Przyczyny wojny europejskiej

Biblioteka Sejmu Śląskiego

2 0 4 8 3

m a p o h i i y c z n e nr.

3

J. K U R N A T O W S K I

PRzyczuny

w o j n y e u R O P C J S K i e D

v w

u)yDfliDnici:u)o m . a r c t a id u)flR52fliDie i m p

S t j m u Ś l ą s k i e j

e ,r! nrsj^niPSns

<>!« . >M A -.fu r ,i.

WrJ ^\ 'r.. W } .i

V 'v V 7 V V

V ■■

Z A G A D N I E N I A P O L I T Y C Z N E

J. K U R N A TO W SK I

P R Z Y C Z Y N Y

WOJNY EUROPEJSKIEJ

WYDAWNICTWO M. ARCTA W WARSZAWIE

E

Dla częściowego bodaj w ykryęia szalonego pożaru, który ogarnął Europę, należy poddać choćby pobieżnej analizie w ew nętrzną sytuację polityczno-społeczną głównych państw walczą­

cych. Pomiędzy polityką zagraniczną danego państwa, a jego polityką w ew nętrzną istnieje ścisły związek. Pierwsza w ynika z drugiej i o w ypadkach międzynarodowych sądzić moż­

na jedynie przez pryzmat w ew nętrznych sto­

sunków każdego z państw — głównych akto­

rów dram atu.

I faktycznie i formalnie pobudkę do wojny dały Niemcy. One to przez czterdzieści lat przygotowywały się do niej, prowadząc szalo­

ny wyścig uzbrojeń. One ją wypowiedziały.

To też od analizy w ewnętrznych stosunków niem ieckich rozpoczniemy nasze studjum .

Słusznie powiedziano, ż e —jeżeli Stany Zje­

dnoczone A m eryki Północnej przy m asim um rozwoju politycznego posiadają m inim um roz­

woju społecznego, to w Niemczech — odwrot­

nie — m asym alnem u rozwojowi społecznemu odpowiada m inim alny rozwój polityczny.

Prawo państwowe nie zna drugiego podob­

nego dziwolągu, ja k ustrój polityczny Niemiec.

U szczytu, parlam ent Rzeszy, obieralny przez powszechne, równe i tajne głosowanie, a więc dem okratycznie; lecz m inisterjum nie je st od­

powiedzialne przed parlam entem i nie mając większości pozostaje tak długo u władzy, do­

póki się cieszy zaufaniem monarchy. Ponad parlam entem je st Rada Związkowa, złożona z osób, delegowanych przez monarchów w szyst­

kich 26-ciu państw , tworzących Rzeszę.

Poniżej istnieją ciała reprezentacyjne poszcze­

gólnych państw, z których najważniejsze są Prusy, gdyż obejmują 2/3 przestrzeni Niemiec i nadają ton całej polityce. W słynnym sej­

mie pruskim , opartym na t. zw. trzechklaso- wym systemie -wyborczym, uprzywilejowane stanowisko zajmuje feodalna arystokracja, t. zw.

junkry, oraz biurokracja; mieszczaństwo je st upośledzone, a lud, t. j. włościanie i robotnicy rozporządzają najm niejszą ilością krzeseł. Aby jednak i przez to zgromadzenie nie przedarła się jakaś zbyt postępowa reforma, ponad sej­

m em panuje pruska Izba Panów, złożona w y­

łącznie z arystokratów, biurokratów i kilku profesorów.

Najważniejsze spraw y wewnętrzne zależą nie od demokratycznego parlam entu Rzeszy, lecz od arystokratycznego' sejm u pruskiego;

a w szystkie sprawy, dotyczące wojska, kolonji i polityki zagranicznej, zależą wyłącznie od

cesarza.

Wszystko razem tworzy system absoluty­

zmu, opierającego się na feudałach, zamasko­

wanego dekoracyjnemi instytucjam i reprezen- tacyjnem i.

J e s t rzeczą zdumiewającą, iż n ik t nie zdaje się zwracać uw agi na to, że Niemcy — pod

względem politycznym — nie w yszły jeszcze z okresu średniowiecznego, nie zlały swoich księstw i królestw w naród niem iecki i dotąd nie wytworzyły państw a-narodu niemieckiego.

Rozwój polityczny zatrzymał się na stopniu supremacji feodalnych Prus nad innem i demo- kratyczniejszem i krajam i Rzeszy, a więc na jakiejś przejściowej formacji, która utrzym uje

się z dziwnym uporem.

W tych ciasnych ram kach politycznych, do­

stosowanych do średniowiecznych form życia i myśli, rozwijał się nader intensyw nie współ­

czesny wielki przemysł. Niemcy stały się kra­

jem z ludnością przeważnie m iejską, krajem wywożącym produkty fabryczne, a wwożącym produkty rolne. Powtórzyła się tu więc ta sam a sytuacja, w jakiej Anglja była przed 1848-ym r., przed agitacją Cobdena, a m iano­

wicie pod starą polityczną struk tu rą feodalną wyrosło nowożytne społeczeństwo uprzem ysło­

wione.

W tych w arunkach w interesie ludności miejskiej leżało zniesienie ceł na zagraniczne produkty rolne, aby mieć tanią żywność. Nie­

mniej na zniesienie ceł na zboże i mięso p ań­

stwo niemieckie zdobyć się nie mogło, gdyż dzięki cłom, pruska w ielka własność ziemska, politycznie uprzywilejowana, osiągała większe zyski ze swoich majątków. Cła były więc nie­

jako haraczem, który ludność m iejska, prze­

ważająca w kraju, płaciła na rzecz feodalizmu agrarnego, który obok przywilejów politycz­

nych zdobył sobie przywileje ekonomiczne.

Lecz na zniesieniu ceł rolnych zależało nie tylko niemieckiej ludności miejskiej. Kraje produkujące zboże i mięso: A rgentyna, Indje,

a szczególniej Rosja były również zaintereso­

wane w tern, aby posiadać wolny rynek nie­

miecki. W zamian za wolny od ceł dowóz na rynek niem iecki swoich płodów rolniczych, Ro­

sja byłaby odpowiedziała wpuszczeniem na swój rynek niem ieckich fabrykatów. Rolnictwo ro­

syjskie byłoby na tem podwójnie zyskało: raz dla tego, że nieco drożej sprzedawałoby swoje prokukty, a następnie dla tego, że otrzym ywa­

łoby taniej maszyny i narzędzia rolnicze, nie mówiąc ju ż o tem, że ogół spożywców zyskał­

by na taniości wszystkich produktów, umożli­

w iających życie kulturalne. Przem ysł rosyj-i ski również nie straciłby, lecz poszedłby inną drogą: zam iast przem ysłu przetwórczego, rozwi­

nęłoby się silniej górnictwo, niezmierzone skar­

by kopalniane Rosji byłyby lepiej wyeksploa­

towane; zyskałby również przemysł zw iązan y.

z rolnictwem.

Słowem przyjęcie zasady wolnego handlu doskonale odpowiadałoby interesom obydwóch państw: przemysłowe Niemcy potrzebują rosyj­

skich produktów rolnych, rolnicza Rosja potrze­

buje niem ieckich fabrykatów.

Nałożenie zaś ceł na zboże rosyjskie, idące do Niemiec, wywołało oczywiście ze strony Ro­

sji nałożenie ceł na fabrykaty, przychodzące z Niemiec. Taki stan rzeczy trw ał do 1904-go r., kiedy Niemcy, jako wynagrodzenie za swoją neutralność w czasie wojny japońskiej, zmusiły Rosję do znacznego zniżenia ceł na swoje fa­

brykaty, nie zniżając u siebie ceł na rosyjskie produkty rolne. W ten sposób Rosja znalazła się pod zupełnem zwierzchnictwem ekonomicz- nem Niemiec i już sama myśl o tem, że Rosja j przy rewizji trak tatu handlowego, która miała j

nastąpić w 1917-ym r., zechce się wyemancy­

pow ać, była zupełnie dostatecznym powodem

‘'wypowiedzenia jej wojny przez Niemcy. Za­

m iast wewnętrznej reformy zniesienia ceł, co osłabiłoby przywileje ekonomiczne agrarjuszów, Niemcy wolały kosztem Rosji stworzyć uprzy­

wilejowane stanowisko i swojemu rolnictw u i swojemu przemysłowi.

Nie był to oczy^nście jedyny powód. Biu­

rokracji niemieckiej, która, ja k wiadomo, sk ła­

da się również prawie wyłącznie ze szlachty, uśmiechała się niezliczona ilość nowych posad na zdobytych przestrzeniach wschodnich. Agra- rjusze zaś niemieccy, w ielcy i mali, oczywi­

ście zgodziliby się zniżyć ceny na swoje pro­

dukty rolne, gdyby przestrzeń ziemi, stanow ią­

cej ich własność zw iększyła się kilkakrotnie.

