Skrajna prawica w Europie Zachodniej : od marginalizacji do politycznego znaczenia

T

Z ZAGADNIEN POLITYCZNYCH ARTY K tJ L Y

dr Bożena BANKOWICZ

Instytut Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytet Jagielloński (Kraków)

SKRAJNA PRAWICA W EUROPIE ZACHODNIEJ

- OD MARGINALIZACJI DO POLITYCZNEGO ZNACZENIA

r;J:

ilif:\tl l The aniele is divided into two parts. The first part discusses the recent history, role, and the impact of the right-wing extremism in Western democracies. This part com prises also of a section on the emergence and the rise of the extreme right- wing or neo-populist politics and parties in pre-millenium European politics. In the second part severa! hypotheses about the rise and performance of the European extreme rightist parties are presented. The author explores some definitional problems and difficulties concerning the way the nature of the extreme right should be defined. Subsequently, the author characterizes the anti-system profile as well as political attitudes and beliefs of the extreme rightist parties and movements.

ematem publikacji są skrajnie prawicowe ugrupowania w powojennych demo kracjach zachodnioeuropejskich. Nie zamierzam, rzecz jasna, omawiać wszyst kich skrajnie prawicowych partii i ruchów obecnych w pejzażu politycznym powojen nej Europy Zachodniej i to z dwóch powodów: ze względu na ograniczone ramy pra cy oraz mnogość i zróżnicowanie form skrajnie prawicowych formacji działających w różnorodnych kontekstach narodowych. W niniejszym opracowaniu skupię uwagę na tych ugrupowaniach, które nie odrzucały otwarcie systemu politycznego, w którym działały, zobowiązały się prowadzić walkę polityczną legalnymi środkami i brały udział w wyborach, a także charakteryzowałysię choćby minimalną silą wyborczą oraz przy najmniej minimalną trwałością i rutynizacją zachowań politycznych.

Zaproponowany temat ma za podstawę dwie tezy, które wyznaczają tok rozwa żań. Pierwsza brzmi: w krajach zachodnio europejskich, w których porządek poli tyczny, społeczny i gospodarczy zbudowany został w latach 40. i na początku lat 50.

XX wieku wokół konsensu liberalno-demokratycznego i antyfaszystowskiego, for-

POLITEJA 1/2004 SKRAJNA PRAWICA w EUROPIE ZACHODNIEJ••• 363

macje skrajnie prawicowe wykazujące pokrewieństwo ideologiczno-polityczne z fa szyzmem mogły liczyć na poparcie niewielu wyborców, inne zaś partie polityczne przy wiązywały małe znaczenie do ich działań. W efekcie partie skrajnej prawicy pozosta wały outsiderami politycznymi, zepchniętymi na pozycje stałej i twardej opozycji, wy łączonej z sojuszów międzypartyjnych. Innymi słowy, opozycji, którą charakteryzuje niewielki stopień strukturalnej integracji z demokratycznym systemem politycznym oraz brak historycznego uprawomocnienia. Tak więc partie skrajnej prawicy, uwarun kowane głęboko swymi korzeniami oraz inspirującym ideałem odwołującym się mniej lub bardziej otwarcie do faszyzmu, zajmowały osobne miejsce w powojennym pejzażu politycznym zachodnioeuropejskich demokracji. Zresztą zdecydowaną większość sta nowiły wśród nich ugrupowania o niewielkim bądź wręcz marginalnym zakresie od działywania i niezbyt długim okresie trwania, często nawet efemeryczne.

Druga teza jest taka: w powojennej historii Europy Zachodniej jeszcze nigdy nie mówiono o skrajnej prawicy tak wiele i tak intensywnie, jak obecnie. A dzieje się tak przede wszystkim dlatego, że w zasadzie we wszystkich krajach zachodnioeuro pejskich dały o sobie znać partie skrajnie prawicowe. Z reguły miały one znacznie starszy rodowód, ale aż do lat 80. XX wieku nie były w stanie opuścić politycznego getta, uchodząc zaś za pozbawione znaczenia w wymiarze politycznym, nie zwraca ły na siebie uwagi i nie wzbudzały poważnego zainteresowania politologów i socjo logów polityki. Dopiero w dwóch ostatnich dekadach XX stulecia i początkach XXI wieku zarówno istniejące od dawna ugrupowania skrajnie prawicowe, jak i te nowo powstałe zaczęły przybierać na sile i przeżywać czas rozkwitu. Jednym z najbardziej wyrazistych symboli tego procesu stawały się wyniki wyborcze partii skrajnie prawi cowych, które zdawały się potwierdzać, że skrajna prawica uzyskała nowe możliwo ści działania i po okresie pewnego uśpienia jako siła polityczna chce kształtować politykę w Europie Zachodniej, skoro jest w stanie zmobilizować skutecznie popar cie społeczne, a niekiedy nawet sadowić się w strukturach władzy. Co więcej, wiele z jej postulatów - związanych z kwestią imigrantów czy bezpieczeństwa - w formie zmodernizowanej i złagodzonej zostało podjętych przez tradycyjne partie, a następ nie uwzględnionych w ustawodawstwie poszczególnych państw. Ten powrót skraj nej prawicy w sferze politycznej stał się tak wyraźnie widoczny, że europejskie media zaczęły poświęcać coraz więcej uwagi partiom skrajnie prawicowym, a komentato rzy sceny politycznej powtarzać pogląd, że jednym z najbardziej charakterystycz nych i znaczących rysów współczesnej polityki w demokracjach Europy Zachodniej jest swoisty renesans idei, ruchów i partii skrajnie prawicowych bądź prawicowo

-populistycznych.

I

Spośród partii skrajnej prawicy uczestniczących poprzez demokratyczne procedury w zdobywaniu głosów i miejsc w ciałach przedstawicielskich, Włoski Ruch Społecz ny (Movimento Sociale Italiano - MSI, od 1972 r., po połączeniu się z

partią monar-

364 Bożena Bankowicz POLITEJA V2004

chistyczną, MSI-Prawica Narodowa, MSI-Destra Nazionale) był w stanie zapuścić na trwałe korzenie w skali ogólnokrajowej. Partia ta, powstała w grudniu 1946 r.

jako formacja otwarcie neofaszystowska, zdobywała nieprzerwanie reprezentację parlamentarną od 1948 r., a jej wyniki wyborcze oscylowały w przedziale 4,5%

(1968)

- 8,7% (1972) (zob. tab. 1). Dodajmy, Że w pierwszych wyborach parlamentarnych, w których uczestniczył MSI, tj. w 1948 r., otrzymał 526.882 głosów, do końca lat 60.

głosowało nań od 1,4 do 1,5 mln wyborców, zaś od lat 70. średnio ponad 2 mln Wło chów. W 1972 r., gdy MSI osiągnął najlepszy w swej historii wynik wyborczy, na partię tę oddano ponad 2,8 mln głosów w wyborach do Izby Deputowanych oraz ponad 2,7 mln głosów w wyborach do Senatu, co dawało jej reprezentację w liczbie 56 deputowanych i 26 senatorów. Od 1948 r. bastionem wpływów MSI pozostawały okręgi wyborcze w Rzymie i w południowych Włoszech, w tym przede wszystkim takie regiony, jak: Lazio, Kampania, Puglia i Sycylia 1.

Tabela 1

Wyniki MSI w wyborach do Izby Deputo wanych w latach 1948-1992

Tabela 2

Wyniki wyborcze FPÓ do parlamentu w latach 1959-1983

Lata Procent uzyskanych głosów Lata Procent uzyskanych głosów

1948 2,0 1959 7,7

1953 5,8 1962 7,1

1958 4,8 1966 5,4

1963 5,1 1970 5,5

1968 4,5 1971 5,5

1972 8,7 1975 5,4

1976 6,1 1979 6,1

1979 5,3 1983 5,0

1983 6,8 Źródło: K.R. Luther, WC. Miiller, Politics in

1987 5,9

1992 5,4

Stili a case of consociationalismus?, ,,\Vest European Politics", XV/1992, s. 207.

Źródło: P. Ignazi, I..:Estrema destra in Europa, Bolo gna 1994, s. 169.

Włoski Ruch Społeczny określał się, początkowo w formie zawoalowanej, póź niej zaś coraz bardziej otwarcie, jako spadkobierca faszyzmu w jego ostatnim wcie leniu, jaki stanowiła Republika Salo. W latach 1946-1950, kiedy na czele MSI stal

1 Por. P. Ignazi, J;Estrema destra in Europa, Bologna 1994, s. 169; F. Sidoti, The Extreme Right in Italy: ldeological Orphans and Countermobilization, [w:] The Extreme Right in Europe and the USA, P. Hainsworth (ed.), London 1992, s. 157; P. lgnazi, Il polo escluso. Profilo ston"co del Movimento Sociale ltaliano, Bologna 1998 (Nuova edizione), s. 359-374.

