Tadeusz Kuroczycki, Wojciech
Ryszard Rzepka
Wpływy języka rosyjskiego na system
gramatyczny polszczyzny XIX i
początków XX wieku w świetle
ówczesnych źródeł
poprawnościowych
Studia Rossica Posnaniensia 9, 135-163
1977
T A D E U S Z K U R O C Z Y C K I , W O J C IE C H R Y S Z A R D R Z E P K A
P oznań
W P Ł Y W Y J Ę Z Y K A R O S Y J S K IE G O N A SY STEM G R A M A TY C ZN Y PO LSZC ZY ZN Y X I X I PO CZĄTK Ó W X X W IE K U
W Ś W IE T L E Ó W C ZESN Y C H Ź R Ó D E Ł PO PR A W N O ŚC IO W Y C H
0.1. Obraz k o n ta k tó w język ow ych p olsko-rosyjskich w dobie now op oh sk iej, a zw łaszcza w odniesieniu do szczególnie nas tu interesującego w ieku X I X i dwu pierw szych dziesięcioleci w ieku X X , nakreślony został, jak d o ty ch cza s, w p o d sta w o w y ch zarysach, choć niew ątpliw ie w historii ich kilku- w iek ow ego w sp ółod d ziaływ an ia, w łaśnie ubiegłe stulecie b y ło okresem n aj in ten syw n iejszego w p ływ u język a rosyjskiego na p o lszczy zn ę1. N ie rozm iniem y się też zapew ne z praw dą tw ierdząc, choćby ty lk o n a podstaw ie d o ty ch cza sow ego stan u badań, że w ięk szość rosyjskiego osadu językow ego w lek syce i strukturze gram atycznej p o lszc zy zn y legitym u je się ubiegłow iecznym rodo w odem .
, 0.2. A u to rzy prac sprzed 1918 roku, n aw et ta k w ytraw ni badacze -kon ta k tó w p olszczyzn y z in n y m i język am i, jak A. B rü ck n er2, au torzy sy n tez hist ory czn o -języ k o w y ch z okresu d w udziestolecia m iędzyw ojennego (A. B rü ckner, S. Słoński) na ogół nie podejm ow ali teg o za g a d n ien ia 3, późniejsi m
ono-1 Bardziej zaaw ansow ane są bad an ia szczegółow e nad kontaktam i językow ym i rosyjsko-polskim i. Por. ch oćb y prace S. K o c h m a n a , P olsko-rosyjskie kontakty językow e
w zakresie słownictw a w X V I I w ieku, W rocław 1967; Polonica w leksykografii ro syjsk iej X V I I w ieku, W arszaw a 1975; P olsko-rosyjskie stosu n ki językow e od X V I do X V I I I w.,
O pole 1975 i podaną ta m literaturę przedm iotu.
2 Pór. choćby: A . B r ü c k n e r , W p ły w y języków obcych na p o lsk i (1915), przedruk. W: A. Brückner, P oczątk i i rozwój język a polskiego, W arszaw a 1974. s. 363 - 429;
W yra zy obce w ję zy k u p o lskim (1907), przedruk: P oczątki i rozwój, op. cit., s. 430 - 452; C udzoziem czyzna, K raków 1916 (nadb.); Walka o ję z y k , Lwów 1917 (rozdziały: W alka z cudzoziem szczyzną, W yrazy obce i ich znaczenia, s. 11 - 52, 143 - 266).
3 A. B r ü c k n e r , D zieje ję z y k a polskiego (wyd. 1 1906, w yd. II 1925, w yd. IV 1960); S. S ł o ń s k i , H isto ria ję z y k a polskiego w zarysie (w yd. I 1934, w yd. I I 1953).
