerwy gazu ziemnego s silnie skoncentrowane. W 2012 r. udzia piciu krajów posiadaj- cych najwiksze pokady gazu ziemnego wynosi blisko 63%. Przy obecnym poziomie wydobycia konwencjonalnego gazu ziemnego jego eksploatacja moe si zako czy za niecae 60 lat.

Zasoby gazu ze zó niekonwencjonalnych znacznie przewyszaj konwencjonalne. Zasoby niekonwencjonalne obejmuj: gaz zamknity w skaach ilastych⁹ (shale gas), gaz w zoach o niskiej przepuszczalnoci znajdujcy si

w porach o ograniczonych poczeniach midzy sob (tight gas), metan w po- kadach wgla oraz gaz zwizany w postaci hydratów.

Technicznie moliwe do wydobycia zasoby gazu niekonwencjonalne oceniane s obecnie na okoo 400 bln m³, z czego ponad poowa przypada na zoa gazu uwizionego w upkach. Uwaa si, e najwicej gazu w zoach tego typu znajduje si w USA i Chinach (rys. 4). Poza tym najbardziej zasobne struktury znajduj si w Argentynie, Algierii, Kanadzie i Meksyku. W Europie najwiksze zoa gazu upkowego znajduj si w Polsce i we Francji. Nie okrelono do- td dokadnie zasobów gazu wystpujcego w postaci hydratów. Hydraty gazu ziemnego wystpuj w pónocnych, arktycznych obszarach i w zoach podmor- skich [Technically…2013, Osikowicz 2013].

9 Proces pozyskiwania gazu ziemnego z upków gazononych zapocztkowany zosta w USA i obecnie, ze wzgldów na posiadane technologie, praktycznie tylko w tym kraju ma miejsce produkcja gazu z upków na wiksz skal. Udzia gazu ze zó niekonwencjonalnych w USA w 2010 r. wynosi 59%, z czego tight gas stanowi 26%, shale gas – 23%, a gaz pozyskiwany z pokadów wgla – 9% [Golden…2012].

(16)

Rysunek 3. wiatowe rezerwy konwencjonalnego gazu ziemnego w 2012 roku (bln m³)

2,1 3,8

4,5 5,2

5,6 6,1

8,2 8,5

17,5

25,1

33,1 33,6

2,9 3,1 3,6

0 5 10 15 20 25 30 35 40

Norwegia Indonezja Chiny Irak Australia Algieria Nigeria Wenezuela Zjednoczone Emiraty Arabskie Arabia Saudyjska USA Turkmenistan Katar Rosja Iran

ródo: [BP…2013].

Rysunek 4. Kraje o najwyszych technicznie moliwych do wydobycia zasobach gazu ziemnego ze zó upkowych (bln m³)

3,9

8,0 11,0

12,3 15,3

16,2

20,0 22,7

31,5 32,8

6,9

4,7

4,2

0 5 10 15 20 25 30 35

Francja Polska Wenezuela Brazylia Rosja RPA Australia Meksyk Kanada Algieria Argentyna Chiny USA

ródo: [Technically…2013].

(17)

Produkcja

W 2012 r. na wiecie wydobyto blisko 3,4 bln m³gazu ziemnego, o 33%

wicej ni 10 lat wczeniej. Liderami w produkcji gazu ziemnego s obecnie dwa kraje: USA, które zuywa gaz w caoci na rynku wewntrznym oraz Rosja, która gównie eksportuje gaz w wikszoci do pa stw europejskich (rys. 5).

Jeszcze kilka lat wczeniej najwikszym producentem gazu na wiecie bya Ro- sja, jednak od 2009 r. jest nim USA, które systematycznie umacnia swoj pozy- cj. Szybko rosnca produkcja w USA jest nastpstwem przede wszystkim dy- namicznego rozwoju pozyskiwania gazu ziemnego ze zó niekonwencjonalnych, który stanowi okoo 60% wydobycia gazu w tym kraju. Wydobycie gazu w 2012 r. w USA wzroso o blisko 5% w porównaniu do roku poprzedniego, tymczasem w Rosji odnotowano prawie 3% spadek. Malejce wydobycie w Ro- sji wynika ze zmniejszonego popytu wewntrznego oraz niszego eksportu do pa stw Unii Europejskiej [BP 2013].

Rysunek 5. Struktura wydobycia gazu ziemnego na wiecie 2002

Kanada 7%

Wielka Brytania 4%

Algieria 3%

Iran Pozostae 3%

41%

Rosja 21%

USA 21%

2012

Iran 5%

Katar 5%

Kanada 5%

Norwegia 3%

Pozostae 41%

Chiny 3%

USA 20%

Rosja 18%

ródo: [BP…2013].