To też Niemcom uśm iechały się podboje tery- torjalne — i to nie we współczesnem znaczeniu tego wyrazu, kiedy zdobywa się tylko urzędy, a w tem znaczeniu, jak ie miało to pojęcie w czasie wędrówki ludów, gdy naród zwycięski odbierał ziemię zwyciężonym i przekształcał ich w niższą klasę społeczną. D. Frym ann w broszurze „W enn ich der Kaiser w ar”, w y­

danej na rok przed wojną, dowodzi, że zdoby­

te tereny na wschodzie i na zachodzie należy

„ewakuować” z ludności tubylczej i uwolnio- nemi w ten sposób od mieszkańców przestrze­

niam i nasycić niemiecki głód ziemi, — a już w czasie samej wojny prof. Liszt wyraził po­

dobną myśl w' odczycie wygłoszonym w Berli­

nie. W ilhelm Il-gi, zagrzewając swoją armjęj do w alki z Rosją, również mówił o niezmierzo-i nych obszarach ziemi, które czekają zdobyw-J ców w nagrody zą zwycięstwo,

Niemcy znajdują się obecnie w fazie dale­

ko posuniętej urbanizacji ludności. Chłopski głód ziemi jeszcze wystarcza na wykup m ająt­

ków z rąk bankrutującej szlachty niemieckiej, f lecz ju ż w Poznańskiem kolonizacja niemiecka je st sztucznie robiona przez ulgi rządowe. Do-:, skonałe i tanie średnie szkoły fachowe w ytw a­

rzają nadzwyczaj liczne kadry t. zw. nowego stanu średniego: majstrów, wykwalifikowanych robotników i t. d. i ći wraz z niemieckimi tech­

nikami, inżynierami i handlowcami stanowią j najnowszą falę emigracyjną, jak ą wysyłają j Niemcy za granicę. Ci ludzie ziemi ju ż nie j kupują.

Otóż podboje terytorjalne miały sztucznie, siłą oręża, nadrobić to, czego ju ż rasa nie­

m iecka w zwykłej drodze w ysiłku ekonomicz­

nego robić nie mogła*

Niezależnie od tego wszystkiego, zwyciężo­

na Rosja musiałaby się zgodzić na wszelki traktat handlowy, a więc i przemysł niemiecki zatrzymałby swoje rynki wschodnie.

Słowem, Niemcy zam iast wziąć się do re­

form wewnętrznych, któreby zmniejszyły przy­

wileje m agnatów na rzecz mieszczaństwa i przy­

wileje mieszczaństwa na rzecz ludu, wolały utrzym ać swój hierarchiczny ustrój, podnosząc każdą swoją klasę kosztem odnośnej klasy in ­ nego narodu.

Zdobytą ziemię mieli dostać niemieccy a- grarjusze, zwyciężone kraje miały być rynkiem zbytu dla niemieckiego przemysłu, a niemiecki w ykwalifikowany robotnik miał być kierow ni­

kiem prostych robotników innej narodowości.

Aby wyczerpać kw estję celną, zaznaczmy, j że Niemcy nałożyły cła nie tylko na „zagra-j

— 8 —

niczne produkty rolne. Angielskie i francuskie I wyroby fabryczne również podlegają wysokim

\ cłom przy wwozie do Niemiec.

Anglja nie podjęła rzuconej rękawicy. An- glja stoi mocno na gruncie wolnego handlu, rozumiejąc, że cła koniec końców wyrządza­

ją krzywdę naw et tem u krajowi, który je na­

kłada rzekomo we w łasnym interesie. Przy tem rozumowaniu nie są wzięte oczywiście w rachubę niem ieckie m etody eksproprjacji i ewakuacji. Lecz we współczesnych stosun­

kach gospodarczych jeden kraj bywa nietylko konkurentem drugiego, lecz stanow i dlań jed ­ nocześnie rynek zbytu. Im dany kraj je st za­

możniejszy, tym w iększym staje się rynkiem zbytu dla drugiego. Niezależnie od tego cła, nigdy nie płaci właściwie zagraniczny produ­

cent, lecz spada ono zawsze na krajowego spo­

żywcę, gdyż krajowy producent zawsze pod­

nosi cenę tow aru o wysokość cła, a — jeżeli sprzedaje taniej — to wzamian daje gorszy to ­ war. Anglja więc nie ma interesu, ani w zu­

bożeniu Niemiec, ani w zubożeniu swoich mas ludności, które spożywają, nie produkując na własne ryzyko. Oczywiście — podobnie żadne inne państwo nie m a interesu w nakładaniu ceł, lecz żaden naród — prócz Anglików — nie je s t zdolny do tak czysto ekonomicznego poj­

mowania interesu.

Słowem, w A nglji niemieckie fabrykaty m a­

ją zupełnie wolny wstęp. Postawiono im je ­ dynie w arunek, aby nosiły napis „made in Germany” (zrobione w Niemczech), który miał odstraszać kupujących, a stał się w końcu re­

klamą. Londyn je st zawalony fabrykatam i „ma­

de in Germany”.

Francja natom iast podjęła rzuconą rękawicę i w odpowiedzi na niemiecki protekcjonizm ju ż w 80-tych latach otoczyła się m urem wysokich staw ek celnych. W iększa część kolonji fran­

cuskich została zrównana pod względem cel­

nym z sam ą Francją. Przemysł niemiecki u- cierpiał na tem, a i przem ysł francuski bynaj­

mniej nie zyskał. Oddanie ogromnego rynku w monopol przemysłowcom francuskim wpro­

wadziło rutynę i ospałość, a przedstawiciele żywotnych gałęzi produkcji francuskiej (wyro­

by zbytkowne, mody, jedwabie i t. p.) byli przeciwni polityce protekcjonistycznej. Prze­

mysł angielski również cierpiał nad tem i gdy­

by były Niemcy żądały od F rancji zmiany po­

lityki celnej, to m iałyby po swojej stronie nie­

tylko Anglję, lecz i znaczną część przem ysłów -:

ców francuskich. Oczywiście, uprzednio — po­

w inny były same dać wolny w stęp towarom francuskim .

Poza tem pomiędzy F rancją i Niemcami od/

1870-go r. kością niezgody była Alzacja i Lo- taryngja. Nieprawdą jest, aby cała Francja żyła jedynie m yślą rewanżu i odwojowania;

tych prowincji. Ostatnie pokolenie francuskie,’

przejęte ideam i wolności i braterstw a ludów,}

żądało również wolności i dla Alzacji i Lota- ryngji, lecz wolność tę pragnęło osiągnąć bez rozlewu krwi, tak, ja k zresztą pragnęła tego i sam a ludność tych prowincji. Słowem, go­

dzono się z myślą, że Alzacja i Lotaryngja otrzym ają autonomję w obrębie Rzeszy Nie­

mieckiej z udzieleniem równouprawnienia ję ­ zykowi francuskiem u.

Natomiast pruski system rządzenia Alzacją C i Lotaryngją wywoływał nienawiść ze strony

— 10 —

miejscowej ludności do Prus, oraz budził przy­

wiązanie do Francji. N awet nie całkiem fran­

cuska Alzacja poczuła się zupełnie francuską, po prostu dia tego, że alzatczycy, którzy cie- \ szyli się pełnią praw obyw atelskich za czasów ' należenia do Francji, stali się poddanym i niż­

szego rzędu cesarza niemieckiego. Cywilizacja francuska wyższa pod względem politycznym ,(

ja k i pod każdym innym, oddziaływała przy­

ciągające na tę ludność. Nigdy bodaj nie uwydatniło s ię 'to silniej ja k podczas odsłonię­

cia pomnika dla poległych z 1870 r. obydwóch narodowości. Na uroczystość tę przybyli w yż­

si wojskowi niemieccy, zaproszeni przez nich przedstawiciele Francji, oraz setki tysięcy m iej­

scowej ludności. Kapela wojskowa odegrała hymn niemiecki, poczem, gdy dotknęła pierw ­ szych tonów Marsyłjanki, niezliczona ilość gło­

sów i instrum entów podchwyciła je. Odsłonię­

cie pomnika przekształciło się w im ponującą m anifestację frankofilską. Podobnie silny wpływ w ywiera cywilizacja francuska na etnograficz­

nie germ ańskich Flam andów w Belgji. Cho­

ciaż język flam andzki cieszy się pełnią praw w Belgji, niemniej Flam andzi w ydali całą p le­

jad ę francuskich pisarzy i działaczów. Dość wspomnieć ogólnie znane nazwiska, ja k Maeter- linck, Rodenbach, Verhaeren, Huysmans, Van- dervelde.

To duchowe i językowe francużenie się ger­

mańskiej ludności' zachodniej było w najw yż­

szym stopniu bolesne dla niemieckiej pychy narodowej, która chciała znów przemocą zdo­

być to, co dobrowolnie wymykało się z pod jej wpływu.

