Kazimierz Kloskowski
"Świat i czas", Kenneth G. Denibigh,
tłum. Jan Mitelski, Warszawa 1979 :
[recenzja]
Studia Philosophiae Christianae 16/2, 216-217
b le m ó w . W ła ś n ie p ró b y z m a te m a ty z o w a n ia n a u k b io lo g ic z n y c h , d o s trz e g a n ie z a le t s to s o w a n ia ję z y k a m a te m a ty c z n e g o c z y n i t ę p r a c ę b a rd z o a k tu a l n ą . O b e c n ie c o ra z czę śc ie j o b s e r w u je się z ja w is k o m a te - m a ty z a c ji n a u k p r z y r o d n ic z y c h (p o r. n p . p r a c e J . M. S m i t h ’a).
D o d a tk o w y m w a lo re m k s ią ż k i je s t p o w o ły w a n ie się a u to r ó w p o sz c z e g ó ln y c h o p ra c o w a ń n a p u b lik a c je n a u k o w e u c z o n y c h ra d z ie c k ic h i z a g ra n ic z n y c h , z a ró w n o z z a k r e s u n a u k b io lo g ic z n y c h , j a k i m a t e m a ty c z n o -fiz y c z n y c h .
A n n a M. L a t a w i e c
K e n n e th G. D e n b ig h , Ś w i a t i czas, tłu m . J a n M ite ls k i, W a rs z a w a 1979 r. P W N , s. 250.
F a s c y n a c ja K e n n e th a D e n b ig h a p r o b le m a ty k ą c z a su o ra z z m ia n w c za sie w k o n te k ś c ie te r m o d y n a m ik i s ta n o w ią g e n e z ę k s ią ż k i. T a z a s a d n ic z a m y ś l p r z e w ija się n ie m a l w c a łe j p ra c y . N a je j tr e ś ć s k ła d a się p ię ć ro z d z ia łó w . P ie r w s z y z n ic h w y ja ś n ia p o ję c ie c z a su i jeg o b u d o w ę. C zas je s t k o n s t r u k te m u m y s łu , b y te m p o ję c io w y m , n ie d o s tr z e g a się go z m y s ła m i, a ja k o w s p ó łr z ę d n a c z a so w a je s t m ie r z a ln y (o d le g ło ść w c z a sie m ię d z y z ja w is k a m i). A n a liz ę d o ś w ia d c z e n ia czasu p r z e p r o w a d z a a u to r w tr z e c h p ła s z c z y z n a c h : 1) cią g w y d a r z e ń o d n ie sio n y do in n e g o c ią g u , 2) p e w ie n sz e re g lin io w y od te g o co w c z e ś n ie j sze do teg o co p ó ź n ie js z e ( s tr z a łk a cz a su ), 3) d y s t y n k c ja p o m ię d z y p r z e szły m , te r a ź n ie js z y m i p rz y s z ły m .
R o z d z ia ł d r u g i je s t p r ó b ą o d p o w ie d z i n a p y ta n ie o is tn ie n ie o b ie k ty w n e j s t r z a łk i czasu. A u to r ro z w ią z u je to z a g a d n ie n ie w św ie tle „ św ia d o m o ś c i p rz e d i p o ” o ra z p ro c e s ó w p rz y r o d n ic z y c h (tj. r o z p r a sz a n ia — d e g r a d a c ji e n e rg ii, ro z s z e rz a n ia się W s z e c h ś w ia ta i r o z p r z e s tr z e n ia n ia się czoła fa li). W tła c z a ją c s tr z a łk ę c z a su w te p ro c e s y u z y s k u je się w y ra ź n y , je d n o z n a c z n y k ie r u n e k o d n ie s ie n ia , s tw ie r d z a się je j z g o d n o ść ze s tr z a łk ą św ia d o m o śc i. G w a r a n te m is tn ie n ia o b ie k ty w n e j s t r z a łk i c z a su są n ie u s ta n n ie z a c h o d z ą c e z ja w is k a w e W sz e c h ś w ie c ie . W ro z d z ia le tr z e c im K. G. D e n b ig h t r a k t u j e o ró ż n y c h z m ia n a c h n a t e r e n ie p ro c e s ó w ż y c io w y c h . U k ła d ż y w y je s t u p o rz ą d k o w a n y , i n t e g r a ln y , c a ło śc io w y , a p ro c e s y b io lo g ic