W cigu 10 lat nastpio rozproszenie produkcji gazu ziemnego. O ile w 2002 r. udzia piciu najwikszych producentów wynosi 57%, to w 2012 r.

zmala do 52%. Postpujca dekoncentracja wynika przede wszystkim z dy- namicznego rozwoju wydobycia gazu ziemnego w szeregu krajów dysponujcych ogromnymi jego zasobami, gównie z Bliskiego Wschodu, gdzie produkcja wzrosa nawet kilkukrotnie. W Katarze wydobycie zwikszono ponad 5-krotnie, a w Iranie, Egipcie i Arabii Saudyjskiej – ponad 2-krotnie, podczas gdy w USA produkcja wzrosa o 27%, w Rosji o 10%, a w Kanadzie zanoto- wano 17% jej spadek. Tak due zwikszenie wydobycia gazu ziemnego

(18)

w Katarze zwizane byo z dynamicznie rosncym eksportem do krajów szybko rozwijajcych si, gównie do Indii, Korei Poudniowej i Chin. Male- jca produkcja w Kanadzie wynika z ograniczenia eksportu do USA, które dziki rozwojowi technologii pozyskiwania gazu upkowego d do cako- witego uniezalenienia od importu. W cigu 10 lat istotnie, bo blisko 2- krotnie zwikszono wydobycie gazu w Norwegii, która dziki uruchomieniu nowych zó i elastycznej polityce ustalania cen transakcyjnych staa si najwikszym dostawc surowca do Unii Europejskiej, wyprzedzajc w tym ob- szarze Rosj [BP…2013, Osikowicz 2013].

Handel zagraniczny

Najwiksi eksporterzy gazu ziemnego korzystaj zarówno z sieci ruroci- gów, jak równie przesyania gazu w formie skroplonej¹⁰ (LNG). Transport ru- rocigowy jest ta szy, jednak dystans, na jaki moe by toczony gaz jest z re- guy ograniczony. Dostawy LNG s ekonomicznie uzasadnione, gdy odlego, na jak ma by dostarczony gaz przekracza 5 tys. km. Dla odlegoci mniejszych bardziej efektywne s dostawy rurocigowe (2 tys. km dla rurocigu podmor- skiego) [Sikora 2010]. W 2012 r. transport rurocigami pokrywa 68% wolumenu obrotów gazem ziemnym, natomiast przesy w formie LNG pozostae 32%, jednak w ostatnich latach ta druga forma transportu cechuje si wiksz dyna- mik wzrostu. Eksport gazu w formie LNG jest popularny gównie w krajach azjatyckich oraz Australii, Nigerii oraz w Trynidadzie i Tobago.

Rysunek 6. Eksport gazu ziemnego w 2012 r. (mld m³)

10,2

83,8 106,6 19,2

185,9

25,0 15,3

105,4

14,8

54,5

34,8

45,1

4,7

0,8

0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200 220

Indonezja USA Algieria Holandia Kanada Norw egia Katar Rosja

gaz przesyany rurocigam i

gaz skroplony (LNG)

ródo: [BP…2013].

10 Gaz w formie skroplonej przesyany jest za pomoc statków, tzw. gazowców.

(19)

W 2012 r. udzia handlu zagranicznego w globalnym wydobyciu wyniós

blisko 31%. Najwikszym eksporterem bya Rosja z 19% udziaem w globalnym eksporcie (rys. 6). Rosja eksportuje gaz ziemny gównie za pomoc ruro- cigów (93% wolumenu wywozu). Wanym eksporterem jest równie Katar, który przesya gaz gównie w formie LNG (85% wolumenu eksportu) oraz Norwegia i Kanada, które transportuj gaz podobnie jak Rosja – rurocigami.

Najwikszymi importerami gazu ziemnego s kraje wysoko uprzemyso- wione, w tym: Japonia, z 11% udziaem w globalnym imporcie, USA – 9%, Niemcy – 8%, Wochy – 6% oraz inne kraje gównie z UE (rys. 7). Udzia UE w globalnym imporcie gazu ziemnego w 2012 r. wyniós okoo 38%, przy czym by realizowany gównie za pomoc rurocigów (80% wolumenu). USA rów- nie importuje gaz za pomoc rurocigów, natomiast Japonia realizuje dostawy w 100% w formie skroplonej.

Rysunek 7. Import gazu ziemnego w 2012 r. (mld m³)

13,3 35,4

59,7

86,8 83,8

21,4

7,7 10,3

13,7

4,9 118,8

35,0

34,9

21,4

7,1

20,0

0 20 40 60 80 100 120

Hiszpania Chiny Turcja Francja Wielka Brytania Wochy Niem cy USA Japonia

gaz przesyany rurocigam i

gaz skroplony (LNG)

ródo: [BP…2013].

1.3. Fosforyty

Podstawowym surowcem do produkcji nawozów fosforowych s fosforyty, skay osadowe zawierajce mineray fosforowe (równie apatyty), wystpujce w nieodnawialnych zoach w rónych czciach kuli ziemskiej. Fosforyty wydobywa si sposobem górniczym: podziemnym lub odkrywkowym. Fosforyty s

gównym i jedynym ekonomicznie opacalnym ródem fosforu na Ziemi. Zoa fosforytów cechuj si rónym stopniem koncentracji fosforu, jednak opacalne ekonomicznie jest jedynie eksploatowanie zó o wysokiej koncentracji fosforu.

Rezerwy fosforytów, czyli pokadów, których wydobycie jest ekonomicznie opacalne w obecnych warunkach technologicznych szacuje si na

(20)

67 mld ton, natomiast zasoby, czyli wszystkie pokady zawierajce fosforyty bez wzgldu na ich koncentracj w skale czy usytuowanie pokadu ocenia si

nawet na 290 mld ton. Rezerwy przy obecnym poziomie wydobycia mog

wystarczy na ich eksploatacj przez najblisze 350 lat. Najwiksze rezerwy fosforytów znajduj si w Maroku – okoo 50 mld ton¹¹, Chinach – 3,7 mld ton i Algierii – 2,2 mld ton. (rys. 8) [www.minerals.usgs.gov].