Przedm iotem zazdrości Niemców były rów­

nież kolonje francuskie i angielskie, W 80-tych latach, kiedy Francja z niesłychaną szybkością pow iększała swoje państw o kolonjalne, Niemcy były zajęte zbrojeniami na lądzie i przygotowy­

wały się w cichości do podboju Europy. Zda- j wało im się, że Francję osłabia i rozprasza jej polityka kolonjalna. A kiedy w 90-tych latach Niemcy zrozumiały znaczenie kolonji, wszystko co było do rozebrania na świecie było nieomal rozebrane. W dodatku tych ziem, które Niem­

com udało się wziąć, a więc trzy spore kraje w Afryce (Kamerun, Damara i Zanzibar), nie licząc drobnych wysp i portu, oraz wpływów w Chinach, nie zdołali oni należycie wyzyskać.

Miejscową ludność nieomal wytępili, swojej ko­

lonizacji nie skierowali do swych afrykańskich posiadłości, gdyż właściwych kolonistów - rolni­

ków nie m ają już, prowadzili rabunkow e go­

spodarstwo i jedyną korzyść z kolonji osiągnęli właściwie znowu urzędnicy, oraz w pewnej mierze kupcy niemieccy. Niemcy znów nie zrozumieli tej zasadniczej prawdy ekonomicz-

• nej, że kolon ja na to, aby stać się rynkiem zby­

tu dla metropolji, musi być zamożna, bo lu­

dzie ubodzy mało kupują, a nieboszczycy już naturalnie nic nie kupują.

Mimo wszystko — Anglja i Francja rozu­

miały potrzebę, czy ambicję zdobycia sobie większych kolonji ze strony Niemiec. Jeżeli Włochom pozwolono wziąć Trypolis, Belgji — Kongo, to tem bardziej było zrozumiałe dąże­

nie Niemiec do zdobycia sobie wielkiej kolonji.

; I gdyby Niemcy nie były ciągle groziły wojną, oraz gdyby się były zgodziły na waru­

nek częściowego bodaj rozbrojenia, warunek,

— '1 2 —

ja k zobaczymy niebawem pierwszorzędnej wa­

gi dla A nglji i Francji, to nie ulega żadnej wątpliwości, że nie stawianoby im przeszkód do owładnięcia lw ią częścią Turcji. System ciągłego pobrzękiwania szablą w ywierał jednak na państw a zachodnie skutek wręcz przeciwny zamierzonemu. Niemcy utrudniały sobie w ten sposób zdobycze kolonjalne.

W trakcie tego, ja k cała energja oficjalnych Niemiec była skierowana nazewnątrz i celem w szystkich ich pragnień były przyszłe podbo­

je, praca nad w ew nętrznym i reformami uległa zatamowaniu. Każdy rząd reakcyjny, który chce odwrócić uwagę ogółu od dojrzałych re­

form społeczno-politycznych, m usi ją skiero­

wać na zagadnienia zewnętrzne i nadzieją przyszłych tryumfów uśpić niezadowolenie.

Jeszcze W illiam Tempie, współczesny Ludwi­

ka XIV-ego, pisał o Francji ówczesnej: „Gdy­

by ambicja m iała kres, można byłoby m nie­

mać, że interes Francji polega na tem , aby utrzym ać swoje stanowisko, tak św ietne i wzbu­

dzające taką obawę u sąsiadów; lecz — nieza­

leżnie od tego, że pożądania ludzkie nie m ają granic — Francja m usiała wdać się w jakąś wojnę zewnętrzną, aby zaprzątnąć uw agę na­

rodu i aby przeszkodzić Francuzom do rozmy­

ślania nad swoim sm utnym losem, który do­

praw dy był nie do zniesienia dla wszystkich, z w yjątkiem tych, co dostawali pieniądze od dw oru”.

Ta ję d rn a charakterystyka stosuje się w o- gólnych zarysach do każdego reakcyjnego rzą­

du, a więc i do Niemiec W ilhelm a Ii-go.

Widzieliśmy już, ja k nadzieje przyszłych podbojów miały wynagrodzić robotnikowi nie-

m ieckiem u drożyznę produktów spożywczych.

Widzieliśmy, że kolonje nie mogły ani dostar­

czyć tanich produktów, ani służyć, jako teren osadniczy. W idzieliśmy wreszcie, źe cała ener- gja państw a niemieckiego była skierowana na- zewnątrz. Nawet słynne ubezpieczenia robot­

nicze przestały robić dalsze postępy i lud da­

rem nie domagał się wprowadzenia ubezpieczeń od braku pracy, oraz większego udziału finan­

sowego państwa.

W ogóle rząd nie potrzebował liczyć się z w szystkiem i wymaganiami ludu, gdyż Niem­

cy nie są państw em ludowładczem i przy swoim ustroju politycznym, który naszkicowaliśmy, m ogą prowadzić politykę niezgodną z żądania-, mi mas.

Nie można jednak utożsam iać świadomie formułowanych żądań ludu z jego istotnem i pragnieniam i. Historja nas uczy, że lud staje się energicznym w zdobywaniu sobie praw do­

piero wówczas, gdy rząd skompromitował się nieudaną w ojną zewnętrzną. Okres niezadowo­

lenia ludu i reform rozpoczyna się w Anglji dopiero po stracie Stanów Zjednoczonych Ame­

ryk i Północnej; A ustrja daje równouprawnienie składającym ją narodowościom po Sadowię;

Francja staje się na dobre republiką po Seda- nie, — naw et Rosja przechodzi okresy wolno­

ściowe po kam panjach krym skiej i japońskiej.

Niemcy nie były w podobnej sytuacji. Ich ostatniem wspom nieniem historycznem była ) zwycięska wojna z Francją, z tą Francją, która ich tyle razy biła i którą uważali za niezwy­

ciężoną. Powodzenie to napaw a niemeów n ie­

słychaną pychą, zaczynają się uważać za na­

ród wybrańców, naród panów (Herrenvolk), po­

— 14 —

w stają całe teorje rasowe, które w genjuszach , w szystkich czasów i miejsc doszukują się krw i I germ ańskiej, długogłowa czaszka „blond-bestji”

germ ańskiej m a uosabiać zdolności wszelkiego rodzaju, w przeciwstawieniu do krótkogłowców rasy śródziemnomorskiej; losy Niemiec i losy kultury są ściśle związane, „zwycięstwa W il­

helma Ii-go”, pisze Treitschke w swoich Deu­

tsche Kampfe, „wytworzą dla w szystkich kra­

jów w arunki życia sprawiedliwsze i m ędrsze”.

O ile Bismark stworzył nowe wielkie Niem­

cy, o tyle W ilhelm II chciał być tw órcą w ięk­

szych Niemiec. Bismark opierał się tym pla­

nom, uważając je za przedwczesne i swoje w łasne dzieło za zbyt słabo skonsolidowane.

Obawiał się też dania bodźca do ukształtow a­

nia się ogólnej koalicji przeciwko Niemcom.

Po upadku Bism arka pangerm anizm staje i się wybitnie agresyw nym i tó zarówno w k ie- \ runku zdobyczy kolonjalnych, ja k i w kierunku podbojów w Europie. Ten ostatni kierunek niebawem staje się dominującym. Założony w 1886-ym r. przez dr-a Petersa „Powszechny Związek N iem iecki” (Allgemeiner D eutscher , Verband) m a na celu agitację na rzecz zdoby- ; czy kolonjalnych, lecz już w 1895-ym r. zwią­

zek ten ustępuje miejsca „W szechniemieckie- m u Związkowi” (A lldeutscher Yerband) pod przewodnictwem dr-a Hassę, który dąży g łó w ^ nie do zdobyczy europejskich. Propaganda ta, ciesząca się poparciem t. zw. najwyższych sfer, zaznacza się szeregiem broszur i książek. Już w ydana w 1892-im r. broszura p. t. „Niemiec- f kie państwo wszechświatowe” (Ein D eutsches W eltreich) w ogólnych zarysach kreśli plan j przyszłego ustroju Europy z hegem onją rasy /

^niemieckiej nad innem i rasami, oraz z hege- monją Prus nad Niemcami. W Europie m ają i zatem istnieć tylko trzy klasy ludzi: Prusacy, najwięcej uprzywilejowani, Niemcy, również uprzywilejowani, choć ju ż mniej, i wszyscy inni, jako poddani narodu panów. W ilhelm II, w jednem ze swoich m glistych przemówień o misji dziejowej Niemców, wzywa wszystkie s plemiona germ ańskie do jedności i współdzia­

łania. Konkretniej rozwija plany pangermań- skie anonimowa książka, w ydana w Berlinie iw 1895-ym r. p. t. „Wielkie Niemcy i Europa

^środkowa w 1950-ym r.”. (Grossdeutschland und Mitteleuropa um das Jah r 1950).