1 3 6 T. K u r o c z y c k i , W. R. R z e p k a
grafiści historii p olszczyzn y (T. L ehr-Spław iński, Z. K lem en siew icz), zdani n a ubogą literaturę p rzedm iotu, rów nież niew iele sform ułow ali bardziej szcze gó ło w y ch u w a g 4. D opiero w ostatn im dziesięcioleciu, z p ersp ek tyw y p ó ł w iecza, jakie dzieli nas od 1918 roku, zainteresow anie ubiegło w ieczn ym i i w sp ółczesn ym i zw iązkam i języ k o w y m i p olsko-rosyjskim i zaczęło ow ocow ać k on k retn ym i pracam i. P o m in ą w szy kilka p rzyczyn k ów w yrazow ych , prace z la t o sta tn ich d o ty c z y ły następującej p rob lem atyk i. Stu d ia B . W ieczorkie w ic z a 5 n ad gw arą w arszaw ską X I X w ieku (1965, 1966) rzuciły nieco św ia tła n a ud ział elem en tów g en ety czn ie rosyjskich w tej socjalno-terytorialnej o d m ianie p olszczyzn y. P od ob n a b y ła prob lem atyk a artyk u łu H . M ilejkow skiej 0 rusycyzm ach w e w spółczesnej gwarze m iejskiej WTarszaw y (1 9 6 6 )6.
W stu d iach czeskiego p o lo n isty i sla w isty T . B eá ty (1971) d oczek ały się sy n te ty c z n e g o ujęcia (rozpatryw ane łączn ie z od d ziaływ an iam i ukraińskim i 1 białoruskim i) w p ły w y języ k a rosyjskiego na p olszczyznę a rty sty czn ą ep ok i rom an tyzm u i fu n k cje sty listy c z n e za p ożyczon ych elem en tów lek sy k a ln y ch i str u k tu r a ln y c h 7. P rzek on yw ająco rów nież u d ow odnił Z. K e m p f (1963) ro syjsk i rodow ód stru k tu r słow otw órczych ty p u bezłalencie, pustosłow ie w języ k u p o ls k im 8, w nikliw ej an alizy i o cen y ortoepicznej doczekała się też spora grupa ru sy cy zm ó w (zw łaszcza składniow ych) w zn an ym podręczniku K u ltu ra ję zy k a
polskiego (1 9 7 1 )9. P od staw ow e, rów nież program ujące, znaczenie dla dalszych
badań n ad n ow szym i i w sp ółczesn ym i k on ta k ta m i języ k o w y m i polsko-ro sy jsk im i m ają prace radzieckiego lin g w isty R . M. W aintrauba o w p ływ ie ję z y k a rosyjsk iego epoki radzieckiej n a rozwój w spółczesnej lek syk i polskiej
4 T. L e h r - S p ł a w i ń s k i , J ę zy k p o lsk i. Pochodzenie, pow stan ie, rozwój, W arszaw a
1947, s. 461 - 455 (o w p ływ ach języ k a n iem ieckiego i rosyjskiego na p olszczyzn ę X I X w .) ; Z. K l e m e n s i e w i c z , H isto ria ję z y k a polskiego, W arszaw a 1974, s. 648 - 649.
5 B . W i e c z o r k i e w i c z , S łow n ik gw ary w arszaw skiej X I X w ieku, W arszaw a 1966, s. 36 - 39; Z badań nad gw arą w arszaw ską X I X w ., „Prace F ilo lo g iczn e” 1965, t. X V I I I , CZ.4, zw łaszcza s. 360 - 361.
* H . M i l e j k o w s k a , K ilk a uw ag o rusycyzm ach w tzw. wiechu i w ję z y k u potoczn ym , „P orad n ik J ę z y k o w y ” 1966, s. 256 - 260.
7 T. B e š t a , Z badań nad w schodnioslow iańskim i w p ły w a m i ję z y k o w y m i w p o lszc zy i-
nie rom antyków , „ R ozp raw y K om isji Język ow ej Ł ódzkiego T ow arzystw a N a u k o w eg o ’*
1971, t. X V I I , s. 199 - 241. Sporo w artościow ych szczegółow ych danych w zakresie prob lem atyk i p olsko-w schodniosłow iańskich zw iązków język ow ych w X I X w . w noszą rów nież studia: W . D o r o s z e w s k i e g o , J ę zy k Teodora T om asza J eża {Zygm unta M ilkow -
skiego), W arszaw a 1949 oraz Z. K a w y n - K u r z o w e j , J ęzyk filom atów i filaretów . Slow o- twórstwo i słownictw o, W rocław 1963; S tu d ia nad język iem filom atów i filaretów . F o n etyk a , fleksja, składn ia, K raków 1972. Por. też S. K o m a r , C zy rusycyzm y? „ J ęzy k P olsk i” 1957,
s. 252 - 260 (o rzeczyw istych i rzekom ych rusycyzm ach składniow ych w języku A. M ickie w icza) .