Rysunek 8. wiatowe rezerwy fosforytów w 2012 r.

Algieria 3%

Pozostae 3%

Syria 3%

Jordania 2%

RPA 2%

Rosja 2%

USA 2%

Maroko 77%

Chiny 6%

Inne 18%

ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych United States Geological Service (USGS).

Produkcja¹²

wiatowe wydobycie fosforytów w 2012 r. wynioso 196 mln ton i w okresie ostatnich 10 lat wzroso o 27%. Zdolnoci wydobywcze wynosiy ponad 260 mln ton i byy wykorzystywane w 75%. Produkcja fosforytów jest silnie skoncentrowana. Kraje dysponujce najwikszymi zasobami fosforytów nie s najwikszymi producentami. Krajem przodujcym w produkcji tego surowca s Chiny z 40% udziaem w globalnym wydobyciu (rys. 9). Ponadto wanymi producentami s równie USA i Maroko. W UE fosforyty wydobywa si

jedynie w Finlandii, a jej udzia w globalnej produkcji nie przekracza 1%.

11 Do 2010 r. w oficjalnych statystykach United States Geological Survey (USGS) rezerwy w Maroku szacowano jedynie na 5,7 mld ton. Statystyki USGS nie byy jednak w peni aktuali- zowane o informacje pochodzce ze róde pozarzdowych. W 2010 r. International Fertilizer Development Center (IFDC) zgosi nowe, znacznie wysze oszacowania rezerw na podstawie informacji branowych, a w 2011 r. USGS odpowiednio zaktualizowa oszacowania dotyczce rezerw fosforytów. Szacunki te naley jednak traktowa ostronie [Van Kauwenbergh 2010].

12 Na podstawie danych IFA.

(21)

W cigu dekady najbardziej wzroso wydobycie fosforytów w Chinach – o blisko 90%, a w Maroku o ponad 20%. W tym czasie produkcj w USA zmniejszono o 14%. Wydobycie fosforytów w USA stale maleje, poniewa po- woli ko cz si rezerwy tego surowca. Ponadto zmniejsza si ich eksport do Chin, które dynamicznie zwikszajc wydobycie, niemal cakowicie unieza- leniy si od importu. Dodatkowo w USA zaostrzono przepisy dotyczce ochrony rodowiska w brany górniczej, co skutecznie przyczynia si do ograniczania wydobycia. Szacuje si, e cakowite rezerwy fosforytów w USA znajdujce si gównie w stanach Pónocna Karolina i Floryda wy- czerpi si za okoo 30 lat [Korzeniowska, Robaczyk 2011].

Rysunek 9. Struktura geograficzna produkcji fosforytów 2002

Maroko 15%

Rosja 7%

Tunezja 5%

Jordania 5%

Pozostae 15%

Brazylia 3%

Chiny 27%

USA 23%

2012

Maroko 14% Rosja

5%

Jordania 4%

Brazylia 3%

Pozostae 20%

Chiny 40%

USA 14%

rednia zawarto fosforu (P₂O₅) w wydobywanych fosforytach stop- niowo si zmniejsza. W 2011 r. wyniosa ona 30,7%, o 0,6 pkt. proc. mniej ni 10 lat wczeniej (tab. 1). Szacuje si, e w 2012 r. wydobyte fosforyty zawieray ju tylko 30,4% P₂O₅. Systematyczne pogarszanie jakoci wydo- bywanego surowca spowodowane jest malejcymi zasobami fosforytów o najwyszej koncentracji fosforu w rudach. Zoa o najwikszej koncentracji fosforu eksploatuje si przede wszystkim w Rosji, gdzie rednia zawarto

P₂O₅w wydobytej rudzie wynosia w 2011 r. blisko 39% oraz w RPA – ponad 37%. Stosunkowo najmniejsza zawarto P₂O₅wystpowaa z kolei w Austra- lii – niewiele ponad 24%. W Chinach z kolei rednia koncentracja fosforu wynosia 30%, a w Maroku – blisko 32%.

(22)

Tabela 1. Wydobycie fosforytów wedug zawartoci fosforu w 2011 r. (mln ton) Kraj <29,7

P2O5

29,8-31,4 P2O5

31,5-33,3 P2O5

33,4-35,6 P2O5

>35,7 P2O5

rednia zawar- to P2O5 (%)

Ogóem 46,0 102,2 16,2 5,9 20,7 30,7

Chiny - 73,0 - - - 30,0

USA 24,9 2,7 - - - 28,6

Maroko 2,7 14,7 7,2 0,4 2,8 31,8

Rosja - - - - 10,3 38,6

Jordania 0,5 2,5 3,1 1,5 - 32,1

Brazylia - - - 3,9 2,0 35,1

Egipt 2,7 2,0 - - - 28,4

Syria 2,7 0,8 - - - 29,4

Izrael - 1,6 1,5 - - 30,7

Australia 2,5 - - - - 24,1

Peru - 2,5 - - - 30,4

RPA - - - - 2,5 37,2

Handel midzynarodowy

Wolumen wymiany handlowej fosforytami utrzymuje si od wielu lat na poziomie okoo 30 mln ton. Udzia eksportu w produkcji fosforytów, pomimo wysokiej koncentracji wydobycia, jest niewielki i systematycznie si zmniejsza.