W książce tej autor dzieli przyszłe podboje 'europejskie Niemiec na dwie kategorje. Do pierwszej należą kraje, które będą bezpośred­

nio włączone do państw a niemieckiego. Są to:

Holandja, Belgja, niem iecka Szwajcarja i... Au- jstrja. Do drugiej 'n a le żą kraje, które w ejdą w skład niemieckiego związku celnego i w oj­

skowego. Są to prowincje nadbałtyckie, Pol­

ska, Ukraina, Rumunja i Serbja.

Autor obmyśla cały szereg środków prawo­

dawczych, aby zapewnić Niemcom uprzywile­

jow ane stanowisko w tem nowem olbrzymiem , państw ie, które ma się rozciągać od Kijowa do Calais i od Hamburga do Bagdadu, i pisze co następuje:

„Niewątpliwie nietylko Niemcy sami jedni będą zaludniać nowe Cesarstwo Nie-

! mieckie tak rozszerzone. Lecz tylko oni jedni będą w niem rządzić, oni jedni bę- Idą korzystać w pełni z praw politycznych, -oni jed n i będą służyć w wojsku i w m a­

rynarce, oni jed ni będą mieć prawo naby­

- 16 —

w ania ziemi. Niemcy będą mieć wów­

czas to poczucie, jakie m ieli w wiekach.

średnich, a mianowicie, że są narodem pa­

nów (Herrenvolk); wszakże zgodzą się na to, aby prace niższe i cięższe były wykonywane przez cudzoziemców, pozo­

stających pod ich panow aniem ”, (str. 48).

Teorja suprem acji rasy niemieckiej w Euro- j pie je s t tu nakreślona ze ścisłością i z brutal­

nością, nie pozostawiającą nie do życzenia. Za­

wiera też polityczną m yśl -odtworzenia rzym- i sko - niemieckiego świętego cesarstwa. Jakiś

\ krw awy upiór średniowieczny pow stał z gro-

|b u i chce napraw dę zm artwychwstać.

Od junkrów pruskich, od oficerów, biuro­

kratów i pisarzy oficjalnych zaraza w ybujałe­

go nacjonalizmu ogarniała stopniowo średnie i niższe klasy, gdzie g ru n t ku tem u był zresz­

tą dobrze przygotowany.

N aw et przed, wojną 70-go r. i naw et u m y­

ślicieli tak dalekich od nienawiści rasowej, ja k Marc, znajdujem y jednak bardzo mocne akcen­

ty szowinizmu niemieckiego. W swojej „Re­

wolucji i Kontr-Rewolucji w Niem czech” Marx podkreśla wprawdzie „powolny rozwój poli­

tyczny Niemiec” i ubolewa, że „nie było w 1848-ym r. osobnej partji republikańskiej”, niemniej zabór Księstwa Poznańskiego i Prus Zachodnich uważa za ostateczny, radzi nato­

m iast odszkodować Polaków na wschodzie.

„Polacy, rozszerzywszy swoje terytorjum na wschodzie, pisze, staliby się bardziej skłonny- f mi do ustępstw i rozsądniejszymi na zacho­

dzie; Ryga i Mitawa najzupełniej wynagrodzi­

łyby ich za Gdańsk i Królewiec”. Skład na-

| rodowościowy krajów, gdzie leżą te miasta,

P rz y czy n y w ojny europejskiej 2

wola ludu, jego prawo do wyboru państwa, nic nie obchodzą tw órcę socjalizmu niemieckiego, który dla dem okratów m a jeno słowa bez­

w zględnej pogardy.

Czesi również nie cieszą się sympatjami Marxa. Zdaniem jego „um ierająca narodowość czeska zdobyła się w 1848-ym r. na ostatni wysiłek, aby odzyskać dawną żywotność”.

W ogóle Słowian Mara uważa za rasę niższą i wymierającą: „Te um ierające narodowości, pisze, Czesi, Karyntjanie, Dalmaci i inni chcieli skorzystać z ogólnego ruchu 1848-go r., aby odrestaurować swoje polityczne status quo z 800-go r. po Chrystusie. Tysiącletnia historja powinna była przekonać ich, że takie cofanie się wstecz jest niemożliwe, że jeżeli ongi w szystkie kraje na wschód od Biby i Saali były zajęte przez plemiona słowiańskie, to fakt ten je st świadectwem pewnej historycznej te n ­ dencji, a jednocześnie stanowi dowód fizycznej i umysłowej siły germ anizm u k u zdobywaniu, w chłanianiu i asym ilow aniu swoich dawnych wschodnich sąsiadów. Ta tendencja do w chła­

niania ze strony Niemców zawsze była i pozo­

staje po dziś dzień jednym z najpotężniejszych czynników szerzenia cywilizacji zachodnio - euro­

pejskiej na wschodzie. Tendencja ta zatrzyma się dopiero wówczas, gdy germanizacja dojdzie do granic w ielkich skondensowanych narodo­

wości, zdolnych do niezależnego życia narodo­

wego, ja k W ęgrzy i do pewnego stopnia Pola­

cy. A więc naturalnym i nieuniknionym lo­

sem tych um ierających narodów je st pozwolić, aby zakończył się ten proces ich rozkładu i wchłonięcia przez silniejszych sąsiadów ”.

- 18 —

Jeżeli Marc nie był dalekim od hakatyzm u, to cóż dopiero powiedzieć o współczesnych marxistack. Zgodnie z metafizyczno-dualistycz- ną psychiką niemiecką odłożyli oni wszystkie poważne sprawy wewnętrzne do słynnego „na­

zajutrz” po rewolucji socjalnej, która miała się sama zrobić w nieokreślonej przyszłości, gdy kapitały dostatecznie się skoncentrują, — a na razie w tym burżuazyjnym świecie — dawali chętny posłuch panującem u nacjonalizmowi, który ukryw ał się w praw nych osłonkach nie­

doskonałego ustroju politycznego.

To też walka, ja k ą prowadzili demokraci i socjaliści niemieccy z tym ustrojem, była słaba i nieszczera. Już Layeleye, w swojej książce „Des causes actuelles de guerre en Europę”, wydanej w 1870-ym r., uważa, że

„niedokładność form politycznych je st jed n ą z przyczyn w ojny” i że „pokój europejski bę­

dzie dopóty n a łasce despoty, dopóki będzie ja k i despota w Europie”. Demokracja niem iec­

ka nie mogła szczerze zwalczać ciążącego nad nią despotyzmu, bo sama była zarażona nacjo­

nalizmem, którym ten despotyzm operował.

Przez usta Bebla socjal-dem okracja n ie­

miecka urzędownie potępiła antym ilitaryzm . W „Socialistische M onatshefte” z 16 lipca 1914 r. Ludw ik Quesseł przypomina ostre przy­

jęcie, jakiego doznał Herve, gdy zaczął niepo­

koić niemieckich socjalistów swoimi antymili- tarystycznym i pomysłami. W temże piśmie ze stycznia 1913 r. Karol Leuthner pisze o woj­

nie, jako o „instytucji um oialniającej” i w zy­

wa Niemcy, aby „doprowadziły do końca uzbro­

je n ia ”. W „Ńeue Zeit”, organie K autsky’ego,j Schippel jeszcze w 1899-ym r. dowodzi, że mi-

litaryzm je s t korzystny dla proletarjatu, gdyż ogranicza na rynkach zapotrzebowanie pracy.

A „sam ” K autsky przyznaje, że idealnie so­

cjalistyczna armja niem iecka będzie znacznie kosztowniejsza i znacznie groźniejsza od o- becnej.

Słowem, socjalizm niemiecki, bardzo cenny, jako organizacja ekonomicznej samopomocy ro­

botniczej, politycznie nie je st ani socjalizmem, ani .demokracją.

Żadnemu z socjalistów niem ieckich przez m yśl nawet nie przyszło, że zdławienie demo­

kratycznej Anglji i demokratycznej Francji przez despotyczne Niemcy byłoby zwycięstwem despotyzm u i że — o ile antym ilitaryzm w An­

glji i we Francji je st zbrodnią i w aijactw em , gdyż dążąc niby do przekształcenia politycz­

nej demokracji w lepszy jak iś ustrój — de facto dopomaga despotyzmowi do zwycięstwa, — o ty ­ le w Niemczech antym ilitaryzm byłby zwy­

czajnym demokratycznym objawem, skierowa­

nym przeciwko despotyzmowi. Ruchy pozor­

nie podobne w krajach stojących na różnych stopniach rozwoju są różne.

J a k wiadomo, socjalizm niem iecki podkreślał głównie ekonomiczne czynniki rozwoju, oraz nastaw ał na żywiołowość ruchów ludowych.

Polityczny m om ent rozwoju, ten, który w Niem­

czech w danym okresie był najważniejszy, nie odgrywał w ich rozumowaniu dostatecznej roli.