POLITEJA V2004 SKRAJNA PRAWICA W EUROPIE ZACHODNIEJ ••• 365

Giorgio Almirante, partia, nie kryjąc wrogości wobec instytucji i wartości włoskiej demokracji, łączyła w swej polityce elementy radykalnego nacjonalizmu i antyko munizmu z programem społecznym wzorowanym na rozwiązaniach z czasów Re publiki Salo^•2 W latach 50. i 60., pod przywództwem Alfredo de Marsanicha (1950- 1954) i Arturo Micheliniego (1954-1969), MSI porzucił pozycje jawnie antysyste mowe, zastępując je strategią „włączenia się w system". Prezentując się jako „siła narodowa" na rzecz obrony zachodniej cywilizacji chrześcijańskiej i walki z mate rialistycznym komunizmem, ruch zaczął poszukiwać dróg zbliżenia z chadecją, co mogłoby potwierdzić jego legitymizację polityczną i otworzyć przed nim drogę do układu władzy. Strategia ta, której najbardziej spektakularnym wyrazem był fakt udzielenia przez MSI w parlamencie poparcia dla rządu Fernando Tambroniego (1960 r.), ostatecznie zawiodła, bowiem nie tylko nie przyniosła oczekiwanych efek tów politycznych, ale zepchnęła MSI do całkowitej izolacji politycznej. Co więcej, przy czyniła się ona do utraty przezeń kontroli nad grupami radykalnie prawicowymi\

W 1969 r. na czele ruchu stanął ponownie Almirante. Jak się niebawem okaza ło, w historii MSI rozpoczął się nowy etap. I tak partia otrzymała nową strukturę organizacyjną, mającą wzmocnić jej jedność i zwartość oraz zapewnić scentralizo wanie procesów decyzyjnych. To po pierwsze. Po drugie, Almirante zaproponował ruchowi wyjście z neofaszystowskiego getta i przekształcenie się w formację poli tyczną zdolną pomieścić różnych zwolenników, wyeliminować konkurencję na pra wicy oraz reprezentować elektorat antykomunistyczny, co opatrzył wysoce enigma tycznym hasłem: ,,Powrót do przyszłości". Od tej pory MSI miał być mniej nostal giczny, miał porzucić oficjalne odnośniki do przeszłości i symbole faszystowskie, a stać się partią zdolną odgrywać rolę nowoczesnej prawicy narodowej, będącej ru chem -jak to określano - ,,siły i porządku", wykazującym zarazem wrażliwość spo łeczną oraz opowiadającym się za takim systemem, w którym wolność i autorytet, porządek i bezpieczeństwo, edukacja i sprawiedliwość, to, co narodowe i to, co euro pejskie pozostawać będą w harmonii. Tym sposobem Almirante zamierzał zapewnić MSI głosy poparcia tak ze strony konserwatywnej klasy średniej z Północy (tzw. glo sy milczącej większości), jak i ze strony niezadowolonych grup społecznych z Połu dnia, stanowiących tradycyjny elektorat ruchu (tzw. głosy protestu), by dzięki temu zwiększyć stopień jego uprawomocnienia politycznego. W sumie realizacja tych za łożeń zaowocowała przekształceniem w 1972 r. MSI w MSI-DN, zapewniła prawi cy narodowej sukcesy w wyborach administracyjnych w 1971 r. i parlamentarnych w roku następnym, kiedy to ruch zdobył aż 8,7% głosów, a także umożliwiła rozwój

2 Na temat genezy i początków MSI zob. m.in.: M. Tedeschi,Fascisti dopoMussolini, Roma 1950;

R. Chiarini, P. Corsini, Da Salo a Piazza della Loggia, Milano 1985; G. de Medici, Le origini del MS!. Dal clandestinismo al. primo congresso. 1943-48, Roma 1986; P. Ignazi, Jl polo escluso .. ., s. 15-48; A. Baldoni, La destra in Italia 1945-1969, Roma 2000 (seconda edizione amplicata ed aggiornata), s. 19-300.

1 Por. P. Ignazi, Jl polo escluso . . ., s. 53-129; P. Ignazi, The Changing Profile of the ltalian Social Movement, [w:] Encounters with the Contemporary Radical Right, P.H. Merki, L. Weinberg (eds), Boulder-San Francisco-Oxford 1993, s. 79-81; A. Baldoni, La destra ... , s. 301-628.

366 Bożena Bankowicz POLITEJA 1/2004

organizacyjny (ok. 200 tys. członków). Lata następne nie potwierdziły jednak skali poparcia politycznego dla MSI-DN, które spadło do poziomu 5-6%. W rezultacie od końca lat 70. ruch ponownie znalazł się w izolacji politycznej, bojkotowany przez wszystkich uczestników włoskiego życia politycznego. Ze swej strony prezentował się teraz jako partia protestu, gotowa i zdolna przezwyciężyć kryzys włoskiej polity ki, a także przełamać chadecko-komunistyczny duopol polityczny4.

Koniec lat 80. i początek lat 90., mimo zmian na stanowisku sekretarza MSI (Gianfranco Fini w okresie 1987-1990 oraz od 1991 r.; Pino Rauti w latach 1990- 1991), nie zmienił nic w usytuowaniu i roli ruchu. MSI nadał pozostawał partią izolowaną i nie był w stanie przerwać swej marginalizacji, bowiem efektów nie przy nosiła ani próba kontynuowania przez Piniego - z pewnymi modyfikacjami- strate gii Almirantego, ani też jej radykalne odrzucenie za czasów przywództwa Rautiego, który zrywając z koncepcją MSI jako „prawicy narodowej", zaczął eksponować rolę rewolucyjną ruchu i odwoływać się do retoryki antyliberalnej, antykapitalistycznej i antyamerykańskiej. Co więcej, dający o sobie znać spadek poparcia dla MSI w wy borach regionalnych w 1990 i 1991 r. oraz w wyborach parlamentarnych z 1992 r., który oznaczał, Że MSI może liczyć w istocie na głosy tzw. nostalgii neofaszystow skiej i głosy klienteli z południa, a także wprowadzona łatem 1993 r. nowa większo ściowo-proporcjonałna ordynacja wyborcza do parlamentu włoskiego nie zapowia dały nic dobrego na przyszłość dła takiej partii, jak MSI, który - zgodnie z formułą Piero lgnaziego - był „biegunem wyłączonym", skazanym na pozostawanie na ze wnątrz prosystemowego układu politycznego ^{5 •}

Poza Włochami, drugim krajem zachodnioeuropejskim, w którym skrajna pra wica potrafiła zapewnić sobie trwałą reprezentację parlamentarną była powojenna Austria. Najpierw, utworzone w 1949 r. Zrzeszenie Niezależnych (Verband der Unabhangingen - VdU), korzystające z poparcia eks-nazistów, szermując hasłami nacjonalistycznymi, w tym zwłaszcza przynależnością Austriaków do niemieckiego

„narodu kulturowego", oraz przeciwstawiając się hegemonii politycznej socjalistów i chadeków osiągnęło w kolejnych wyborach poparcie wynoszące: 11,7% (1949 r.), 11% (1953 r.) i 6,5% głosów (1956 r.). Następnie Austriacka Partia Wolnościowa (Frei heitliche Partei Ósterreichs - FPÓ), która zastąpiła VdU w 1956 r., uzyskiwała po parcie w przedziale 7,7% (1959 r.) - 5% (1983 r.)6.

4 Por. G. Rossi, Alternativa e doppiopetto. Il MS! dalia contestazione alla destra nazionale (1968- 1973), Roma 1991; P. Ignazi, Il polo escluso ... , s. 133-244; P. Ignazi, The Changing Profile ... , s. 81-84; S. Colarizi, Ston·a del Novecento Italiano, Milano 2000, s. 429-432.

1 Szerzej na ten temat zob. P. Ignazi, Il polo escluso ... , s. 411-434. Dodajmy, że wprowadzona

w 1993 r. nowa ordynacja do parlamentu włoskiego zakładała zdecydowaną przewagę mecha nizmu większościowego, gdyż 75% miejsc w obu izbach jest obsadzane w jednomandatowych okręgach w jednej turze glosowania, a z 25% miejsc puli proporcjonalnej mandaty są przydzie lane tylko tym partiom, które w skali całego kraju uzyskają co najmniej 4% głosów.

6 Szerzej na temat skrajnej prawicy w Austrii zob. B. Bailer-9alanda, Politischer Extremismus (Rechtsextremismus), [w:) Handbuch des politischen systems Osterreichs, H. Dachs u.a. (Hrsg.), Wien 1992, s. 286-295; R. Knight, Haider, the Freedom Party and the Extreme Right in Austria,

,,Parliamentary Affairs", 45 (3) 1992, s. 285-299; P. Ignazi, I.;Estrema destra ..., s. 127-142.

POLITEJA V2004 SKRAJNA PRAWICA W EUROPIE ZACHODNIEJ ••• 367

W historii FPÓ wyróżnia się kilka faz. Pierwsza, nazywana „fazą izolacji", trwała od połowy lat 50. do połowy lat 60. i charakteryzowała się zupełną marginalizacją FPÓ oznaczającą praktycznie jej wykluczenie z życia politycznego.