W cigu dekady zmala z 20 do okoo 16%. Coraz bardziej powszechny i opa- calny staje si bowiem przerób fosforytów na kwas fosforowy blisko miejsca ich wydobycia. Ponadto Chiny i USA, które s najwikszymi producentami fosfory- tów, przeznaczaj cao produkcji na rodzimy rynek. Chiny 10 lat temu byy trzecim po Maroku i Jordanii eksporterem fosforytów, jednak dynamicznie rosnce zapotrzebowanie chi skiego przemysu nawozowego na ten surowiec spowodowao, e obecnie praktycznie caa produkcja jest przeznaczana na rynek krajo- wy. Podobne ograniczenie eksportu odnotowano w Rosji, natomiast Peru, Egipt i Syria odnotoway jego wyrany wzrost.

W 2012 r. najwikszym eksporterem fosforytów byo Maroko z ponad 30%

udziaem w globalnym eksporcie (rys. 10). Wanymi eksporterami byy równie

kraje Bliskiego Wschodu: Jordania, Egipt, Syria, a take Peru.

(23)

Liczba importerów znacznie przewysza liczb eksporterów. Wynika to przede wszystkim z silnej koncentracji wydobycia i kontrolowania eksportu przez kilka krajów z Afryki Pónocnej i Bliskiego Wschodu. W 2012 r. najwikszym importerem fosforytów byy Indie, z 24% udziaem w globalnym imporcie (rys.

10). Wanymi importerami byy takie kraje jak: USA, Indonezja, Brazylia, Bel- gia, a take Polska, jednak udzia adnego z tych krajów nie przekracza 10%

globalnej wielkoci importu. W Indiach, Indonezji i Brazylii w cigu dekady nastpio wyrane zwikszenie importu, podczas gdy w pozostaych krajach import nie zmieni si.

Rysunek 10. Struktura geograficzna handlu zagranicznego fosforytami eksport

Egipt 10%

Syria 9%

Peru Pozostae 8%

25%

Maroko 31%

Jordania 17%

import

Indonezja 5%

Brazylia 5%

Belgia 5%

Polska Pozostae 5%

46%

Indie

24% ^USA

10%

1.4. Kwas fosforowy

Aby moliwe byo wykorzystanie fosforytów do celów nawozowych ko- nieczne jest przeprowadzenie fosforu w zwizki chemiczne rozpuszczalne (fos- for przyswajalny). Dokonuje si tego przez poddanie surowców fosforowych dziaaniu silnych kwasów nieorganicznych (siarkowego lub azotowego). Po- wstay w ten sposób kwas fosforowy jest nastpnie przetwarzany na nawozy mineralne, gównie na superfosfaty.

Kwas fosforowy ma zastosowanie gównie w rolnictwie, ale równie przy produkcji detergentów, rodków myjcych i czyszczcych, preparatów paszo- wych, wyrobów dentystycznych, a w przemyle spoywczym jest stosowany midzy innymi jako dodatek do napojów gazowanych.

(24)

wiatowa produkcja kwasu fosforowego wyniosa w 2012 r. okoo 42 mln ton w przeliczeniu na P2O5 i w cigu 10 lat wzrosa o 40%. Produkcja kwasu fosforowego wykorzystywaa w 2012 r. blisko 80% zainstalowanych mocy produkcyjnych, które wynosz obecnie 53 mln ton P₂O₅.

Kraje wydobywajce fosforyty obecnie specjalizuj si równie w produkcji kwasu fosforowego. W Maroku w cigu dekady wydobycie fosforytów wzroso o 20%, ich eksport nieznacznie zmala, a produkcja kwasu fosforowego wzrosa o ponad 60%. W Chinach sytuacja bya podobna: wydobycie fosfory- tów zwikszono o prawie 90%, z ich eksportu praktycznie zrezygnowano, a produkcja kwasu fosforowego wzrosa blisko 5-krotnie.

Liderem w produkcji kwasu fosforowego z 40% udziaem w globalnej produkcji s Chiny (rys. 11). Wanymi producentami s równie takie kraje jak: USA, Maroko, Rosja oraz Indie. W cigu ostatniego dziesiciolecia, jak ju wczeniej wspomniano, najwyszy wzrost produkcji zanotoway Chiny oraz Maroko. Wzrosa równie produkcja w Rosji (o 1/4), natomiast USA wytworzyy o blisko 20% kwasu fosforowego mniej. Wyrany spadek produkcji odnotowano take w Tunezji, co byo zwizane z zamieszkami o cha- rakterze spoeczno-politycznym. W UE najwikszym producentem kwasu fosforowego jest Polska.

Rysunek 11. Struktura geograficzna produkcji kwasu fosforowego 2002

Maroko 9%

Rosja 7%

Tunezja 5%

Indie 4%

Pozostae 28%

USA 35%

Chiny 12%

2012

Maroko 10%

Rosja 6%

Indie Pozostae 4%

20%

Chiny 40%

USA 20%

Zwikszya si koncentracja produkcji kwasu fosforowego. W 2002 r.

udzia piciu najwikszych producentów wynosi 68%, a w 2012 r. prawie 80%.