z n e o d p o w ie d n io z o rg a n iz o w a n e w sw y m p rz e b ie g u . I g d y t a in te g r a ln o ś ć w z r a s ta , m ó w i się o „ p ro c e sie tw o r z ą c y m ”. U d e rz a t u t a j p o d o b ie ń s tw o do u ję c ia p ro c e s ó w w z ro s tu e n tr o p ii (p o r. s. 63— 83 o ra z 110— 113). R o z d z ia ł c z w a r ty p o ś w ię c o n y je s t p ro b le m a ty c e d e te r m in iz m u w p r z y ro d z ie . D e te rm in iz m w y d a je się je d y n ie k o n w e n c ją , b a r d z ie j d o m e n ą u m y s łu n iż s a m e j p rz y r o d y . P o s ia d a w ie le w y m ia r ó w . W ta k im k o n te k ś c ie te m a ty k a p rz e w id y w a ln o ś c i z ja w is k i in f o r m a c ji z d a rz e ń u ję ty c h w p r a w a s ta je się n ie z w y k le in te r e s u ją c a . P rz y p o m in a C z y te ln ik o w i, że p r a w a n a u k o w e n ie są a n i d e k r e to p o d o b n e , a n i n ie d e c y d u ją o z ja w is k a c h , a c z k o lw ie k od ty c h o s ta tn ic h z a le ż y ic h s f o r m u ło w a n ie . P o za ty m u ś w ia d a m ia n a m z a k re s m o ż liw o śc i o sią g n ię c ia w y c z e r p u ją c e j in f o r m a c ji o św ie c ie . Ś w ia t p rz e c ie ż ( m a te r ia m a r tw a i ż y w a) w c ią ż u le g a z m ia n o m . W sz e lk ie w ię c w y n ik i b a d a ń n a u k o w y c h to a s y m p to ty c z n e z b liż a n ie się do c o ra z p e łn ie js z y c h w y ja ś n ie ń . P o d o b n e r o z w a ż a n ia s n u je K. G. D e n b ig h w o s ta tn im ro z d z ia le s w o je j k sią ż k i. U w y p u k la szczeg ó ln ie a s p e k t tw ó rc z y W sz e c h ś w ia ta ja k o c a ło ś c i i p o
sz c z e g ó ln y c h jeg o fr a g m e n tó w o ra z z a c h o d z ą c y c h w n im z ja w is k . W p ro c e s ie ty m n ie o d łą c z n ie w ią ż ą się p r z y p a d e k („ p o c z ą te k p ro c e s ó w s a m o - k r e a c ji”), s e le k c ja a ta k ż e ro z s z e rz a n ie . W e fe k c ie p o w s ta ją n o w e , n ie is tn ie ją c e d o ty c h c z a s r o d z a je rz e c z y i p ro c e s ó w . W sz y s tk o c o k o lw ie k się d z ie je i o ta c z a c z ło w ie k a , n a w e t je g o św ia d o m o ść , K. G. D e n b ig h n a z y w a „ p ro c e s e m n ie u s ta n n ie w y n a la z c z y m ”. K s ią ż k a m a c h a r a k t e r p o p u la r n o n a u k o w y . S ta n o w i p ró b ę s y n te z y t e m a ty k i d o ty c z ą c e j r o z w o ju W s z e c h ś w ia ta (r o z u m ia n e g o b a rd z o s z e ro k o , tz n . ja k o tw o rz e n ie się W s z e c h ś w ia ta , p o ja w ie n ie się ż y c ia n a p l a n e ta c h , sp e c y fic z n o ść życia). W sw o ic h r o z w a ż a n ia c h a u to r sięg a n ie ty lk o do w y n ik ó w w ie lu n a u k szczeg ó ło w y ch , a le ta k ż e filo z o fic z n y c h . N ie m a l k a ż d e p o r u s z a n e z a g a d n ie n ie (p o d m io to w e — ś w ia d o m o ść i p r z e d m io to w e — W sz e c h ś w ia t) r o z p a t r u j e w k o n te k ś c ie e w o lu c y jn y m , d y n a m ic z n y m . P o d k r e ś la h ip o te ty c z n o ś ć w y n ik ó w n a u k i. To d e c y d u je o w a r to ś c i p r a c y K. G. D e n b ig h a . W ta k im te ż ś w ie tle a u to r o d s ła n ia C z y te ln ik o w i W s z e c h ś w ia