8 Z. K e m p f , O rusycyzm ach słowotwórczych ty p u beztalencie, pustosłow ie, „ J ęzy k P o lsk i” 1963, s. 230 - 236.
9 D . B u t t l e r , H . K u r k o w s k a , H . S a t k i e w i c z , K u ltu ra ję z y k a polskiego, W arsza w a 1971.
W p ływ y ję z y k a rosyjskiego 1 3 7
(1971), w yk on an e na m ateriale p u b lic y sty k i10 oraz i). B uttlerow ej o n ow szych zapożyczeniach rosyjskich w języku polskim (1 9 7 3 )u . Studium D . B u t tlerow ej jest pierw szą w literaturze przedm iotu próbą sy n tety czn e g o ujęcia całości p rob lem atyk i polsko-rosyjskich k on tak tów język ow ych w X I X i X X w ieku. U w agę skupiła autorka na problem atyce lek syk aln ej, analizując szcze gółow o ty p y i drogi przenikania zapożyczeń lek syk aln ych , sem an tyczn ych i frazeologiczn ych z język a rosyjskiego do polskiego, zróżnicow anie socjalno- -język ow e, geograficzne i sty listy c zn e (m iędzy innym i przew artościow ania ekspresyw ne) ich zasięgu oraz m echanizm y adaptacji i selekcji elem en tów zap ożyczon ych . A utorka rozgranicza zapożyczenia trad ycyjn e X IX -w ie c z n e i X X -w ie c z n e , tzn. głów nie z okresu po 1945 roku (dokum entując te o sta tn ie o b fity m m ateriałem z w spółczesnej prasy), pu n k t ciężkości analizy przesuw7a jed n ak na w iek X X . A rtyk u ł nie obejm uje jeszcze całości m ateriału z o sta t n ich dwu w ieków ani nie w yczerpuje problem atyki badań, jednak, jako p ierw sza tego rodzaju syn teza, w y ty c z a — jak już w sp om n ieliśm y — kierunki d a lszy ch szczegółow ych dociekań.
0.3. A rtyk u ł nasz pośw ięcony jest problemowa, k tóry w d otych czasow ych badaniach nowrszych zw iązków język ow ych polsko-rosyjskich, skoncentrow a n y ch głów nie n a problem atyce leksykalnej, poruszany b y ł m arginesow o, cho ciaż w ogólnym obrazie polsko-rosyjskich k on tak tów język ow ych w o sta tn im półtoraw ieczu zajm uje m iejsce niepoślednie. J e st on bow iem próbą zaryso w an ia zasięgu i form oddziaływ ania język a rosyjskiego na sy stem gram a ty czn y p o lszczy zn y X I X i dw u pierw szych dziesięcioleci X X w ., próbą ograniczoną do prezentacji m ateriału w y d o b y teg o z ów czesnych źródeł ortoep iczn ych i w stęp n y ch uogólnień. Z dajem y sobie bowiem sprawę, że w yczerpanie całości zagadnienia w ym aga rozszerzenia p o d sta w y m ateriałow ej badań o inne jeszcze t y p y źródeł (np. te k sty a rtystyczn e, pam iętnikarskie, opublikow ane zbiory korespondencji itp .), w k tórych rów nież w idoczne są refleksy w p ływ u języ k a rosyjskiego na strukturę gram atyczn ą ubiegłowdecznej polszczyzny.
0.4. W yk orzystan e z o sta ły w tym artykule publikacje ortoepiczne, które w w iększości w y szły spod piór czołow ych ów czesnych teoretyków 7 i prak tyk ów ortoepii, m inionych au to ry tetó w w dziedzinie popraw ności językow ej: F ry d e ryk a K . Skobla (1871 - 1874), A leksandra W alickiego (1886), Ludom ira
Szczer-10 P. H. В а й н т р а у б , Влияние русского языка советской эпохи на развитие лексики поль
ского литературного языка (На материале публицистики), Минск 1971, s. 23. Por. też inne
prace tego autora: Семантические изменения в польской лексике под влиянием русского
языка. W: Польские говоры в СССР, ч. 1, Минск 1973, s. 132- 146 oraz Русские лексические заимствования в польском языке, „Ученые записки Ташкентского государственного пединсти
тута” 1964, т. 45, w yp . 3.