(25)

wiatowy handel kwasem fosforowym jest relatywnie niewielki. Udzia

eksportu w produkcji w cigu 10 lat zmala z 15 do 10%. Spadek obrotów handlowych kwasem fosforowym jest spowodowany tym, e coraz wicej krajów zamiast eksportowa kwas fosforowy, zuywa go do produkcji gotowych nawo- zów fosforowych, zwykle w instalacjach towarzyszcych instalacjom do produkcji kwasu fosforowego z fosforytów.

Eksport kwasu fosforowego jest zdominowany przez kraje afryka skie, które maj 70% udzia w wiatowym eksporcie (rys. 12). Najwikszym eksporterem w 2012 r. byo Maroko, które realizowao blisko poow wiatowych do- staw. Maroko eksportuje kwas fosforowy gównie do Indii, a wolumen obrotów midzy tymi krajami stanowi w 2012 r. a 22% wiatowego handlu. Wanymi eksporterami byy równie: USA, Senegal, RPA i Chiny. W imporcie dominuj

kraje rozwijajce si. Najwikszym importerem w 2012 r. byy Indie, które mia-

y blisko 50% udziau w wiatowym imporcie. Wanymi importerami byy równie: Pakistan, Turcja i Indonezja, a take Hiszpania i Belgia. Hiszpania jeszcze 10 lat temu bya najwikszym w UE producentem kwasu fosforowego, jednak malejca konkurencyjno i spadek popytu na nawozy fosforowe w UE spowodowa wyrane ograniczenie produkcji. W rezultacie Hiszpania z ekspor- tera netto staa si importerem netto kwasu fosforowego.

Rysunek 12. Globalna struktura handlu zagranicznego kwasem fosforowym w 2012 r.

eksport

Senegal 8%

RPA 8%

Chiny 7%

Tunezja 6%

Pozostae 13%

Maroko 47%

USA 11%

import

Turcja 5%

Indonezja 4%

Belgia 4%

Hiszpania Pozostae 4%

29%

Indie 47%

Pakistan 7%

(26)

1.5. Sól potasowa

Podstawowym surowcem do produkcji nawozów potasowych jest sól potasowa, której gównym skadnikiem jest chlorek potasu. Jest to zwizek chemiczny wystpujcy w przyrodzie w postaci zó mineraów o rónej zawartoci tego skadnika. Zoa te, podobnie jak zoa soli kuchennej (chlorku sodowego), powstay w wyniku odparowania wody morskiej. Powstawaniu zó soli potasowej sprzyjaa obecno laguny oddzielonej od otwartego morza barier, strefa klimatu suchego i ciepego o wysokim parowaniu wody oraz systematyczny dopyw so- nej wody (przypywy morskie). Gdy wszystkie te warunki s spenione, a szybko parowania wody z laguny przekracza szybko dopywu wieej wody, nastpuje wysycenie roztworu i krystalizacja soli. Zoa potasu powstay mi- liony lat temu, lecz powstaj równie obecnie, w suchych regionach w rónych czciach wiata. Proces powstawania zó soli potasowej mona obserwowa

przede wszystkim na wybrzeu Morza Martwego w Izraelu.

Najwaniejszym mineraem zawierajcym chlorek potasu jest sylwit, któ- ry zawiera okoo 63% czystego potasu (K₂O) i jest wydobywany w postaci syl- winitu¹³, czyli mieszaniny sylwitu i halitu. Chlorek potasu wystpuje ponadto w takich mineraach, jak: karnalit, kainit, langbainit i polihalit, a zawarto potasu w tych mineraach wynosi od 16 do 23%. Surowcem potasu jest równie wy- dobywana w Chile saletra potasowa, zawierajca okoo 47% K₂O. Wyrónia si

trzy podstawowe technologie eksploatacji zó soli potasowej: kopalnictwo kla- syczne¹⁴, wypukiwanie soli ze zó gbinowych za pomoc wody¹⁵ oraz wydo- bywanie z powierzchniowych osadów lub solanek¹⁶ [Grzebisz 2004].

Chlorek potasu ma zastosowanie przede wszystkim w produkcji nawo- zów, ale stosuje si go równie w przemyle chemicznym oraz farmaceutycz- nym jako skadnik leków.

13 Zawarto potasu w sylwinicie wynosi od 20 do 30%.

14 Klasyczny sposób eksploatacji zó soli potasowych dominuje w wydobyciu surowca i nie odbiega od metod stosowanych w wydobyciu wgla kamiennego. Do pozyskiwania surowca ze zoa skalnego stosuje si róne techniki wykorzystujce np. oskardy (rodzaj kilofa), za- awansowane maszyny górnicze do drenia i transportu, materiay wybuchowe.

15 W tej technologii, po zlokalizowaniu zoa wierci si otwory, w które rurami toczy si pod cinieniem wod. Woda docierajc do zoa solnego, wypukuje i rozpuszcza ska, a powsta-

y roztwór solny pod cinieniem transportuje si na powierzchni, gdzie nastpuje jego dalsze zagszczenie. Metoda rozpowszechniona przede wszystkim w Kanadzie i USA.

16 Metoda popularna w Izraelu i Jordanii.

(27)

Sporód stosowanych obecnie nawozowych róde podstawowych makro- skadników naturalne zwizki potasu wymagaj stosunkowo najmniej przetwarzania. Sól wprowadza si do sprzeday w postaci krystalicznej lub poddaje si

procesowi granulacji lub prasowania. Ta ostatnia forma stosowana jest szeroko w Rosji i na Biaorusi¹⁷ [Czuba 1996].