Znane są twierdzenia socjalistów niemieckich, że pomiędzy republikańską, a nie - republikań­

ską formą rządu niema żadnej różnicy, gdyż w każdym w ypadku rząd je s t egzekutyw ą woli burżuazji. Bebel w Amsterdam ie dowodzi, że Niemcy nie podejmą żadnych wTysiłków w ce­

— 20 —

lu upodobnienia swego ustroju politycznego do ustroju francuskiego. A kiedy nareszcie życie przekonyw a socjalistów, że bez wprowadzenia parlam entaryzm u nie postąpią oni ani o krok naprzód, niezadowolenie icb wyraża się w spo­

sób pokojowy i legalny. W każdym razie na początku 1914-go r. naw et socjaliści niemieccy stracili cierpliwość. Odbyty na wiosnę r. z.

parteitag (zjazd partyjny) postanow ił zorgani­

zować powszechny strejk polityczny na rzecz zniesienia trzechklasowego system u głosowania w Prusach, oraz wprowadzenia odpowiedzial­

ności m inistrów przed Izbą. I istotnie zaczęto przygotowywać się do tego strejku, a naw et oznaczono term in wybuchu na czerwiec. Rząd wiedział oczywiście o tem i niewątpliw ie ta niespodziewana energja socjalistów była je d ­ nym z czynników, które w płynęły na wypo­

wiedzenie wojny.

Swoją drogą, w słynnej konferencji, która odbyła się pomiędzy socjalistami niemieckimi a włoskimi ju ż w czasie samej wojny, Bisso- lati m iał zupełną słuszność, twierdząc, że na socjalistów niemieckich pośrednio spada od­

powiedzialność za wojnę. Gdyby polityczny strejk powszechny wybuchnął w Niemczech kilka la t tem u wstecz, gdyby wogóle socjali­

ści byli wprowadzili w Niemczech istotny par­

lamentaryzm, to w o j n y - b y nie było, gdyż od­

powiedzialny przed ludem niemieckim m ini­

ster spraw zagranicznych zawsze znalazłby pokojowy sposób załatwienia sprawy z przed­

stawicielami zachodnio-europejskich demokracji.

Jedn ak socjaliści niemieccy na walkę o par­

lam entaryzm , o demokrację polityczną zdobyć się nie mogli, gdyż w gruncie rzeczy byli

nacjonalistami, a dla zam askowania swojej isto­

ty, realny i potrzebny mom ent rewolucji demo­

kratycznej przelicytowali utopijnym i nieokre­

ślonym postulatem rewolucji socjalnej, w rze- czywistem życiu zachowując się spokojnie i lo­

jalnie. W ten sposób robotnicy stali się rów­

nież czynnikiem zaborczej polityki niemieckiej.

Proletarjat niemiecki zrzekał się w alki z bur- żuazją niemiecką, w nadziei, że zostanie kierow­

nikiem proletarjatów innych narodowości, tak ja k burżuazja zrzekała się walki z feodalizmem, w nadziei powetowania sobie tego zrzeczenia zdobywaniem rynków zewnętrznych, a panują­

cy feodalizm wszystkie te dążenia nazewnątrz ja k najusilniej popierał we własnym interesie.

Słowem: zdobycze zewnętrzne zam iast wewnętrz­

nej przebudowy — oto hasło, na którem opie­

rała się cała polityka Niemiec, polityka uznana i aprobowana przez wszystkie ich klasy i partje.

Jej rezultatem mogła być oczywiście tylko wojna.

Niemcy prowadziły na swoim pasku dwa państwa: Austro-W ęgry i Turcję.

A ustrja m iała jasn e chwile w swojem życiu państwowem. W polityce zagranicznej, gdy ją prowadził Gołuchowski, A ustrja emancy- powała się od wpływu Berlina, czego dała do­

w ód, nie chcąc popierać marokańskiej polityki /Niemiec na konferencji w Algeziras, oraz sta­

j a ł a się zachować poprawne stosunki z Rosją, utrzym ując na Bałkanach status quo. W poli­

tyce wewnętrznej Anstrja, za m inisterjum Ba- deniego, dążyła do równouprawnienia dwóch głównych narodowości państwa: czechów i niem- ców, a później silnie zdemokratyzowała swój

- 22 —

ustrój polityczny, wprowadzając powszechne głosowanie.

Niestety w ostatnich latach przed wojną A ustrja dostała się w kleszcze szowinizmu n ie ­ mieckiego i węgierskiego, sprzeniewierzyła się własnej idei państwowej i skierowała się na wzburzone fale polityki zaborczo-militarystycz- nej. Niemcom A ustrja była potrzebna, jako sojuszniczka w wojnie z Rosją, lecz ponieważ lw ią część Królestwa Polskiego Niemcy rezer­

wowały dla siebie, więc A ustrji wskazywano jako cel Ukrainę, Kijów i Odessę, a Ukraińcy zaczęli się cieszyć ' szczególnymi względami W iednia i Berlina.

Węgrzy mieli do wyboru albo wprowadzić u siebie powszechne głosowanie i stać się mniejszością we własnym kraju, albo skarcić Serbję i Rumunję za utrzym ywanie „wrzenia”

narodowościowego śród Serbów i Rumunów swo­

ich poddanych. W ybrano wielkie środki i po­

stanowiono zdławić Serbję, która poza tem od­

dzielała Wiedeń od Salonik, a jednocześnie le ­ żała na drodze z Berlina do Konstantynopola i dalej do Bagdadu, tworząc w ten sposób nie­

w ygodną przeszkodę w urzeczyw istnieniu nie­

mieckich „snów o potędze”.

Zresztą zamiary Niemiec względem A ustrji i W ęgier nie były bynajm niej szczere. Co in ­ nego Im obiecywano, a całkiem co innego mia­

no zamiar z niem i zrobić.

W broszurze „Oesterreichs Zusammenbruch und W iederaufbau” (Zmiażdżenie i odbudowa Austrji), wydanej w Monachjum w 1899-ymr., anonimowy autor proponuje rozbiór Austrji.

A ustrja m a utracić Galicję i Bukowinę; Tyrol południowy otrzym ują Włochy; Prusy żabie-

rają Śląsk i Morawy; Saksonja dostaje Cze­

chy; Bawarja — Salzburg i Tyrol. Austrja, sprowadzona do granic Górnej i Dolnej Au­

strji ze Styrją i Karyntją, wchódzi, jako kró­

lestwo związkowe, narówni z Bawarją, w skład Cesarstwa. Natomiast całe wybrzeże, t. j. Try- je st i Dalmacja tworzą „Kraj Rzeszy”, ja k Al­

zacja-L otaryngj a, aby państwo niemieckie mo­

gło stanąć mocną stopą na Adrjatyku.

Plany te zdają się być zaaprobowane nie- tylko przez Berlin, lecz i przez Peszt. Nie u- lega wątpliwości, że główne nici polityczne to ­ czącej się w alki trzym ają w swoich rękach Wilhelm II i Tisza. W iedeń je st system atycz­

nie pomijany.

Lecz Tisza i wogóle W ęgry ze swoją pru- sofilską polityką są także oszukane. W e wzmian­

kowanej książce autor proponuje oddanie Bo­

śni Serbji i Siedmiogrodu Rumunji, wzamian za co Serbja i Rum unja m ają również wejść w skład Cesarstwa, poddając się niemieckiej suprem acji ekonomicznej i militarnej.

Dzisiaj Serbja swoją postaw ą bezwzględnie antyniem iecką pokrzyżowała te plany, lecz środkiem do utrzym ania Rumunji w neutralno­

ści są niew ątpliw ie niemieckie obietnice, łu ­ dzące Rumunów, że dostaną Siedmiogród bez walki.

Pruska dyplomacja je st równie cyniczna, ja k niezręczna, i niem ieckie plany pokłócenia w szystkich ze sobą, aby w szystkich opanować, są dość łatwe do odgadnięcia.

\ Poza tem w 1908-ym roku w Berlinie po­

w stała m yśl rozbioru A ustrji z pomocą Rosji.

Korzystając z aneksji Bośni i Hercegowiny chciano sprowokować izolowaną wojnę rosyj­

— 24 —

sko-austryjacką, której rezultatem m iał być rozbiór A ustrji pomiędzy Rosją i Niemcy. W ów­

czas Franciszek Józef m iał jeszcze dość energji, aby oprzeć się tej prowokacji. W 1914-ym r., kiedy rozbiór Austrji miał być dokonany nie z Rosją, lecz przeciw Rosji, jasność myśli opu­

ściła ju ż starego monarchę.

Z Turcją Niemcy robili sobie najmniej ce- remonji i pokojowy podbój Turcji tak pod względem politycznym, ja k ekonomicznym i mi­

litarnym był rzeczą dokonaną. Demagogja mło- doturecka, stopniowo zrywając z hasłam i de­

mokracji i równouprawnienia ludów, stała się potulnem narzędziem szowinizmu niemieckiego.