Co więcej, FPÓ była wówczas słaba zarówno w sensie organizacyjnym, jak i programowym. Druga, określana jako „faza normalizacji", przypadała od połowy łat 60. do połowy lat 70., kiedy to FPÓ pod przywództwem Friedricha Petera przełamała izolację polityczną, pozyskała nowych członków i wyborców, przeniknęła do środowisk akademickich, intelektualnie wzmocniła swój program oraz ustabilizowała swoje rezultaty wybor cze. U schyłku lat 60. w zamian za poparcie mniejszościowego rządu Bruno Kre isky'ego, FPÓ uzyskała wpływ na korzystny dla małych partii kształt reformy prawa wyborczego z 1970 r. Wreszcie trzecia, ,,faza akceptacji", miała miejsce od drugiej połowy lat 70. do roku 1986. W tym czasie, najpierw za przywództwa Alexandra Gotza, FPÓ zbliżyła się w łatach 1978-1979 do chadeków, a od 1980 r., kiedy na jej czele stanął Norbert Steger, zaczęła współpracować z socjaldemokratami, co dopro wadziło ją w 1983 r. do udziału w rządach razem z SPÓ. Wówczas też kierownictwo FPÓ dokonało zmiany programu i wizerunku partii, prezentując ugrupowanie jako partię liberalną i zdolną do rządzenia. Niemniej jednak temu wszystkiemu towarzy szyło obniżenie wpływów FPÓ, czego wynikiem było uzyskanie przez nią poparcia zaledwie 5%

wyborców w wyborach parlamentarnych w 1983 r. oraz pojawienie się ostrych sporów wewnątrzpartyjnych, gdyż niektóre środowiska partii były przeciw ne współpracy z socjaldemokratami i udziałowi w rządzie. Ostatecznie kontrolę nad FPÓ przejęło skrzydło tradycjonalistyczne, a nowym przewodniczącym partii został we wrześniu 1986 r. Jorg Haider. Tym samym rozpoczęła się ostatnia faza historii FPÓ, zwana „fazą populistycznego protestu", odznaczająca się wzrostem poparcia dla partii na wszystkich poziomach politycznych przy jednoczesnej politycznej ra dykalizacji FPÓ^{7 •}

W innych krajach Europy Zachodniej partie skrajnej prawicy, pozbawione zna czącego poparcia społecznego, nie zdołały osiągnąć pożądanego pułapu ważnych głosów i uzyskać trwałej reprezentacji parlamentarnej. Stąd też pozostawały w zasa dzie marginalną siłą polityczną, która mogła - co najwyżej - liczyć na krótkotrwałe i spektakularne sukcesy.

W Niemczech Zachodnich ugrupowania skrajnej prawicy, które zaczęły orga nizować się zaraz po zakończeniu wojny w ramach zastosowanego przez mocar stwa zachodnie systemu licencjonowania partii politycznych, odnotowały pierwsze sukcesy wyborcze w 1946 r. w wyborach do parlamentów krajowych: Stowarzysze nie Odbudowy Gospodarczej (Wirtschafllicher Aufbauverereinigung - WAV) uzy skało 7,7% głosów w Bawarii, zaś Niemiecka Partia Prawicy (Deutsche Rechtspartei

- DreP) - 3,1% głosów w Szlezwiku-Holsztynie. W pierwszych ponadkrajowych wyborach parlamentarnych przeprowadzonych w 1949 r. na partie skrajnej prawicy

7 Por. K.R. Luther, Die Freiheitlichen (F), [w:] Handbuch..., wyd. cyt., s. 286---303; K.R. Luther,

Austn'a: A Democracy under Threat from the Freedom Party, ,,Parliamentary Affairs", 53 (3) 2000, s. 428-429, oraz W.C. Mtiller, Das Parteinsystem, [w:] Handbuch ..., wyd. cyt., s. 215-234.

368 Bożena Bankowicz POLITEJA V2004

oddano 10,5% głosów, co oznaczało zdobycie przez nie 18 mandatów. Po wyborach do Bundestagu z 1949 r., kiedy przestał obowiązywać system licencjonowania partii politycznych, a nowy rząd zawiesił program denazyfikacyjny, w październiku 1949 r. powstała Socjalistyczna Partia Rzeszy (Sozialistiche Reichspartei - SRP) o wyraź nie „posthitlerowskim charakterze". SRP nie kryła wszak, że powojenny system wła dzy w Niemczech Zachodnich jako twór aliancki pozbawiony jest jakiejkolwiek le gitymizacji. Liderzy partii, odwołując się do idei „niemieckiego" bądź „ludowego socjalizmu", deklarowali, że Niemcy powinny być „przywódczą demokracją" rzą dzoną przez „narodowego szefa", który kierowałby narodem jako zwierzchnik eg zekutywy, wspierany przez korporacyjny parlament, co pozwoliłoby przywrócić jed ność społeczną i polityczną Niemiec. Jak się niebawem okazało, program taki przy sparzał SRP zwolenników, a o skali popularności partii świadczyły jej wyniki wyborcze z 1951 r.: 11% głosów uzyskanych w wyborach do landtagu Dolnej Saksonii i 7,7% głosów w wyborach do senatu Bremy. Sukcesy wyborcze SRP zaniepokoiły rząd fe deralny, który w listopadzie 1951 r. zwrócił się do Federalnego Trybunału Konstytu cyjnego z wnioskiem o zbadanie, czy działalność partii jest zgodna z ustawą zasad niczą. W październiku 1952 r. SRP została zdelegalizowana.

Wówczas w roli siły przewodzącej niejako skrajnej prawicy w Niemczech wy stępować zaczęła istniejąca od stycznia 1950 r. Niemiecka Partia Rzeszy (Deutsche Reichspartei - DRP), która, pamiętając o losie SRP, bardziej dbała o demokratyczne pozory. A jednak w deklaracjach partii i wystąpieniach jej przywódców nie brakowa ło wątków i elementów potwierdzających aż nadto wyraźnie jej związki z przeszło ścią. Program DRP propagował ideę społeczeństwa opartego na volkistowskiejwspó1- nocie, zawierał apele o zakończenie prześladowań zbrodniarzy wojennych, wzywał do stworzenia „nowej Rzeszy" z prawdziwie niemiecką kulturą i przywrócenia hi storycznych granic Niemiec. DRP, podobnie jak SRP, mogła liczyć przede wszyst kim na poparcie protestanckich regionów z północy Niemiec. Tak jak SRP, starała się również uczestniczyć w wyborach federalnych i krajowych. W tych pierwszych wzięła udział trzykrotnie (1953, 1957, 1961), nie przekraczając jednak nigdy 1,1% głosów; w tych drugich natomiast zdołała zapewnić sobie niewielką reprezentację w landtagu Dolnej Saksonii (1951-1959) i Nadrenii Palatynatu (1959- 1963)8 •

Poparcie wyborcze dla skrajnej prawicy w Niemczech Zachodnich zaczęło wy raźnie słabnąć po 1952 r. O ile bowiem w 1949 r. na partie skrajnej prawicy na szcze blu federalnym głosowało ponad 1 milion wyborców, to w 1953 r. już tylko 350 tys., a w 1961 r. 290 tys. Co więcej, utracie popularności wyborczej tych partii towarzyszył spadek liczby ich członków: z 78 tys. w 1954 r. do 24,5 tys. w 1963 r.

Dopiero utwo rzona w listopadzie 1964 r. Narodowodemokratyczna Partia Niemiec (Nationalde mokratische Partei Deutschlands - NPD) zdołała - jak się wydawało - odbudować zaufanie wyborcze do skrajnej prawicy. NPD, określając się jako partia opozycyjna,

8 Por. W. Krzyżaniak, Zorganizowana skrajna prawica w RFN 1949-1980, Poznań 1986, s. 46-89;

E. Zimmermann, T. Saalfeld, The Three Waves of West Gennan Right-wing Extremism, [w:]

Encounters..., wyd. cyt., s. 51-53; P. lgnazi, I.;Estrema destra ... , s. 145-150.