t w y n a la z c z y ( A n I n v e n t i v e U n i v e r s e ) n ie o g ra n ic z a się zaś, ja k s u g e r u je t y t u ł p o ls k ie g o tłu m a c z e n ia , do „ ś w ia t a ” i „ c z a s u ”. P o z o s ta w ie n ie o ry g in a ln e g o b rz m ie n ia ty tu łu , tr o c h ę sz o k u ją c e g o , b y ło b y je d n a k b liż sz e tr e ś c i k s ią ż k i. P r z e m a w ia za ty m ta k ż e sp o só b fo r m u ło w a n ia tw ie r d z e ń , d o b ó r m a t e r i a łu o ra z z a k re s p r o b le m a ty k i. O bok in te r e s u ją c y c h i n t e r p r e t a c j i p r a w p rz y r o d n ic z y c h (B o y le ’a, O h m a , N e w to n a i in n y c h ) szczeg ó ln e m ie js c e z a jm u je o m a w ia n ie ta k ic h p o ję ć ja k : p r z y p a d e k , p rz y c z y n o w o ść , p r z e m ija n ie . P o ję c ia te ro z u m ia n e są p r z y n a jm n ie j po części filo z o fic z n ie . N ie m n ie j n ie k tó r e p a r t i e m a t e r i a łu w y d a ją się p o z o s ta w a ć n a m a r g in e s ie z a s a d n i czej r e f le k s ji. O d c z u w a się to m ię d z y in n y m i n a s. 28, 52 i in n y c h . W te j k sią ż c e p o m in ię to w sz e lk ie u ję c ia s ta ty s ty c z n e , co ty lk o p o z o r n ie u ła tw ia ło le k tu r ę . P o n a d to w y d a je się, że k o n tr o w e r s y jn o ś ć p o r u s z a n e j p r o b le m a ty k i, w s k a z u ją c a n a sz e ro k i w a c h la r z m o ż liw y c h o d p o w ie d z i, p ro w a d z i K. G. D e n b ig h a do p r z e s a d n y c h u o g ó ln ie ń . A u to r, choć n ie p r z e ja w ia a p o d y k ty c z n o ś c i, n ie u s trz e g ł się je d n a k z b y t d a lek o id ą c y c h w n io s k ó w (p r z y k ła d o w o n a s. 13 i 115). K s ią ż k a je s t z ro z u m ia ła i p r z y d a t n a d la C z y te ln ik a in te re s u ją c e g o się z a g a d n ie n ia m i o g ó ln o p rz y ro d n ic z y m i. K a z i m i e r z K l o s k o w s k i W e r n e r H e is e n b e rg , P o n a d g r a n i c a m i , tłu m . z n ie m . K rz y s z to f W o lic k i, w s tę p A n d rz e j K a je ta n W ró b le w s k i, W a rs z a w a 1979, P IW , s. 295. W e r n e r H e is e n b e r g (1901— 1976) b y ł szczeg ó ln eg o r o d z a j u fiz y k ie m . O p ró cz w ie lk ie g o w k ła d u w ro z w ó j fiz y k i p o tr a f ił n ie ja k o p rz e k ro c z y ć g r a n ic e te j n a u k i. Z a o w ą g r a n ic ą są re f le k s y jn e u ję c ia fiz y k i, je j m o ż liw o śc i, g r a n ic o ra z k o n s e k w e n c ji w filo z o fii, p o lity c e , te c h n ic e ja k te ż w in n y c h n a u k a c h . Z te g o r o d z a ju d z ia ła ln o ś c ią H e is e n b e rg a m oże n a s z a p o z n a ć k s ię ż k a P o n a d g r a n i c a m i . J e s t to z b ió r a r t y k u łó w i p rz e m ó w ie ń , ja k ie t e n f iz y k w y g ło s ił w la ta c h 1946— 1970. W c z e śn ie j w y d a n a k s ią ż k a p t. F i z y k a a H lo zo jia z a w ie r a jeg o w y s tą p ie n ia z o k r e su 1955— 1956. R e c e n z o w a n a p o z y c ja s k ła d a się z d w u części.
P ie r w s z a z n ic h p o ś w ię c o n a je s t o m ó w ie n iu p o s ta c i E in s te in a , P l a n c k a , P a u lie g o i B o h ra . W k r ó t k im a r t y k u le p o ś w ię c o n y m A lb e rto w i