W ten sposób w ogonie Niemiec, w charak­

terze wasalów raczej, niż sprzymierzeńców, znalazł się cały szereg państw, niezdolnych do dalszego wewnętrznego rozwoju, z bankrutują­

cą k astą feodalno-militarną na czele. Kasta ta wszędzie, aby uniknąć reform wewnętrznych, wolała raczej poddać się pruskiem u m ilitaryz- mowi, w nadziei uzyskania choćby okruchów z jego pańskiego stołu. Niemieckie cesarstwo wszechświatowe miało być, niby w ielka Rze­

sza Niemiecka, federacją arystokratycznych mo- narchji pod zwierzchnictwem Prus.

Specjalnie Polska traciła wszystko w razie zwycięstwa Niemiec. Przedewszystkiem m u­

siałaby zrzec się raz na zawsze Poznańskiego, zbyt blizko położonego Berlina i Prus Zachod­

nich, odgradzających P rusy Wschodnie od Bran- deburgji. Następnie lwia część Królestwa Pol­

skiego, dla wyprostowania granicy od Katowic do Łyku, przypadłaby Prusom, które poza tem oparłyby się 'o mocną linję rzecznych granic Wisły, Narwi i Niemna. Tutaj prawdopodob­

nie przypadłby ten „ew akuow any” pas ziemi, wolny od ludności, potrzebny do zaspokojenia niemieckiej ekspansji agrarnej. W najlepszym zaś razie, Królestwo byłoby przekształcone w niemieckie państwo związkowe, odcięte od morza, skrępowane ekonomicznie, ze zrujnowa­

nym przemysłem. Królestwo stałoby się więc polem produkcji niewykwalifikowanych rąk ro­

boczych dla niemieckiego wielkiego przemy­

słu, rolnictwa i kopalni, tak jak niem dziś jest Galicja.

Dotychczasowa polityka Niemiec względem Polaków aż nadto uspraw iedliwia te obawy.

Nie mówiąc już o znanych prześladowaniach Polaków w Poznańskiem, wiemy, że wszystkie środki antypolskie, stosowane przez rząd rosyj­

ski, cieszyły się uznaniem Berlina, o ile nie były stam tąd wprost doradzane. Wiemy, że biurokra­

cja rosyjska niemieckiego pochodzenia odzna­

czała się szczególną nienawiścią względem nas.

W iemy wreszcie, że — pod osłoną klasyczno- literackiego austryjackiego system u w ycho­

wawczego — dokonywał się zabór ekonomiczny Galicji Zachodniej przez Niemców, a rusińską nienawiść względem Polaków Niemcy rozpalali do czerwoności, aby osłabić polskość w Ga­

licji.

Nie ulega wątpliwości, że zwycięskie Niem­

cy prowadziłyby w dalszym ciągu tę samą po­

litykę, stokroć bodaj spotęgowaną. Jedynie zwyciężone Niemcy zdolne są do zrozumienia w artości dem okracji politycznej, a tem bardziej do uznania praw narodowych. Zwycięstwo Niemiec oznaczałoby rozwój feodalno-military- stycznej reakcji dla całej Europy, specjalnie zaś dla Polski byłoby zabójczym ciosem, któ­

— 26 —

rego żadną m iarą nie powetowałyby złudne nadzieje karykaturalnego im perjalizm u polskie­

g o ;— imperjalizmu, tracącego g ru n t pod noga­

mi, tracącego prawdziwą etnograficzną Polskę, a rozlewającego się na Litwę i Ruś, gdzie znów polskość miałaby odgrywać nieszczęsną rolę Herrenvolku.

W trakcie tego, ja k Niemcy zatrzymane w rozwoju wew nętrznym sprężyły się całe ku walce zewnętrznej — dwie wielkie demokracje zachodnie przechodziły głębokie przem iany or­

ganiczne. Zarówno we Francji, ja k i w Anglji m asy doszły do głosu, dem okracja zdobyła na­

prawdę władzę, stronnictw a lewicowe znalazły się u steru rządów. Oczywista rzecz, że m ini­

strowie, w te n sposób powołani, zobowiązali się uprzednio, jako posłowie, do przeprowadzenia całego szeregu reform. W e Francji ostatnie m inisterjum przed wojną było złożone z rady­

kałów, radykałów -socjalistów i republikanów- socjalistów. Miało ono w swojem gronie Vivia- niego, deputowanego dzielnicy łacińskiej Pary­

ża i Augagneura, byłego m era Lionu, znanego z swojej działalności na polu socjalizmu m uni­

cypalnego, dwóch filarów stronnictw a republi- kańsko-socjalistycznego. W A nglji Izba Lor­

dów ostatecznie straciła prawo veta, z którego i tak faktycznie oddawna nie korzystała, a teki m inisterjalne były w rękach liberałów i człon­

ków stronnictwa pracy.

W tych w arunkach ministrowie, jako w y­

konawcy woli ludu, byli zniewoleni do robie­

nia tego, czego ten lud chciał, a więc w pierw ­ szym rzędzie do użytkowania olbrzymich kil- komiljardowych budżetów państw ow ych na pod­

niesienie intelektualne i m aterjalne szerokich

w arstw ludności. I do pewnego stopnia wy­

wiązywali się oni ze swoich zobowiązań. Fran­

cuskie praw a o bezpłatnej pomocy lekarskiej, 0 em eryturach robotniczych, angielskie pensje starcom, ubezpieczenia od braku pracy były bez porównania uciążliwsze dla skarbu pań­

stwa, niż analogiczne reformy niemieckie. Nie­

mniej i te reformy oczywiście nie wystarczały 1 one były dalekie od ideału zapewnienia każ­

dej jednostce ludzkiej pewnego m inim um w a­

runków egzystencji, m inim um niezbędnego do prawdziwie ludzkiego życia. A iść dalej było niezmiernie trudno, gdyż lw ią część budżetu pochłaniały w ydatki m ilitarne. Narzucała się tedy konieczność zredukowania w ydatków m i­

litarnych, a więc i armji. W interesie pań­

stwowości francuskiej i angielskiej, takiej, jak one się ukształtow ały, z oddaniem przewagi interesom szerokich w arstw ludności — leżało więc rozbrojenie. Głośny paradoks o potrzebie arm ji dla obrony kapitalistów przed proletarju- szami nie znajduje żadnego uspraw iedliwienia ju ż choćby z tego względu, że najbardziej k a ­ pitalistyczne kraje: A meryka i A nglja nie po­

siadają stałych armji. Ogromne w ydatki mili­

tarne Anglji w ynikają z utrzym ania floty wo­

jennej i nielicznej, a rozrzuconej po znacznych przestrzeniach armji, która jednak bardzo dro­

go kosztuje, gdyż je st złożona z najemników.

Słowem — nie dla wojny wewnętrznej, a dla obrony przed zewnętrznym nieprzyjacielem m u­

szą demokracje zachodnio-europejskie utrzym y­

wać miljonowe armje, potężne floty wojenne i wydawać na nie miljardy, które znalazłyby daleko demokratyczniejsze zastosowanie w in ­ ny sposób. Jedynym zaś groźnym nleprzyja-

cielem zewnętrznym demokracji zachodnich są Niemcy. Obawa rosyjskiego w targnięcia do Indji znikła z chwilą utworzenia się potęgi j a ­ pońskiej w Azji; zaborcza polityka austryjacka nie mogła uchodzić za zjawisko samodzielne, lecz za echo polityki berlińskiej. Poza tem Niemcy prowadziły w yścig uzbrojeń, więc aby powstrzymać innych od uzbrojeń, należało prze- dewszystkiem powstrzymać Niemcy.

To też A nglja dokładała wszelkich starań, aby skłonić Niemcy do stopniowego bodaj roz­

brojenia, dając im ze swojej strony odpowiednie gwarancje. Zdawało się, że ludowi niem ieckie­

m u również dokuczył ciężar w ydatków mili- ' tarnych, zdawało się, że lud ten potrafi wy­

wrzeć nacisk na sfery rządzące, zdawało się też, że Niemcy zrozumieją, iż jedyni nieprzyja­

ciele na świecie napraw dę dla nich groźni — to Francja i Anglja.

Usiłowania angielskie, podjęte w tym k ie­

runku, mają całą swoją historję. W niedawno wydanej książce p. t. „How Britain strove for Peace”, autor, p. Edw ard Cook, kreśli tę histo­

rję za czas od 1898 do 1914-go r. A więc w 1899-ym r. międzynarodowa konferencja po­

kojowa W Hadze nie dochodzi do żadnych re­

zultatów, ponieważ Niemcy a limine odrzucają sprawę rozbrojenia. W 1900-ym r. Niemcy zwiększają swoją flotę wojenną. W 1906-ym r.