POLITEJA 1/2004 SKRAJNA PRAWICA W EUROPIE ZACHODNIEJ••• 369

wystąpiła ze zdecydowaną krytyką powojennej polityki rządu federalnego, która - jak twierdzono - nie była w stanie przezwyciężyć podziału Niemiec. W ślad za tym domagała się zmiany podejścia do historii Niemiec oraz odbudowy tożsamości nie mieckiej w odwołaniu do idei zjednoczenia. Prezentowana przez NPD pożądana wizja państwa mówiła natomiast o wspólnocie narodowej opartej na niekonkuren cyjnym i korporacyjnym systemie podejmowania decyzji. Poza tym dokumenty pro gramowe partii zawierały silne akcenty antyamerykańskie i antykomunistyczne oraz żądania powstrzymania napływu emigrantów do Nie miec, ograniczenia liczby azy lantów i robotników cudzoziemskich.W la tach 1966- 1968 NPD wprowadziła swych przedstawicieli do parlamentów siedmiu landów, zdobywając w nich 61 miejsc (zob. tab. 3), zaś w 1969 r. uzyskała w wyborach do Bundestagu 4,3%

głosów, co było szczytowym momentem w karierze ogólnokrajowej niemieckiej partii skrajnie pra wicowej w okresie powojennym. Dodajmy, iż w tym okresie elektorat NPD stanowi ła, obok ideologicznych zwolenników skrajnej prawicy, również ta część niemiec kich wyborców, która w związku z ówczesną recesją gospodarczą w kra ju reprez en towała tzw. glosy protestu. W przyszłości sukcesów tych NPD już jednak nie powtórzyła. Co więcej, odnotowując stale straty, zachowała niewielką reprezentację na szczeblu regionalnym w poszczególnych landach , a jej najlepszy wynik do Bun destagu wynosił 0,6% (1972; 1987)^9•

Tabela 3

Wyniki wyborcze NPD do landtagów w latach 1966- 1969

Land Badenia Wirtembergia

Rok 1968

Procent uzyskanych głosów

9,8

Bawaria 1966 7,4

Brema 1967 8,8

Hamburg 1966 3,9

Hesja 1966 7,9

Górna Saksonia 1967 7,0

Nadrenia Palatynat 1967 6,9

Szlezwik Holsztyn 1967 5,8

Źr ód l o: U. Backes, E. Jesse, Politischer Extremismus in der Bundesrepublik Deutsch/and, Bonn 1993. s. 257- 258.

" Zob. W. Krzyżaniak, Zorganizowana..., s. 202- 243; E. Kolinsky, A Futur e for Right Extremism in Germany?, [w:] wyd. cyt., The Exti·eme Right.. . , s. 61- 64; S. Backer, Right-wing Extremism in Ulłijied Ge1many, [w:] P. H ain sworth (ed.), The Politics of the Extreme Right. From the Mar gilł to the Mainstream, London-New York 2000, s. 89-92.

370 Bożena Bankowicz POLITEJA 1/2004

Również w powojennej Francji, w której krajobrazie politycznym od dawna była obecna skrajna prawica, przez długi czas partie skrajnej prawicy nie zdołały zapuścić na trwałe korzeni. Spektakularny sukces wyborczy, jaki odniosła założo na w 1953 r. przez Pierre'a Poujade'a Unia w Obronie Kupców i Rzemieślników (Union de defense des commer ants et artisans - UDCA), na którą w wyborach parlamentarnych w 1956 r. oddano 11,6% głosów (co dawało jej 52 deputowanych we francuskim Zgromadzeniu Narodowym), okazał się przejściowy, a UDCA szyb ko znikła z areny parlamentarnej i politycznej.

Porażką zakończył się także start w wyborach prezydenckich w 1965 r.

kandydata skrajnej prawicy, którym był Jean

-Louis Tixier-Vignancour (5,3% głosów). Sukcesu nie odniósł również utworzony przez niego Republikański Sojusz na rzecz Wolności i Postępu (Alliance republi caine pour les libertes et progres -ARLP). Zresztą powołany w 1972 r. Front Naro dowy (Front National- FN), mający być koalicją skrajnie prawicowych sił, tj. na cjonalistów, imperialistów, autentycznych faszystów, nostalgicznych zwolenników Vichy, byłych poujadystów, katolickich integrystów, zwolenników Algerie fran aise i innych -w dekadzie lat 70. i na początku lat 80.

też zdawał się być partią skazaną na brak poparcia społecznego i podzielającą los innych francuskich ugrupowań skrajnej prawicy. I tak w wyborach prezydenckich w 1974 r. jego przywódca Jean

-Marie Le Pen uzyskał 0,74% głosów, zaś w wyborach do parlamentu w 1978 r.

kandydaci FN zdobyli 1,6% głosów, a w 1981 r. - jedynie 0,4% głosów. Co warte podkreślenia, FN, już wtedy określając się jako prawica „narodowa, społeczna i lu dowa" oraz zarzucając partiom prawicowym głównego nurtu słabość i uległość wobec komunistów, głosił program, który w połowie lat 80. zapewnił mu znaczący wzrost wpływów politycznych i wprowadził do francuskiego życia politycznego.

Hasłami wyznaczającymi kierunek programu FN były: antykomunizm, nacjona lizm, idea silnego państwa i sprzeciw wobec imigracji. Wśród propozycji progra mowych partii znajdowały się natomiast takie zagadnienia, jak: zaprowadzenie ładu i porządku, przywrócenie tradycyjnego systemu wartości, zmniejszenie inter wencjonizmu państwowego i ograniczenie imigracji. Wszystkie te postulaty FN podnosił także w latach następnych, a operując nacjonalistyczno-populistyczną retoryką, coraz silniej piętnował polityczny establishment i oskarżał go o zaniecha nie troski o zwykłych obywateli^{1 0 •}

W pozostałych krajach zachodnioeuropejskich partie skrajnej prawicy, mimo podejmowanych wysiłków, nie były w stanie zmienić swego położenia w systemie

10 Na temat powojennej historii skrajnej prawicy francuskiej oraz pierwszych lat istnienia FN zob.: M. Winock (ed.), Histoire de l'extreme droite en France, Paris 1993; J. Lorien, K. Criton, S. Dumont, Le systt!me Le Pen, Bruxelles 1985; N. Mayer, P. Perrineau, Le Front National a de couvert, Paris 1989; J.Y. Camus, R. Monzat, Les droites nationals et radicals en France, Lyon 1992; P. Hainsworth, The Extreme Right in Post-War France: The Emergence and Success of the Front National, [w:] The Extreme Right ... , wyd. cyt., s. 32-40; R. Eatwell, Faszyzm. Historia, Poznań 1999, s. 378-394; W. Safran, The National Front in France: From Lunatic Fringe to Limited Respectability, [w:] Encounters .. ., wyd. cyt., s. 19-49, oraz R. Kilar, Francuski Front Narodowy, Kraków 2001, s. 11-28.

POLITEJA V2004 SKRAJNA PRAWICA W EUROPIE ZACHODNIEJ••• 371

politycznym i partyjnym, lokując się na marginesie polityki. Występujący w Wielkiej Brytanii większościowy system wyborczy eliminował ugrupowania skrajnie prawi cowe z parlamentu, choć zdarzało się, że niektóre z nich zdobywały po kilka, a na wet kilkanaście procent głosów w niektórych okręgach wyborczych. I tak, Ruch Zjed noczenia (Union Movement - UM) Oswalda Mosleya uzyskał 8,1% głosów w okrę gu West Kensington w 1959 r., a Front Narodowy (National Front - NF) - 16,4%

w okręgu West Bromwich w 1973 r. Średnio jednak FN zdobywał w skali kraju mię dzy 3,6% (1970) a 1,1% głosów (1983). Z getta politycznego nie wyrwała się także utworzona na początku lat 80. Brytyjska Partia Narodowa (British National Party BNP), a jej najlepszy wynik w wyborach powszechnych w okręgu to 3,6% w 1992 r.

Wypada odnotować, że brytyjskie partie skrajnej prawicy uzyskiwały lepsze rezulta ty wyborcze niekiedy w wyborach lokalnych, sporadycznie zdobywając pojedyncze miejsca w ciałach przedstawicielskich^{11 •}

W Belgii aż do końca lat 70. ugrupowania skrajnej prawicy pozbawione były wpływów i znaczenia politycznego (np. Belgijska Partia Narodowa- Parti National Belge, PNB, uzyskała 0,1% głosów w wyborach z 1961 r.). Na minimalne poparcie, bo ograniczone do środowisk studenckich i to przede wszystkim ze względu na osobę przywódcy Jeana Thiriarta, mógł liczyć ruch Jean Europe, zaś we Flandrii podobnie śladowym poparciem dysponowało kilka organizacji operujących hasła mi nacjonalistyczno-ludowymi. Niewielkie sukcesy polityczne odnotowywać za częły dopiero formacje powstałe u schyłku lat 70. i w początkach lat 80., takie jak: populistyczny ruch o nazwie Demokratyczna Unia Pracy, tzw. koła Nols założone przez Rogera N olsa czy wreszcie neofaszystowska Partia Nowych Sił (Parti des forces nouvelles - PFN).

Z kolei w Holandii, w której ruchy antysystemowe odznaczały się zawsze sła bością, jedyną partią, która odniosła względny sukces w latach 60. była Partia Chłop ska (Borenpartij - BP), zdobywając 6,7% w wyborach prowincjonalnych w 1966 r. i 4,7% w wyborach powszechnych w 1967 r. Utworzona w 1971 r. skrajnie nacjonali styczna, a następnie otwarcie neonazistowska partia o nazwie Unia Ludu Holender skiego (Nederlandese volksunie - NVU), sytuowała się poza holenderskim syste mem instytucjonalnym, osiągając w wyborach parlamentarnych poparcie w grani cach 0,4% (1977) -0,1% (1981). Poza tym, w 1982 r. Partia Centrum (Centrum partij

- CP), bardziej umiarkowana niż NVU, wprowadziła do parlamentu swego lidera Hansa Janmaata, a dwa lata później w wyborach europejskich osiągnęła 2,5%

gło sów. Dodajmy, iż w 1986 r.