Rezerwy potasu s szacowane na ponad 9,5 mld ton K₂O, natomiast cakowite zasoby nawet na 250 mld ton K2O. Rozmieszczenie zó potasu jest bardzo nierównomierne (rys. 13). Najwiksze rezerwy znajduj si w Kanadzie, gównie w prowincji Saskatchewan, a ich udzia w wiatowych zasobach o duej wartoci eksploatacyjnej ocenia si na ponad 46%. Nieco mniejszymi rezerwami dysponuje Rosja, a take Biaoru. cznie te trzy kraje kontroluj blisko 90%

wiatowych rezerw. Na terytorium Unii Europejskiej zoa eksploatowane na szerok skal znajduj si jedynie w Niemczech [www.minerals.usgs.gov].

Rysunek 13. wiatowe rezerwy soli potasowej

ródo: [www.minerals.usgs.gov].

wiatowa produkcja soli potasowej w 2012 r. wyniosa blisko 32 mln ton K₂O, o 20% wicej ni 10 lat wczeniej [www.fertilizer.org]. Kraje posiadajce najwiksze zoa soli potasowej s równie jej najwikszymi producentami.

Wydobycie soli potasowej charakteryzuje si wysok koncentracj. Sól potaso- w wydobywa si jedynie w kilkunastu krajach, a udzia piciu najwikszych

17 Std te znajdujca si w sprzeday w Polsce sól potasowa granulowana ma posta

poamanych pytek.

(28)

producentów przekracza 80%. Najwikszym producentem soli potasowej bya Kanada z blisko 30% udziaem w globalnym wydobyciu (tab. 2). Wanymi producentami byy równie: Rosja, Biaoru, Niemcy, Chiny i Izrael. Wród wymie- nionych krajów najwikszy, bo ponad 5-krotny wzrost produkcji w cigu 10 lat nastpi w Chinach, dziki czemu zwikszyy one swój udzia w globalnej produkcji z 1 do 8%. Wyranie wyszy od redniej wzrost produkcji odnotowano równie

w Rosji i na Biaorusi, natomiast w Niemczech wydobycie zmniejszono.

Charakterystyczn cech rynku soli potasowej jest wysoki udzia obro- tów handlowych, znacznie wyszy ni w przypadku pozostaych surowców do produkcji nawozów mineralnych. Wynika to przede wszystkim z wysokiej koncentracji wydobycia, ale równie z faktu, e najwiksi producenci soli potasowej (poza Chinami) przewaajc cz produkcji przeznaczaj na eksport. W 2012 r. w skali globalnej blisko 74% produkcji byo kierowane na rynki zagraniczne, przy czym w latach wczeniejszych udzia ten przekracza

niejednokrotnie 80%. W 2012 r. Kanada i Niemcy okoo 90% produkcji wy- eksportoway, Rosja, Biaoru, Jordania i Izrael po okoo 80%, natomiast Chiny ca produkcj przeznaczyy na rodzimy rynek. Najwikszym eksporterem soli potasowej bya Kanada, z ponad 36% udziaem w eksporcie ogóem.

W cigu 10 lat najbardziej wzrós eksport z Rosji i Biaorusi.

Liczba importerów soli potasowej kilkukrotnie przewysza liczb ekspor- terów. Najwikszym z nich jest USA, z 17% udziaem w globalnym imporcie, a nastpnie Brazylia i Chiny – po 16%. Znaczne iloci soli potasowej sprowa- dzaj równie Indie, Indonezja i Malezja. W cigu 10 lat najwikszy, bo ponad 4-krotny wzrost importu zanotowaa Indonezja, natomiast w Chinach przywóz zwikszono 2-krotnie, pomimo 5-krotnego zwikszenia wydobycia surowca.

W Malezji i Brazylii import wzrós o 80%.

Tabela 2. Koncentracja wydobycia i handlu zagranicznego sol potasow

w 2012 r. (%)

Produkcja Eksport Import

Kanada 31,5 Kanada 36,8 USA 16,8

Rosja 18,9 Rosja 20,0 Brazylia 16,2

Biaoru 15,5 Biaoru 17,7 Chiny 15,6

Niemcy 9,1 Izrael 10,0 Indie 11,1

Chiny 7,6 Niemcy 9,2 Indonezja 7,1

Pozostae kraje 17,4 Pozostae kraje 6,3 Pozostae kraje 33,2

(29)

2. Produkcja nawozów mineralnych

¹⁸

Produkcja gotowych nawozów mineralnych w latach 2002-2011 wyka- zywaa tendencj wzrostow, przy czym do 2007 r. produkcja systematycznie rosa, w latach 2008-2009 nastpi jej spadek, ale od 2010 r. znów zacza wyranie si zwiksza. Dugookresowa wzrostowa tendencja produkcji nawozów mineralnych wynika ze stale rosncego popytu. Zaamanie produkcji w latach 2008-2009 wynikao z obnienia popytu na nawozy mineralne pod wpywem wysokich ich cen i spadku opacalnoci nawoenia w warunkach pogbiajce- go si kryzysu gospodarczego. Spadek popytu na nawozy skutkowa wyra- nym obnieniem cen, a to z kolei zwikszyo popyt w kolejnych latach.