Niemcy znów wprowadzają nowy zwiększony program zbrojeń morskich, A nglja — zmniejsza swoje zbrojenia. W 1907-ym r. nowa konfe­

rencja w Hadze znów nie wydaje żadnych re­

zu ltató w — z tych samych powodów, co i po­

przednio. W 1908-ym r. W ilhelm II odrzuca pokojowe propozycje Hardinga, który towarzy-

szył Edwardowi VII-emu podczas jego pobytu w Berlinie. W 1909-ym r. następuje pewna zmiana. Niemcy zaczynają się zgadzać na zmniejszenie tem pa uzbrojeń morskich, z w a­

runkiem , że A nglja w razie ewentualnej woj­

ny Niemiec z Francją pozostanie neutralną.

Podobną odpowiedź, tylko jaśniej sformułowa­

ną, otrzymuje w 1913-ym r. lord Haldane, pod- I czas swojej m isji w Berlinie. Niemcy zgadza­

ją się na wybudowanie nieco mniejszej, niż zamierzały, ilości pancerników, wzamian za to

| jed nak żądają zupełnie wolnych rąk na konty-

; nencie. Anglja znów odrzuca podobne propo-

! zycje. Plan Niemiec staje się jasnym . Idzie najprzód o zdobycie Europy, o utworzenie no­

wego bloku kontynentalnego, ja k to w swoim czasie chciał zrobić Napoleon I, następnie idzie o skonsolidowanie go, o uzbrojenie, o podda­

nie go potędze pruskiej, wreszcie idzie o rzu­

c e n ie go na Anglję. Anglja już wówczas ten Iram at o trzech aktach zdecydowana je st spro­

wadzić do jednego aktu, czem pomiędzy inne- mi tłómaczy się interw encja Anglji na rzecz Belgji i bezwzględna obrona Calais. Z taką potęgą, ja k ą byłaby Europa pod panowaniem . Prus nie dałaby sobie rady naw et Anglja, a więc zam iast pozwolić na utworzenie się tej potę­

g i— Anglja wolała odrazu stanąć po stronie

• Francji i Rosji. W 1913-ym r. W ilhelm li gi nie zgadza się na t. zw. ,?wakacje m orskie”

(równomierne w Anglji i Niemczech przerwy w budowie nowych okrętów wojennych). Niem­

cy nie chcą słyszeć o żadnych odszkodowa­

niach handlowych i kolonjalnych, żądają po prostu, aby Anglja dała im pozwolenie na pod-

| bój Europy. Anglja zrywa rokowania i sama

— 30 —

w przyśpieszonem tempie zaczyna się zbroić, wyczerpawszy wszystkie środki pokojowego i załatwienia sprawy. W ina nieudania się ty c h ' rokowań spada jedynie i wyłącznie na Niem­

cy, ściśle na ich feodalno-militarystyczną klikę panującą, której naród milcząco udziela swego poparcia. Francja w rokowaniach anglo-nie­

m ieckich szła bez zastrzeżeń za A nglją i z gó­

ry zgadzała się na wszelkie jej propozycje.

Lecz nietylko rządy Francji i A nglji szu­

kały wynalezienia jakiegoś modus vrvendi z Niemcami. To samo czyniły stowarzyszenia naukowe, literackie, oświatowe, wreszcie par- tje polityczne z socjalistam i na czele. Prze­

słanką rozwijającego się we F rancji antymili- taryzm u było głębokie przekonanie, że analo­

giczny ruch istnieje i krzepnie i z drugiej stro­

ny Renu. Potrzebę antym ilitaryzm u w Niem­

czech teoretycznie było dość łatwo uzasadnić, a ponieważ dla Francuza wszystko co je st lo­

giczne, je st prawdziwe, więc przez długi czas antym ilitaryzm niemiecki istniał w świadomo­

ści francuskiej, choć go nie było w niemieckiej rzeczywistości. Mniej krańcowi socjaliści fran­

cuscy prowadzili w Niemczech formalną pro­

pagandę n a rzecz zbliżenia franko-niemieckie-, go, autonomji Alzacji i Lotaryngji, oraz demo-, kratyzacji politycznej Niemiec. Jaures szcze­

gólniej podejmował w tym kierunku bardzo, daleko idące usiłowania.

Niemniej — naw et wśród socjalistów — zna­

lazły się umysły chłodne i objektywne, które badały rezultaty tej akcji, a raczej tych dwóch akcji: antym ilitarystycznej i politycznej, w Niem­

czech. Od czasu do czasu robili to naw et sa­

mi Niemcy, piszący po francusku, ja k np. dr.

Michaelis w Revue Syndicaliste.

Otóż w szystkie te głosy zgodnie stw ierdza­

ły, że akcja ta nie w ydaje żadnych rezultatów.

Nie można było mieć najmniejszej nadziei, aby w odpowiedzi na wypowiedzenie wojny Fran­

cji przez rząd niemiecki w ybuchnął t. zw.

strejk wojskowy, t. j. masowa dezercja pobo­

rowych. Co gorsza, niepodobna było żywić również nadziei, aby w Niemczech udało się zorganizować strejk powszechny na rzecz wpro­

w adzenia parlamentaryzmu.

Początkowo skrajne żywioły francuskie nie dawały w iary wszelkim tego rodzaju głosom.

Gdy jedn ak powtarzały się one stale, a w Niem­

czech nie było widać ani śladu jakiegokolw iek ruchu, zaczęło to oddziaływać naw et na naj­

skrajniejsze żywioły. Herve, apostoł anty m ili- taryzmu, gwałtownie zmienił front; zrozumiał, że — wobec bierności lewych żywiołów nie­

m ieckich — antym ilitaryści francuscy pracują na rzecz podboju Francji, która je st nietylko Francją, lecz i republiką, przez despotyczne Niemcy. W biurach „Ogólnej Konfederacji P racy” natrafiono na ślady przekupstw a przez ajentów rządu pruskiego. A ntym ilitaryzm był zgubiony w oczach opinji publicznej, a nielicz­

ne jednostki, k tó re —mimo wszystko — pozosta­

ły m u wierne, straciły wszelki wpływ na masy robotnicze.

Słowem, Anglja i Francja prowadziły w sto­

sunku do Niemiec dwie jakby równoległe ak­

cje: jedną z góry przez rządy, dążącą do zwol­

nienia tem pa uzbrojeń, drugą z dołu, mającą na celu zupełne rozbrojenie. Obydwie te akcje odbiły się o m ur niemieckiego szowinizmu,

— 32 —

który opanował całe niem ieckie społeczeństwo:

od góry do dołu.

Niejednokrotnie wskazywano na starcie in ­ teresów ekonomicznych, na w alkę o rynki z by- j tu, jako na główną przyczynę wojny europej-j skiej. Z tw ierdzeniem tem niepodobna się zgoj ' dzić. Jest ono objawem nieznajomości żarów-1 no teoretycznych zasad ekonomji politycznej, ja k i praktycznych warunków życia gospodar­

czego. Dla wielkiego współczesnego narodu uprzemysłowionego rynkiem zbytu nie je st tyl­

ko taki kraj, gdzie l-o niema kom unikacji, nie-\

m a bezpieczeństwa, gdzie nie wolno cudzoziem-1 com mieszkać i pracować — są to główne prze­

szkody i

2-0

Otóż kraje pierwszej kategorji, leżące w A- fryce i w Azji, uzyskują stopniowo w arunki pozostawania rynkam i zbytu dla Europy, bądź w te n sposób, że stają się kolonjami europej- skiemi, ja k to m a miejsce w Afryce, bądź też dlatego, że same się reformują, ja k to było z Japonją i Chinami. W ojna o kolonje pomię­

dzy państw am i europejskiemi ekonomicznie nie opłaciłaby się, najprzód dlatego, że każda ko- lonja wymaga ogromnych wkładów, zanim zacz­

nie dawać zysk, następnie dlatego, że taka wojna więcej kosztowałaby, niż w art je st przed­

miot walki. O ile wojny kolonjalne stosunko­

wo niewiele kosztują, o tyle koszt wojny po­

między dwoma mocarstwami europejskiemi je st olbrzymi. To też podział kolonji, t. j. podział krajów, niezdolnych do zaprowadzenia kom u­

nikacji, bezpieczeństwa i wolności osobistej, odbywał się drogą targów dyplom atycznych pomiędzy mocarstwami, i kraje tej kategorii,

P rzyczyny wojny eu ro p ejsk iej. 3

jak ie jeszcze pozostały, t. j. Turcja i Persja, mogły być podzielone również tą drogą, i — ja k zaznaczyliśmy — przewaga interesów nie­

mieckich w Turcji była rzeczą znaną i uznaną.

Dalej — ani Turcja, ani Persja nie składają się przecież wyłącznie z jakichś hord ludożer­

czych, któreby należało w ytępić w im ię bez­

pieczeństw a sąsiadów. Są tam żywioły k u ltu ­ ralne, są i niekulturalne, lecz zdolne do rozwoju.

N iestety żywiołów tych jest tam zbyt mało, aby mogły one narzucić swoją wolę ogółowi.