J

schodząc zarazem na pozycje jawnie rasistowskie i neonazistows kie^12•

11 Zob. P. Ignazi, L:Estrema destra ..., s. 63-67; R. Eatwell, Why Has the Extreme Right Failed in Britain?, [w:] The Extreme Right ... , wyd. cyt., s. 175-184; R. Eatwell, Faszyzm ... , s. 408-424;

G. Gable, The Far Right in Contemporary Britain, (w:] Neo-Fascism in Europe, L. Cheles, R. Ferguson, M. Vaughan (eds), London 1991, s. 245-263.

12 Zob. P. Ignazi, L'Estrema destra ..., s. 101-104 i 113-118.

372

Od połowy lat 80. politolodzy i socjologowie polityki, analizując zmieniające się struktury i dynamikę polityki w Europie Zachodnie j, zaczęli odnotowywać wzrost znaczenia partii skrajnej prawicy. Wszak obok istnie jących już wcześniej ugrupo wań skrajnie prawicowych, przeżywających z wolna czas rozkwitu , na europej skiej scenie politycznej pojawiły się nowe formacje populistyczno-prawicowe, któ re - instrumentalizując potencjał lęku i niezadowolenia społeczeństw zachodnio europejskich oraz ich rozczarowanie polityką tradycyjnych partii politycznych - zdołały utwierdzić swoją pozycję polityczną na płaszczyźnie ogólnokrajowej bądź lokalnej.

I tak we Francji, Austrii, Włoszech, Belgii (Flandria) oraz częściowo w Skandy nawii i Niemczech partie skrajnej prawicy zaczęły odnosić poważne sukcesy wybor cze, niekiedy wywołując wręcz międzyn arodową sensację. W latach 1984-1998 fran cuski FN zdobywał w wyborach parlamentarnych poparcie w granicach 10- 15%, a na jegocharyzmatycznego przywódcę Le Pena w wyborach prezydenckich w 1988

r. głosowało 14,4% elektoratu (4,4 mln), zaś w 1995 r. - 15% (4,6 mln) (zob. tab. 4).

Tabela 4

Wyniki wyborcze FN do Zgromadzenia Narodowego i Parlamentu Europejskiego

w latach 1984-1999

Rok Rodzaj wyborów Procent uzyskanych

głosów

1984 europejskie 11

1986 parlamentarne 9,9

1988 prezydenckie 14,4

1988 parlamentarne 9,8

1989 europejskie 11,7

1993 parlamentarne 12,4

1995 prezydenckie 15

1997 parlamentarne 15

1999 europejskie 5,7''

*Wybory te od były się po rozłami e w FN w styczn iu 1999 r. i odejściu z partii Bruno Megreta, który za ło ż ył Front Narodowy- Ruch Narodowy (Front National-Mouvme nt Nationa l - FN-MN). Ugrupowanie Megreta zdoby ło w tych wyborach 3,5% głosów. Ostateczn ie partia Megreta przyjęła nazwę Narodowy Ruch Repub likański (Mou vement Nationale Republicain - MNR).

Źródło: opracowanie własne.

POLITEJA V2004 SKRAJNA PRAWICA W EUROPIE ZACHODNIEJ••• 373 Jednak tylko w 1986 r., kiedy socjalistyczny rząd wprowadził proporcjonalny system wyborczy, FN zdołał wejść do parlamentu, w którym miał 35 deputowanych. Dobre rezultaty FN osiągał także w wyborach do regionalnych ciał przedstawicielskich, zwłaszcza w zurbanizowanych okręgach na północy, wschodzie i południowym wschodzie Francji oraz w Paryżu. W końcu lat 90. FN posiadał około 2000 radców lokalnych i 250 radców regionalnych, w wyborach do Parlamentu Europejskiego re gularnie zdobywał zaś około 10% poparcie 13• Wyniki te FN zdołał osiągnąć, głosząc prawicową ideologię i operując retoryką nacjonalistyczno-populistyczną opartą głów nie na dwóch hasłach: obrony francuskiej tożsamości i suwerenności przed wrogami wewnętrznymi i zewnętrznymi (imigranci, islam, siły kosmopolityczne, brukselski centralizm, globalizm) oraz przywrócenia ludowi władzy skonfiskowanej przez eli ty. Trwały element programów partyjnych oraz kampanii wyborczych FN stanowi ły: slogan Les Franrais d'abord, zasada preferencji narodowej uzasadniana tzw. dyfe rencjalizmem kulturowym, a także stosowana od połowy lat 90. strategia pozyskiwa nia narodowego elektoratu poprzez przyjęcie formuły „ani prawica, ani lewica"¹ 4.

Wielkim sukcesem politycznym Frontu Narodowego zakończyła się I tura wy borów prezydenckich w końcu kwietnia 2002 r. Jego kandydat Jean-Marie Le Pen, przyciągając 16,86% elektoratu (ponad 4,8 mln głosów) i pokonując socjalistycznego kandydata Lionela Jospin, przeszedł do II tury wyborów prezydenckich. Le Pen, którego kampanię wyborczą wyznaczały od dawna obecne w programie FN hasła: bezpieczeństwo, imigracja, bezrobocie, rodzina i ojczyzna, suwerenność i tożsamość narodowa, niewątpliwie zawdzięczał poparcie temu, iż potrafił odczytać i wykorzy stać społeczne lęki, niepokoje i poczucie zagrożenia wyrosłe na fali obecnej fazy nowoczesności, którą symbolizują globalizacja, integracja europejska, społeczeństwo otwarte. Po pierwszej turze wyborów ostrze ataków skierował on przeciwko rządzą cej klasie politycznej, biurokratyzmowi i fiskalizmowi, imigrantom, globalizacji, Europie Maastricht, czyli temu wszystkiemu, co przyczynia się do rozpuszczania - jak to określał - suwerenności Francji. Deklarując się zaś jako ten, który jest po stro nie lewicy w sensie społecznym, po stronie prawicy w sensie ekonomicznym i po stronie Francji w sensie narodowym, wezwał wszystkich patriotów do obrony „nie podległości wiecznej Francji" i wykorzystania historycznej szansy odrodzenia na rodowego. W komentarzach powyborczych najczęściej używanymi słowami były: szok, katastrofa, kataklizm. Zaistniałą we Francji sytuację opisywano jako „stan za grożenia" i

„demokratycznego alarmu". Z różnych stron płynęły apele o zjednocze nie się i głosowanie w drugiej turze przeciwko Le Penowi. Co więcej, zaczęły poja wiać się opinie sugerujące „chorobę, jaka toczy demokracje", skoro w Europie Za chodniej jest coraz więcej prawicowego populizmu. W drugiej turze wyborów

u Por. P. Hainsworth, The Extreme Right in Post-War France ... , s. 19-20, oraz: P. Hainsworth, P. Mitchell, France: The Front National Crossroads to Crossroads?, ,,Parliamentary Affairs", 53 (3) 2000, s. 443 i R. Kilar, Francuski... , s. 29-50.

14 P. Hainsworth, The Extreme Right in Post-War France ... , s. 24-28; P. Hainsworth, P. Mitchell, France: The Front National ... , s. 444-446; G. Caldiron, La destra plurale della preferenza

nazio nale alla tolleranza zero, Roma 2001, s. 140-144.

374 Bożena Bankowicz POLITEJA V2004

prezydenckich (5 maja 2002 r.) Le Pen uzyskał 17,85% głosów (ponad 5,5 mln) wo bec 82,15% zdobytych przez Jacquesa Chiraca^{1 5•}

Z kolei w Belgii w latach 80. pierwsze sukcesy wyborcze stały się dziełem utwo rzonego w 1978 r. Bloku Flamandzkiego (Vlaams Blok- VB). W latach 90. VB stał się największą partią w Antwerpii (28,5% w wyborach samorządowych w 1994 r.), zaś w wyborach ogólnokrajowych zapewniał sobie poparcie na poziomie 10%.