W 2011 r. wiatowa produkcja gotowych nawozów mineralnych wyniosa 192 mln ton w przeliczeniu na czysty skadnik i bya o prawie 4% wysza ni

rok wczeniej i o 28% wysza ni w 2002 r. By to jednoczenie najwyszy notowany dotychczas poziom produkcji nawozów mineralnych. Tempo wzrostu produkcji w 2011 r. byo duo nisze ni w 2010 r., kiedy odbudowywano produkcj po gbokich spadkach w latach 2008-2009. Ocenia si, e w 2012 r.

produkcja wyniosa blisko 195 mln ton NPK i bya o okoo 1% wysza ni

w 2011 r. Nieznaczny wzrost produkcji w 2012 r. wynika z niewielkiego wzrostu zapotrzebowania na nawozy mineralne.

W latach 2002-2011 wyranie zmienia si geograficzna struktura produkcji nawozów mineralnych. W 2001 r. udzia krajów rozwinitych gospodarczo¹⁹w produkcji nawozów mineralnych wynosi 47%, a krajów rozwijajcych²⁰

18 Opracowano na podstawie danych International Fertilizer Industry Association (IFA).

19 Do krajów rozwinitych gospodarczo zaliczono zgodnie z klasyfikacj Banku wiatowego kraje osigajce PKB/mieszka ca co najmniej 12 616 USD. Obecnie na tej licie jest 75 kra- jów. W obliczeniach uwzgldniono nastpujce kraje rozwinite, które w latach 2002-2011 produkoway nawozy mineralne: Arabia Saudyjska, Australia, Austria, Belgia, Chile, Kanada, Chorwacja, Czechy, Dania, Estonia, Finlandia, Francja, Niemcy, Grecja, Islandia, Irlandia, Izrael, Wochy, Japonia, Katar, Korea Poudniowa, Kuwejt, Litwa, Holandia, Nowa Zelandia, Norwegia, Polska, Portugalia, Rosja, Sowacja, Hiszpania, Szwecja, Szwajcaria, Trynidad i Tobago, USA, Urugwaj, Wgry, Wielka Brytania.

20 Do krajów rozwijajcych si zaliczono kraje, w których PKB/mieszka ca nie przekracza 12 616 USD. Obecnie na tej licie jest 139 pa stw. W obliczeniach uwzgldniono nastpujce kraje rozwijajce si, które w latach 2002-2011 produkoway nawozy mineralne: Afganistan, Algieria, Argentyna, Armenia, Bangladesz, Biaoru, Brazylia, Bugaria, Chiny, Kolumbia, Kuba, Egipt, Filipiny, Gruzja, Gwatemala, Indie, Indonezja, Iran, Irak, Jordania, Kazachstan, Korea Pónocna, Liban, Libia, Macedonia, Malezja, Mauritius, Meksyk, Maroko, Birma, Pakistan, Peru, Rumunia, Senegal, Serbia, RPA, Sri Lanka,

(30)

si – 53%. W kolejnych latach produkcj nawozów zaczto przenosi w rejony dysponujce duymi zasobami surowcowymi i relatywnie tani si robocz, a wic z krajów rozwinitych gospodarczo, gdzie popyt na nawozy stale si

zmniejsza do krajów rozwijajcych si. Produkcj zaczto koncentrowa gów- nie w krajach Azji Poudniowej i Wschodniej oraz Ameryki aci skiej, gdzie zapotrzebowanie na nawozy zwikszao si nieporównanie szybciej ni w in- nych rejonach wiata. Ponadto przenoszenie produkcji w rejony zwikszonego popytu na nawozy wynika ze stosunkowo niskiej opacalnoci ich transportu na due odlegoci, co jest zwizane z masowym charakterem nawozów i nisk ce- n jednostkow produktu. Zaamanie produkcji nawozów mineralnych, jakie miao miejsce w latach 2008-2009 odnotowano przede wszystkim w krajach rozwinitych. W krajach rozwijajcych si nastpio w tym czasie jedynie osa- bienie wzrostowego trendu. Koncentrowanie produkcji nawozów mineralnych w rejonach najbardziej rozwojowych spowodowao, e produkcja w krajach rozwijajcych si wzrosa o 44%, a w rozwinitych o 9% (rys. 14). W konse- kwencji udzia w wiatowej produkcji nawozów mineralnych krajów rozwinitych gospodarczo zmala do 40%, a rozwijajcych si wzrós do 60%.

Rysunek 14. Produkcja nawozów mineralnych w krajach rozwijajcych si

i rozwinitych (mln ton NPK)

40 60 80 100 120 140 160 180 200

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012*

Ogóem Kraje rozwijajce si Kraje rozwinite

* szacunek IERiG-PIB

Syria, Tajwan, Tadykistan, Tajlandia, Tunezja, Turcja, Turkmenistan, Ukraina, Uzbeki- stan, Wenezuela, Wietnam, Zimbabwe.

(31)

Charakterystyczn cech sektora nawozów mineralnych jest wysoki sto- pie koncentracji produkcji [Blanco 2011, Ott 2012, Hernandes i Torero 2011].

Udzia piciu krajów bdcych najwikszymi producentami wzrós w latach 2002-2011 z 60 do 64%. Niekwestionowanym liderem w produkcji nawozów mineralnych s Chiny z blisko 30% udziaem w produkcji globalnej (tab. 3).