W tych warunkach o podziale Turcji lub P er­

sji, w zwykłem znaczeniu tego wyrazu, mówić niepodobna. W Turcji chodziło o podział na jednostki etnograficzne: ormiańską, turecką i arabską. Nad każdą z tych jednostek jakieś państwo europejskie powinno roztaczać życzli­

w ą opiekę, oświecony protektorat, w rodzaju tych, jak ie Francja roztacza w Tunisie, lub Anglja w Egipcie i dzięki którym rasa arab­

ska świetnie się rozwija w tych krajach, — bez porównania lepiej, niż w swoich niepodległych państw ach, ja k np. Marokko lub Arabja. Dla Persji w całości byłby pożądany podobny pro­

tektorat.

Jeżeli je d n a k A nglja i Francja — po długim szeregu prób, błędów, a naw et okrucieństw — doszły do wytworzenia sobie skutecznych i je d ­ nocześnie hum anitarnych metod kolonizacyj- nych, które jednocześnie są metodami cyw ili­

zacyjnemu w stosunku do krajowców, — to Niemcy są w łaśnie w pierwszym okrutnym stadjum ekspansji kolonjalnej. I z tego powo­

du w pew nych kołach francuskich i angiel­

skich m yśl pozwolenia Niemcom na podbój Aąji Mniejszej spotykała się z pew ną opozycją.

— 34 —

Niemniej widmo straszliwej wdjny europejskiej wzbudzało jeszcze większe obawy i byleby Niemcy chciały dać gwarancję, że nie wzniecą pożaru w Europie, danoby im nie tylko Azję Mniejszą, lecz i Mezopotamję, a naw et w iększą część Syrji.

N astępnie — same cła w kraju, odpowiada­

jącym pierwszej kategorji warunków, nie sta­

nowią ju ż bezwzględnej przeszkody. Bardzo łatwo je obejść choćby przez zakładanie fabryk w obcym kraju, co niemcy robili na bardzo szeroką skalę w Rosji i we Francji. Wreszcie, gdyby Niemcom było chodziło tylko o wolny handel, to m iałyby one całe poparcie Anglji, która nie tylko sama je s t wolnohandlową, lecz i zm usiła Francję do w prowadzenia wol­

nego handlu w niektórych swoich kolonjach, ja k np. w Sudanie; dzięki czemu, nawiasem powiedziawszy, Sudan je s t jed n ą z najbardziej kw itnących kolonji francuskich, pomimo dość trudnych warunków naturalnych.

W reszcie nie należy ani na chwilę zapomi­

nać, że o ile kolonje są dla państw europej­

skich bardzo słabym rynkiem zbytu, o tyle te państw a same dla siebie są w spaniałym i ry n ­ kam i zbytu. Decydującym m om entem je st tu zamożność szerokich w arstw spożywców, któ­

rych potrzeby zaspokaja różnorodna i obfita produkcja. W szelka konkurencja, czy to po­

między producentami z jednego państw a, czy też z kilku państw, o ile ma wytrzymywać k a l­

kulację kupiecką, m usi dbać nie tylko o istnie­

nie, lecz o dalszy rozrost tej kury, niosącej złote jajk a przemysłowi. Niezależnie od tego — dzięki systemowi handlu pieniężnego, dzięki zależności technicznej jednych przedsiębiorstw

od drugich — międzynarodowy mechanizm go­

spodarczy tworzy jakby jeden organizm, w k tó ­ rym ból jednego organu staje się bólem cało­

ści. Konkurencja w n aj szerszeni tego słowa znaczeniu, a więc konkurencja przedsiębiorców pomiędzy sobą i w alka robotników z przedsię­

biorcami je st tylko jak b y chorobą wzrostu tego organizmu i odbywa się na tle jego ogólnego dobrego funkcjonowania. W ojna zaś paraliżuje cały mechanizm i je st prawdziwem niedoma­

ganiem ekonomicznem.

D la Francji najlepszymi rynkam i zbytu są Anglja i Niemcy; dla Niemiec — A nglja i Fran­

cja; dla A nglji — Francja i Niemcy. Każde z tych państw je st zainteresowane w zamoż­

ności innych, ja k w swojej własnej. Ekono­

m icznie— interesy zbieżne pomiędzy państw a­

mi cyw ilizow anem i—mają bezwzględną prze­

wagę nad interesam i rozbieżnymi. I w tych w arunkach mówić o wojnie, jako o rezultacie rozbieżnych interesów ekonomicznych, je s t do­

praw dy niedorzecznością.

Stary Montaigne lapidarnie sformułował współczesną teorję nacjonalistów, twierdząc, że „korzyść jednego je s t krzyw dą drugiego”

(le profict de l’un est le doumage de l’autre).

Lecz ju ż za B astiafem odpowiedział m u Lave- leye: „Narody są solidarne i ich interesy har­

monizują. Jeżeli zniszczycie obce narodowo­

ści, tem sam em zniszczycie wasze własne ryn ­ ki zbytu. Międzynarodowa w ym iana wywołu­

je międzynarodową zależność, z której w ynika powszechna solidarność”.

Równie płytkiem je s t twierdzenie, że wojna została wywołana niemożnością pokojowego po­

działu Turcji. W prawdzie spraw y bałkańskie

stały się pretekstem wojny, lecz zaborcza po­

lityka feodałów i biurokratów prusko-węgier- skich m usiała znaleźć jak iś pretekst. Rosyj- sko-austryjackie współzawodnictwo na półw y­

spie bałkańskim miało rację bytu dopóty, do­

póki nie utw orzyły się tam samodzielne, zdol­

ne do życia, państwa. Z chwilą zaś, gdy się to stało, należało Bałkany zostawić ludom bał­

kańskim , które byłyby się sfederowały i utw o­

rzyły nową potężną jednostkę państwową.

Zniszczenie tego procesu, wywołanie dru­

giej wojny bałkańskiej je st jednym z przeja­

wów zaborczej polityki pruskiej, której nie usprawiedliwiają żadne względy ekonomiczne;

a zabójstwo arcyksięcia austryjacldego zostało wyzyskane, jako efektowny pretekst do wypo­

wiedzenia wojny, której istotne przyczyny k ry ­ ją się znacznie głębiej, a mianowicie w daw ­ no przygotowywanem dążeniu do narzucenia wszystkim narodom europejskim zwierzchnic­

tw a rasy niemieckiej.

We współczesnych niem ieckich snach o po­

tędze znajdujem y reminiscencje świętego śred­

niowiecznego cesarstw a rzymsko-niemieckiego, którym z równą energją przeciwstawia się in­

ny św iatopogląd polityczny, zrodzony z ducha rewolucji francuskiej, światopogląd, dążący do równouprawnienia narodowości i do sądowego załatw iania sporów pomiędzy nimi, tak ja k równouprawnione są wobec prawa jednostki i tylko prawo drogą sądów rozstrzyga pomię­

dzy nim i spory.

Słowem, zwycięstwo Niemiec i ich sojuszni­

ków byłoby jednym więcej tryum fem starej, ja k świat, zasady, panowania mocniesjzego na­

rodu nad słabszymi. Zwycięstwo zaś Anglji

i F rancji będzie przeniesieniem, a przynajmniej początkiem przeniesienia norm praw a cywil­

nego w stosunki międzynarodowe. Trybunał w Hadze, prawo międzynarodowe, wszystkie konw encje międzynarodowe, całe mozolnie wznoszone dzieło pacyfistów było dotąd istot­

nie nader ułomne, gdyż jeden z trzech najpo­

tężniejszych i najbardziej ucywilizowanych na­

rodów przeciwstawiał m u się z całą energją.

Lecz nie ulega wątpliwości, że po krwawej lekcji, ja k ą otrzyma, naród ten nareszcie zro­

zumie wartość tych propozycji, które dotąd w y­

niośle odrzucał. Niemcy politycznie zdemo­

kratyzowane, a stać się to może tylko po zu­

pełnej porażce dzisiejszych Niemiec, nie będą z pewnością odrzucać propozycji rozbrojenia i załatw iania sporów przez trybunał w Hadze.

I dziać się to będzie nietylko w imię wznio­

słych ideałów postępu, pracy i cywilizacji, lecz także i w imię i n t e r e s ó w szerokich w arstw ludności, dla których wojna je st zawsze szko­

dliwa.

I wówczas — po zdemokratyzowaniu poli- tycznem Niemiec, po doprowadzeniu do jed n a­

kowego poziomu rozwoju politycznego trzech przodujących narodowości świata — doprawdy nie widać na horyzoncie dość potężnej reakcyj­

nej państwowości, któraby mogła i któraby chciała przeciwstawić się głosowi tego, co wówczas będzie mogło nazywać się Europą w pełnem znaczeniu tego wyrazu. Ludzkość wejdzie w okres długiego pokojowego rozwo­

ju, nacechowanego dem okratyzm em i federali­

zacją, uznaniem praw jednostek i narodów.

J e d n a k — należy sobie jasno zdawać spra­

wę, że aby wejść w ten św ietlany o k res— dzi­

— 38 —