W pro gramach wyborczych VB dominuje przede wszystkim postulat niepodległości Flan drii, sprzeciw wobec polityki sprzyjającej integracji imigrantów ze społeczeństwami zachodnimi oraz żądanie zaostrzenia prawa. Zarazem VB prezentuje się jako partia protestu broniąca i reprezentująca zwykłych obywateli, używając przy tym sloganów:

,,Ukarać polityczną mafię", ,,Mówimy to, co myślisz". Ponownie wielki sukces zanoto wał Blok Flamandzki w wyborach samorządowych w 2000 r., osiągając w Antwerpii 33% głosów. Występując z hasłami nacjonalistyczno-populistycznymi i powtarzając wcześniejsze żądanie utworzenia niepodległej Flandrii jako wspólnoty homogenicz nej, atakował zarówno cudzoziemców, jak i Belgów frankofońskich, szermując ha słem swego młodego przywódcy Philippe'a Dewintera: ,,Przede wszystkim nasz lud"1 6 •

Również w Holandii w dekadzie lat 90. XX w. ugrupowania propagujące kse nofobię zaczęły bardziej zwracać na siebie uwagę. I choć nadal nie znajdowały więk szego poparcia wśród holenderskiego elektoratu (np. w wyborach parlamentarnych w 1994 r. CD uzyskała 2,5% głosów), to jednakich hasła wywierały wpływ na polity kę partii o ugruntowanej pozycji, prowadząc do uczynienia z kwestii imigrantów czy zaostrzenia przepisów ustawy dotyczącej procedury przyznawania statusu azy lanta istotnych wątków kampanii wyborczych. Ostatnio wśród formacji prawicowo -ekstremalnych zwróciła na siebie uwagę partia o nazwie Holandia Zdolna do Życia (Leeftbaar Nederland- LN), która zanotowała najlepszy wynik wyborczy w marcu 2002 r. w wyborach lokalnych w Rotterdamie. Jej ówczesny przywódca Pim Fortuyn, zwracając się przeciwko napływowi imigrantów i społeczeństwu wielokulturowemu oraz domagając się zaprowadzenia porządku, zdołał przyciągnąć tam 34% wybor ców. Formułowane przez niego żądanie wykreślenia z holenderskiej konstytucji za pisu zakazującego dyskryminację okazało się jednak nie do przyjęcia dla działaczy LN. Fortuyn został więc wyrzucony z partii, której przewodził.

Założył wówczas własne ugrupowanie Lista Pima Fortuyna. W czasie kampanii wyborczej do parla mentu, 6 maja 2002 r., Pim Fortuyn, nazywany „Haiderem z Rotterdamu" bądź po równywany z Le Penem, został zastrzelony przez lewicowego ekstremistę^{1 7 •} Jego

1s Y Bordenave, J. Mandraud, La revolte anti-Le Pen, la recomposition de la droite; Ch. Chom beau,fean-Marie Le Pen se presente en „candidat des Franfais libres'' oraz J.M. Bezat, La presi dent du FN veut inscrire la „preference nationale" dans la constitution, ,,Le Monde" 24 avril 2002.

Zob. także „Le Monde" 7 mai 2002, s. 1-7.

1 6 J. Billiet, H. De Witte,Attitudinal dispositions to vote for „a new" extreme right-wing party: The case of„Vlaams Blok", ,,European Journal of Political Research" 27/1995, s. 181-202; G.

Caldi ron, La destra plurale ... , s. 230-237.

17 L. Coen, Olanda, ucciso l'estremista Fortuyn; A. Polito, Un integralista „dandy" in Guerra con

!'Islam, ,,La Repubblica" 7 maggio 2002.

POLITEJA V2004 SKRAJNA PRAWICA W EUROPIE ZACHODNIEJ ••• 375

partia odniosła w wyborach oszałamiający sukces i stała się drugą najsilniejszą par tią w holenderskim parlamencie, gdyż zdobyła 26 ze 150 miejsc. Jej przedstawiciele weszli następnie do koalicyjnego rządu, w którym szybko objawili się jako czynnik politycznej destrukcji. To między innymi spowodowało dymisję gabinetu i do przed terminowych wyborów parlamentarnych doszło już w 2003 r.

Lista Pima Fortuyna wypadła tym razem znacznie gorzej niż poprzednio, uzyskała bowiem tylko osiem mandatów.

W Skandynawii sukcesy polityczne populistycznych partii prawicowych rozpo częły się jeszcze w latach 70. wraz z pojawieniem się w Danii Partii Postępu (Frem skridsparti - FRPD) Mogensa Glistrupa. W okresie 1973-1994 FRPD mogąc liczyć w wyborach powszechnych na poparcie oscylujące między 15,9% (1973) a 6,4%

(1994), zdobywała stałą reprezentację w parlamencie. W 1995 r. w duńskiej Partii Postępu doszło do rozłamu, w wyniku którego została utworzona Partia Ludu Duńskiego (Dansk Folkeparti - DF), która po wyborach w 1998 r. posiadała kilkunastoosobową reprezentację w parlamencie (7,4% głosów). Jej przewodnicząca Pia Kjaersgaard stała się symbolem opozycji skrajnej prawicy wobec integracji europejskiej w trakcie prze prowadzonego w 2000 r. referendum dotyczącego wprowadzenia euro w Danii. Swe antyeuropejskie „nie" DF uzasadniała przede wszystkim koniecznością obrony toż samości politycznej i kulturowej Danii zagrożonej przez decyzje parlamentu euro pejskiego oraz napływ imigrantów. Badania opinii publicznej z początku 2000 r. wskazywały na 15%

poparcie dla tej partii. Pozostała część dawnej FRPD występo wała we wspomnianym referendum pod nazwą Wolność 2000, zgłaszając zarazem gotowość uczestnictwa we wszystkich przyszłych wyborach. Bliźniacza do istnieją cej w Danii norweska Partia Postępu (Fremskrittsparti - FRPN) również miała za pewnione miejsca w parlamencie, uzyskując 4,5% w 1981, 13% w 1989 i 6,3% w 1994

r.W wyborach parlamentarnych w 1997 r. zdobyła 15,3%, stając się drugą siłą poli tyczną w Norwegii. Zdecydowanie mniej spektakularne i-jak się okazało - krótko trwałe sukcesy zanotowała natomiast, utworzona w Szwecji w 1991 r. przez Benta Karlssona i Jana Wachtmeistera, partia Nowa Demokracja (Ny-Demokrati-NyD).

W wyborach parlamentarnych z 1991 r. osiągnęła ona 6,7% głosów, ale już w 1994 r. zaledwie 1,2%. Warto zaznaczyć, że wszystkie te partie ograniczały początkowo swe polityczne apele do kwestionowania państwa dobrobytu, połączonego z wysokimi podatkami, prezentując się przy tym jako alternatywa „dla starych partii i starego systemu". Dopiero później ugrupowania te sięgnęły po nacjonalistyczne, ksenofo biczne i rasistowskie hasła antyimigracyjne i antyeu ropejskie^1•8

W latach 90. zaczęły odnotowywać sukcesy także szwajcarskie ugrupowania skrajnej prawicy: Demokraci Szwajcarscy (Schweizer Demokraten), Liga Ticińska (Lega dei Ticinesi) oraz Partia Wolności, dawniej Partia Automobilistów (Autopar tei/Freiheitspartei). Największy jednak rozgłos i wyborcze poparcie zdobyła, istnie jąca od grudnia 1971 r., Unia Demokratyczna Centrum (Union Democratique du

18 P. Ignazi, I.;Estrema destra ..., s. 75-93; A Widfeldt, Scandinavia: Mixed Success for Populist

Right,

,,Parliamentary Affairs", 53(3), 2000, s. 486-500; G. Caldirone, La destra plurale ... , s. 249-254.

376 Bożena Bankowicz POLITEJA V2004

Centre - UDC), która w Szwajcarii niemieckojęzycznej działa jako Szwajcarska Partia Ludowa (Schweizerische Volkspartei - SVP). Podejmując tematy charaktery styczne dla partii prawicowo-populistycznych, UDC pod przywództwem Christo pha Blochera uzyskała w 1999 r. 22,8% głosów, stając się tym samym najsilniejszą partią w szwajcarskiej Radzie Narodowej^{1 9•}

Również w Niemczech w drugiej połowie lat 80. skrajna prawica stała się bar dziej widoczna. Rozgłos zdobywała zwłaszcza partia Republikanie (Republikaner - Rep.), założona w listopadzie 1983 r. w Monachium przez Ekkeharda Voigta, Fran za Handlosa i Franza Schonhubera, wykorzystująca w swej strategii politycznej ha sła nacjonalistyczne, rasistowskie, antyimigracyjne oraz ogólne rozczarowanie poli tyką. Początkowo Rep. uczestniczyli tylko w wyborach krajowych w Bawarii, nie osiągając jednak sukcesów. Najlepszy wynik partia odnotowała tam w 1986 r., kiedy to oddało na nią glosy 3% wyborców. Po 1987 r. Rep. wzięli udział w wyborach do landta gu w Bremie (1987) , w Szlezwiku-Holsztynie (1988) i w Badenii-Wirtember gii (1988), uzyskując odpowiednio: 1,2%, 0,6% i 1% głosów.

Przełom nastąpił w 1989 r., gdy w eurowyborach Rep. zdobyli 7,1% głosów (zob.

tab. 5), a w wyborach do parlamentu Berlina Zachodniego 7,5%. W 1992 r.