Kraj ten przoduje w produkcji nawozów mineralnych nieprzerwanie od 1992 r.

i obecnie wytwarza ponad 3-krotnie wicej nawozów mineralnych ni USA, które s drugim z kolei producentem nawozów na wiecie. Wanymi producentami nawozów mineralnych s obecnie równie Indie i Rosja (po blisko 9%

udziau w globalnej produkcji) oraz Kanada (8%). W Unii Europejskiej najwicej nawozów mineralnych produkuj Niemcy (2% udziau w wiatowej produkcji) i Polska (1%).

Tabela 3. Kraje z najwysz produkcj nawozów mineralnych w 2011 r.

Kraj Produkcja

(mln ton NPK)

Udzia

w wiatowej produkcji (%)

Zmiany produkcji 2002 r.=100

(%)

wiat 192,3 100,0 127,8

Chiny 56,5 29,4 171,9

USA 18,1 9,4 100,0

Indie 16,7 8,7 115,4

Rosja 16,6 8,6 129,6

Kanada 14,5 7,5 115,9

Biaoru 6,3 3,3 142,1

Niemcy 4,4 2,3 89,0

Indonezja 3,9 2,0 136,6

Brazylia 3,2 1,7 121,8

Egipt 3,1 1,6 176,7

Pakistan 3,0 1,5 128,4

Ukraina 2,9 1,5 121,4

Maroko 2,9 1,5 186,7

Izrael 2,9 1,5 126,0

Polska 2,6 1,4 123,8

ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych IFA i GUS

Struktura asortymentowa produkowanych nawozów mineralnych w latach 2002-2011 nie ulega wikszym zmianom (tab. 4). Dominoway nawozy azotowe, a ich udzia w globalnej produkcji wynosi od 58 do 60%. Udzia nawozów fosforowych wynosi w tym okresie od 21 do 23%, a potasowych od 18 do 20%.

Wyjtkiem by 2009 r., kiedy udzia nawozów azotowych w cakowitej produkcji nawozów wzrós do 64%, a potasowych zmala do 13%. Wyranie zmniej-

(32)

szono wówczas produkcj nawozów potasowych, gdy popyt na t grup nawo- zów zmala. Rolnicy czciej rezygnowali bowiem z nawoenia potasowego ni

z azotowego, gdy nawoenie potasowe w relatywnie mniejszym stopniu wpy- wa na wielko uzyskiwanych plonów. W latach 2002-2011 najbardziej, bo o 35% wzrosa produkcja nawozów potasowych, natomiast nawozów azotowych i fosforowych wytworzono odpowiednio o 26 i 27% wicej.

Tabela 4. Produkcja gównych grup asortymentowych nawozów mineralnych (mln ton NPK)

Wyszczególnienie 2002 2005 2007 2008 2009 2010 2011 2012*

Nawozy azotowe (N) 89,0 97,2 104,3 101,2 105,9 109,2 112,2 115,0 Nawozy fosforowe

(P2O5) 34,6 36,5 40,2 36,4 38,0 42,7 43,8 44,0 Nawozy potasowe

(K2O) 26,8 33,3 34,0 33,1 20,7 33,5 36,3 36,0 Nawozy mineralne

ogóem 150,5 167,0 178,6 170,7 164,5 185,4 192,3 195,0

* szacunek IERiG-PIB

Struktura asortymentowa produkowanych nawozów mineralnych w po- szczególnych krajach jest bardzo zrónicowana (rys. 15). W wikszoci krajów o najwyszej produkcji nawozów mineralnych wytwarzano nawozy azotowe, ale ju nie wszystkie kraje produkoway nawozy fosforowe lub potasowe, ewentu- alnie wytwarzay znikome ich iloci. Jest to zwizane z dostpnoci surowców do produkcji poszczególnych grup nawozów, poza tym nawozów azotowych w skali globalnej zuywa si duo wicej ni pozostaych grup nawozów.

W wikszoci analizowanych krajów nawozy azotowe byy najwaniejsz pro- dukowan grup nawozów mineralnych.

(33)

Rysunek 15. Struktura asortymentowa produkowanych nawozów w wybranych krajach w 2011 r.

0% 20% 40% 60% 80% 100%

Hiszapnia Katar Jordania Iran Polska Arabia Saudyjska Izrael Maroko Ukraina Pakistan Egipt Brazylia Indonezja Niemcy Biaoru

Kanada Rosja Indie USA Chiny

wiat

Nawozy azotowe Nawozy fosforowe Nawozy potasowe

ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych IFA i GUS.

2.1. Produkcja nawozów azotowych

wiatowa produkcja nawozów azotowych w 2011 r. wyniosa 112 mln ton w przeliczeniu na czysty skadnik (N) i bya o 3% wysza ni rok wczeniej oraz o 26% wysza ni w 2002 r. Nawozy azotowe s produkowane w blisko 80 krajach, z tego w 30 poziom rocznej produkcji przekracza 500 tys. ton N. W produkcji nawozów azotowych specjalizuj si gównie kraje rozwijajce si, a ich udzia w wiatowej produkcji z roku na rok powiksza si. W 2011 r. kraje rozwijajce si wytworzyy o 36% nawozów azotowych wicej ni 9 lat wczeniej, podczas gdy w krajach rozwinitych gospodarczo produkcj zwikszono o 10%.

W rezultacie udzia krajów rozwijajcych si w wiatowej produkcji nawozów azotowych wzrós z 62 do 67%, a rozwinitych zmala z 38 do 33%.