Republikanie weszli także do land tagu w Badenii-Wirtembergii, dzięki poparciu wynoszącemu 10,9%, a dwa lata póź niej wprowadzili ponownie przedstawicieli do tamtejszego parlamentu krajowego, uzyskując 9,1% poparcia. Wypada zaznaczyć , iż popularność wyborcza Rep. ulegała fluk tuacjo m, czego wynikiem było bądź gwałtowne niekiedy obniżenie ich wpły wów (np. w 1990 r. partia straciła 11 mandatów w Berlinie Zachodnim w stosunku do wyników z 1989 r.), bądź też znaczne różnice stopnia poparcia dla Rep. w po szczególnych regionach (np . w 1994 r. bardzo dobry wynik w wyborach do landtagu Badenii-Wirtembergii i zaledwie 1,2% głosów w Szlezwiku-Holsztynie). Dodać też należy, że atrakcyjność Rep., którą zawdzięczali przede wszystkim wątkom nacjona listycznym i populistycznym, nigdy nie została potwierdzona w ogólnokrajowych wyborach parlamentarnych (zob. tab. 6).

Tabela 5

Wyniki wyborcze Rep. do Parlamentu Europejskiego w latach 1989-1999

Tabela ⁶

Wyniki wyborcze Rep. do Bundestagu w latach 1990-1998

Rok Procent uzyskanych głosów Rok Procent uzyskanych głosów

1989 ^7,1 1990 ^2,1

1994 3,9 1994 1,9

1999 ^1,7 1998 1,8

Ź ród I o: S. Backer, Right-Wing Extremism in Unified Germany, [w:] P. H ain sworth (ed.), The Politics of the Extreme Right , London-New York 1999, s. 97.

19 G. Caldirone, La destra plurale. .. , s. 237- 243, oraz Ch.T. Husbands, Swit zerland: Right-Wing and Xenophobic Parties, Prom Margin to Mainstream?, ,,Pa rliamentary Affairs", 53 (3), 2000, s. 501-516.

POLITEJA V2004 SKRAJNA PRAWICA W EUROPIE ZACHODNIEJ••• 377

W końcu lat 90. minionego wieku sukcesy odnosić zaczęła również Niemiecka Unia Ludowa (Deutsche Volksunion - DVU), powstała w 1971 r. z inicjatywy Ger harda Freya. W 1998 r. w wyborach do landtagu w Saksonii-Anhalt uzyskała aż 12,9%, co było najlepszym wynikiem wyborczym niemieckiej skrajnej prawicy od lat 80.

Ten jakże spektakularny sukces wyborczy DVU osiągnęła pod hasłem „protestu w wy borach", czyniąc głównymi tematami swej kampanii wyborczej kwestię bezrobocia, przestępczości i spadku poziomu życia Niemców oraz głosząc zasadę absolutnego priorytetu niemieckiego interesu we wszystkich zakresach i na wszystkich pozio mach. W roku następnym DVU uzyskała 5,3% głosów w wyborach do landtagu Bran denburgii, zdobyła także 3-osobową reprezentację w wyborach gminnych w Turyn gii oraz jedno miejsce we władzach miasta Bremerhaven. Aczkolwiek partie skrajnej prawicy w Niemczech nie zdołały uzyskać w dwóch ostatnich dekadach XX stulecia zakorzenienia na szczeblu polityki ogólnokrajowej (w 1999 r. łącznie na NPD, DVU i Rep. oddano 4,6% głosów), to jednak niektórzy komentatorzy polityczni zaczęli przestrzegać przed odradzającym się w Niemczech neonazizmem ^{20 •}

O ile wyniki wyborcze skrajnej prawicy w omówionych wyżej krajach zdawały się potwierdzać fakt zdobycia przez niektóre ugrupowania pozycji tzw.

partii uzna nej oraz świadczyć o ich atrakcyjności, zmianie na ich korzyść preferencji wybor czych czy wreszcie o przegrupowaniu sił w politycznym krajobrazie w tych pań stwach, to sukcesy polityczne partii skrajnej prawicy w latach 90. we Włoszech i Au strii dowodziły, Że z udziałem partii skrajnej prawicy zaczął się tam kształtować nowy układ sił politycznych. W obu tych krajach główne partie skrajnej prawicy nie tylko wyzwoliły się z getta politycznego, ale weszły do układu rządzącego, stając się tym samym partiami współrządzącymi.

I tak kryzys I Republiki Włoskiej i związane z nim prawdziwe polityczne

„trzę sienie ziemi" w tym kraju zadziałały na korzyść MSI-DN, partii, której przeznaczo na była dotąd nie tyle stała opozycja, ile całkowita izolacja polityczna.

W wyborach parlamentarnych z 1994 r. MSI-DN, występując jako Sojusz Narodowy (Alleanza Nazionale-AN), zdobył w skali kraju 13,5% (ponad 5,2 mln głosów), wprowadza jąc do włoskiego parlamentu 105 deputowanych i 43 senatorów. Jego przedstawiciele weszli też do rządu utworzonego przez Silvio Berlusconiego, uzyskując stanowiska wicepremiera, pięciu ministrów i dwunastu wiceministrów. Wejście w skład rządu w państwie demokratycznym partii neofaszystowskiej, po raz pierwszy po 1945 r., uznano za niezwykle niebezpieczne.

W styczniu 1995 r. na zjeździe MSI-DN w Fiug gi, na wniosek jego przywódcy Gianfranco Finiego, podjęto decyzję o rozwiązaniu MSI-DN i przekształceniu się w bardziej pragmatyczny, choć prawicowy, narodowy

20 Zob. B. Westle, O. Niedermayer, Contemporary Right-wing Extremism in West Germany:

,,The Republicans" and their Electorate, ,,European Journal of Political Research", 22 (1), 1992, s. 83- 100; S. Backer, Right-wing Extremism ... , s. 96-99, 106, 113; U. Backes, C. Mudde, Germany: Extremism without Successful Parties, ,,Parliamentary Affairs", 53 (3) 2000, s. 458- 468; A. Ho lub,Antydemokratyczna opozycja polityczna w Niemczech -geneza, teraźniejszość, perspektywy, [w:] Opozycja w systemach demokratycznych i niedemokratycznych, K Łabędź, M. Mikołajczyk (red.), Kraków 2001, s. 198-201, oraz G. Caldiron, La destra plurale..., s. 224- 226.

378 Bożena Bankowicz POLITEJA V2004

i konserwatywny AN. W wyborach parlamentarnych w 1996 r. AN osiągnął 15,7%

głosów, w puli wyborczej obsadzanej zgodnie z systemem proporcjonalnym. Po wy borach przeprowadzonych w maju 2001 r., w których AN zdobył 12% głosów, ugru powanie to posiada 99 deputowanych i 45 senatorów. Co więcej, jego przewodniczą cy Fini został wicepremierem w utworzonym w czerwcu 2001 r. centroprawicowym rządzie Berlusconiego (poza tym AN otrzymał teki czterech ministrów, trzech wice ministrów i dziesięciu podsekretarzy). Można powiedzieć, Że rok 1994 był momen tem przełomu zarówno dla MSI jako partii, jak i dla jego pozycji w systemie poli tycznym. Rok 1995 natomiast, kiedy to ostatecznie wcieleniem MSI stał się Sojusz Narodowy, rozpoczynał proces zmian, który oznaczał wkroczenie przez tę formację na drogę przekształceń prowadzących z jednej strony do porzucania w wymiarze symbolicznym i politycznym tego, co wyznaczało tożsamość MSI, z drugiej zaś potwierdzania swego uprawomocnienia w systemie i swej prosystemowości. Dla określenia najważniejszych rysów charakteryzujących aktualny profil ideowo-poli tyczny i pozycję AN na włoskiej scenie politycznej znaczenie miał II Kongres Soju szu Narodowego w Bolonii w kwietniu 2002 r., poprzedzony dwiema konferencjami programowymi (Werona 1998, Neapol 2001). I tak, AN określił się na tym kongresie jako prawica wartości, odpowiedzialna, rządząca, pozostająca w koalicji centropra wicowej, choć zachowująca swą specyficzność. W przyjętym wówczas dokumencie programowym widoczne było odwoływanie się i promowanie wartości charaktery stycznych dla prawicy: jedność narodowa, zasady prawa i porządku, wolny rynek, bezpieczeństwo obywateli czy obrona rodziny. Poza tym AN opowiedział się za sys temem prezydenckim wspartym instytucjami demokracji bezpośredniej, a także - po raz pierwszy otwarcie - poparł idee federalizmu i projekt federalny, podkreślając, że powinien się on opierać na zasadzie solidarności i subsydiarności. Wreszcie, za prezentował się jako formacja proeuropejska, widząca przyszłość Europy jako „Eu ropy ludów" budowanej na podstawie zasady „jedność w wielości". Zarówno wize runek AN nakreślony na jej bolońskim kongresie, jak i wyłaniający się z wcześniej szych deklaracji partii, w tym zwłaszcza z wypowiedzi jej przywódcy Piniego, pokazuje, że Sojusz Narodowy zdaje się utwierdzać swą pozycję jako partia prawi cowa zajmująca ważne miejsce we włoskim systemie partyjnym i politycznym ^{2 1 •}

Drugą partią polityczną we Włoszech, o której powiada się, Że w latach 90.

stała się głównym bodaj czynnikiem zmian we włoskim życiu politycznym, była Liga Północna (Lega Nord - LN), kierowana przez Umberto Bossiego. Ta populistyczna neoregionalna partia protestu, której geneza sięga początku lat 80., stała się we Wło szech heroldem żądań regionalnych, a niekiedy wręcz separatystycznych, nawołując do przezwyciężenia - w imię federalizmu - włoskiego modelu politycznego i in stytucjonalnego. Już w wyborach parlamentarnych w 1992 r. LN otrzymała 8,7%

21 Szerzej na ten temat zob. M. Bankowicz, System partyjny Republiki Włoskiej, [w:] Współczesne systemy partyjne wybranych państw europejskich, M. Grzybowski, A. Zięba (red.), Kraków 1996,

s.149-158 i 177-180; P. Ignazi, Il polo escluso ..., s. 411-452; G. Caldiron, La destra plurale..., s. 28-58; Politica in Italia. I fatti dell'anno e le interpretazioni. Edizione 2002, P. Bellucci, M.

Bull (a cura di), Bologna 2002, s. 60-61,

328,356:www.alleanzanazionale.it/img/piattaforma.gif.

POLITEJA 1/2004 SKRAJNA PRAWICA W EUROPIE ZACHODNIEJ ••• 379

głosów, stając się czwartą siłą polityczną kraju. Dwa lata później zdobyła 8,4% (w puli wyborczej obsadzanej według systemu proporcjonalnego) i współtworzyła rząd Ber lusconiego. W kolejnych wyborach z 1996 r. uzyskała 1O,1% głosów, co czyniło z niej najsilniejszą partią poza dwoma głównymi blokami wyborczymi:

centroprawicowym Biegunem Wolności (Polo della Liberta) i centrolewicowym Drzewem Wolności (I..:Ulivo). Wybory do parlamentu z 2001 r. przyniosły LN zaledwie 3,9% głosów. Był to wynik poniżej progu wyborczego, który wynosi 4%

głosów, a Liga zapewniła so bie mandaty tylko w okręgach jednomandatowych obsadzanych na podstawie syste mu większościowego (z wyjątkiem jednego mandatu w Senacie zdobytego w części proporcjonalnej) - 30 w Izbie Deputowanych i 17 w Senacie. Jako sojusznik koalicji kierowanej przez Berlusconiego (tym razem występowała ona pod nazwą Dom Wol ności- Casa delle Liberta), mimo tak słabego wyniku, Liga Północna weszła jednak w skład utworzonego po tych wyborach rządu, otrzymując trzy stanowiska ministe rialne, z których jedno (ministra bez teki ds. reform instytucjonalnych i dewolucji) objął Bossi22 •

Kiedy w 1986 r. Ji:irg Haider stanął na czele Austriackiej Partii Wolnościowej (Freiheitliche Partei Ósterreichs -FPÓ), chyba mało kto sądził, że przekształci FPÓ w siłę polityczną, która całkowicie zmieni układ polityczno-partyjny w Austrii. A jed nak Haider, odwołując się do retoryki populistycznej, haseł nacjonalistycznych i an tyimigracyjnych oraz wypowiadając walkę systemowi władzy i „starym"

partiom, sprawił, Że FPÓ niemal natychmiast poprawiła swe rezultaty wyborcze i to zarówno w wyborach regionalnych, jak i parlamentarnych. Już w 1990 r. w wyborach do par lamentu otrzymała 16,6% (w Karyntii 30,3%), poprawiając tym samym swój po przedni wynik o 6,7%. Cztery lata później FPÓ jeszcze bardziej zmniejszyła dystans dzielący ją od dwóch głównych partii austriackich: chadeckiej i socjalistycznej, zdo bywając 22,5%. W 1996 r. Haider nie kryl już, Że jego celem jest wejście do rządu, stwierdzając: ,,Polityczna gra w przyszłości jest nie do pomyślenia bez nas". Wresz cie z wyborów powszechnych jesienią 1999 r. FPÓ wyszła jako druga siła polityczna kraju (27,2%), by w lutym 2000 r. utworzyć rząd z partią chadecką, w którym otrzy mała pięć tek ministerialnych oraz stanowisko wicekanclerza (Suzanne Riess-Pas ser). Zaniepokojenie rozwojem sytuacji politycznej w Austrii, spowodowane udzia łem w rządzie austriackim partii Haidera, było bardzo poważne na arenie między narodowej i doprowadziło ten kraj prawie na granicę izolacji politycznej w Europie Zachodniej. W końcu lutego 2000 r. pod presją międzynarodowej opinii publicznej Haider zrezygnował z funkcji przewodniczącego partii, zapowiadając wycofanie się z wielkiej polityki i ograniczenie się do działalności lokalnej w Karyntii. Kiedy dwa lata później notowania FPÓ spadły poniżej 20%, Haider zaczął forsować - wbrew

22 Szerzej na temat genezy i historii LN zob. R. Mannheimer, La Lega Lombarda, Milano 1991;

I.Diamanti, La Lega. Geografia, storia e sociologia diun soggetto politico, Roma 1993; R. Le onardi, M. Kovacs, Lirresistibile ascesa della Lega Nord, [w:] Politica in Italia. I fatti dell'anno e le interpretazioni. Edizione 1993, S. Hellman, G. Pasquino (a cura di), Bologna 1993, s. 122- 141; M. Bankowicz, System partyjny ..., s. 166-173; P. lgnazi, J;Estrema destra ..., s. 191-197;

G. Caldiron, La destra plurale..., s. 58-70; Politica in Italia..., P. Bellucci, M. Bull (a cura di).

380 Bożena Bankowicz POLITEJA V2004

oficjalnemu kierownictwu partii - reformę podatkową, aby przypodobać się wybor com i zatrzymać dalszy spadek popularności swego ugrupowania. Wybory parla mentarne z jesieni 2002 r. przyniosły FPÓ dotkliwą porażkę. Uzyskała ona w skali kraju niewiele ponad 10% głosów. I choć chadecy odnowili koalicję rządową z FPÓ, to ostatnie rezultaty wyborcze pokazują, Że jej fenomen zdaje się kończyć. FPÓ była ceniona przez wyborców jako partia radykalnej opozycji, występująca w roli obroń ców woli ludu, walcząca ze „skorumpowanymi kolekcjonerami urzędów i przywile jów", wzrostem bezrobocia oraz napływem imigrantów i uchodźców.

Natomiast popularność FPÓ jako ugrupowania współrządzącego gwałtownie spadła.

Dla wie lu swych niedawnych wyborców oczekujących zmian, FPÓ okazała się po prostu mniej atrakcyjna i wiarygodna niż partia chadecka23 •

III

Obecność polityki i partii populistycznych, partii protestu, nacjonalistycznych i ra dykalnie prawicowych stała się w dwóch ostatnich dekadach XX wieku na tyle wy raźna w Europie Zachodniej, Że zaczęto poszukiwać odpowiedzi na pytanie doty czące przyczyn ich renesansu oraz zastanawiać się, czy zmiana pozycji i ról skrajnej prawicy oznacza jej wkroczenie (jeśli tak, to na ile trwałe) do głównego nurtu życia politycznego oraz czy świadczy ona (i w jakim stopniu) o procesie narastania prze mian politycznych w Europie. Odpowiedzi udzielane na powyższe pytania-proble my nie przychodziły łatwo. Początkowo zdawano się zadowalać interpretacją odwo łującą się do tradycyjnych schematów politycznych, powiadając, Że chodzi o nawrót tendencji faszyzujących narastających wraz z problemami społeczno-gospodarczy mi, w tym zwłaszcza z bezrobociem. Wkrótce zdano sobie sprawę, Że nie wystarczy powoływać się na tego typu narzucające się diagnozy, by odczytać i wyjaśnić zauwa żalny przypływ sił i ofensywę partii skrajnie prawicowych. Wśród formułowanych wówczas hipotez zaczęły dominować dwie. Pierwsza głosiła, Że wzrost wpływów i znaczenia skrajnej prawicy wynika głównie z tego, iż skrajnie prawicowe formacje oferują image ugrupowania podnoszącego jedną - istotną dla społeczeństw zachod nich - kwestię problemową, jaką jest problem imigrantów.

Druga hipoteza przyno siła interpretację opierającą się na występujących w Europie Zachodniej rozmaitych postaciach rozczarowania demokracją, przeświadczeniu o nieefektywności funkcjo nowania państwa, których główne źródło stanowi utrata zaufania do elit władzy oraz zgłaszanych przez nie projektów zmian i reform.

Wypada powiedzieć, Że po wyższe interpretacje, przy całej swej wyrazistości i sugestywności, zdają się wyja śniać tylko część faktów. Wydaje się, Że przyczyny renesansu skrajnej prawicy należy rozpatrywać w szerokim kontekście przemian zachodzących zarówno w społeczeń-

23 Por. P. Ignazi, r; Estrema destra ... , s. 130-139; G. Caldiron, La destra plurale ... , s. 105-108;

Ch. Zochling, Haider. Kim jest, Kraków 2000, s. 211-223; K.R. Luther, Austria ..., s. 429-441 oraz D. Zagrodzka, Po Haiderze, ,,Gazeta Wyborcza" z 25 listopada 2002 r.