11 В . B u t t 1er, N owsze zapożyczenia rosyjskie w ję z y k u p o lsk im . U n iw ersy tet W arszaw ski. F ilia w B iałym stok u . Z eszy ty nau k ow o-d yd ak tyczn e, zesz. 6. H u m a n isty k a to m II . B ia ły sto k 1973, s. 5 - 36.
1 3 8 T. K u r o c z y c k i , W. R . R z e p k a
bow icza (1881), A n ton iego K rasn ow olsk iego (1908), L u d w ik a Czarkowskiego (brak roku w yd an ia), A leksandra Ł ętow sk iego (1915), A dam a A n ton iego K ryń sk iego (1921), S tan isław a W róblew skiego (1926) oraz R om an a Zaw iliń- skiego (1 9 2 2 )12. Źródła te w d o ty c h cza so w y ch badaniach nad n ow szym i k o n ta k ta m i języ k o w y m i polsk o-rosyjsk im i n ig d y nie b y ły w yk orzystan e w ca łości, od w o ły w a n o się do nich sp orad yczn ie (i to g łó w n ie do prac W alickiego i K rasn ow olsk iego), chociaż to one przede w szy stk im ujaw niają silne i różno rodne form y odd ziaływ an ia języ k a rosyjskiego na p olszczyzn ę ubiegłego stu lecia i p oczątk ów b ieżącego.w iek u , rejestrując i k om en tu jąc setk i zapożyczeń lek syk aln ych , sem a n ty czn y ch , frazeologiczn ych i gram atyczn ych . D ość p o w ied zieć, że kw erenda jaką w nich przeprow adziliśm y ujaw niła ok. 200 szcze g ó ło w y ch fa k tó w z zakresu od d ziaływ an ia język a rosyjskiego na sy stem gra»-
m a ty c z n y p o lszczy zn y (w y k o rzy sta n y ch w n in iejszym artykule), a zap oży czeń lek syk aln ych , frazeologiczn ych i sem a n ty cz n y c h w y n otow aliśm y ponad d w u k rotn ie w ięcej. S ą to, w ed łu g opinii Z. K le m en siew icza 13, w artościow e i w iarygodne źródła h isto ry czn o -języ k o w e ty p u in terp retacyjn ego, odzw ier ciedlają św iadom ość języ k o w ą ta m ty c h czasów , ujaw niają p oczątk i n iek tó rych procesów rozw ojow ych, które dziś są w p ełn ym to k u , d ok u m en tu ją obce p ochodzenie w ielu elem en tów z asob u lek syk aln ego i — rzadziej — stru k tu ry gram atyczn ej obecnej p olszczyzn y.
O brona przed zalew em w p ływ ów ob cy ch — nie ty lk o rosyjskich, ale rów nież niem ieckich i fr a n cu sk ic h 14 — b y ła cen traln ym problem em polskiej u biegłow iecznej p o lity k i język ow ej. J e st to zarazem , jak przekonuje lektura źródeł ortoep iczn ych , głów n y problem i „kierunek n atarcia” ów czesnego p o rad n ictw a język ow ego, sąd zim y w ięc, że w interesującej nas k w estii trudno b y ło b y p od w ażyć w iarygod n ość ty c h źródeł.
A o to przegląd za p ożyczeń stru k tu raln ych z język a rosyjskiego, jakie w ed łu g św iad ectw a źródeł o rtoep iczn ych e g zy sto w a ły w polszczyźn ie X I X i p oczątk ow ych dziesięcioleci X X w ieku.
í 1. W p ły w y języ k a rosyjsk iego w zakresie fleksji.
12 P ełn e adresy bibliograficzne i sk róty zob. w yk az źródeł. Prace dw u p o zo sta ły ch ów czesn ych p rak tyk ów ortoepii, H . G aertnera i A. Passendorfera, choć rów nież rejestrują niektóre ru sy cy zm y g ram atyczn e, n ie orzekają o pochodzeniu błędów , i dlatego n ie są w ty m artykule cytow an e. N ie zan otow an o w nich zresztą żad n ych rusycyzm ów g ram atyczn ych niezn an ych poprzednio w y m ien io n y m źródłom .
A u torzy serdecznie dziękują P an u doc. dr. hab. W iesław ow i W itkow skiem u za ud ostęp n ien ie ze sw ego księgozbioru S łow niczka L. Czarkowskiego, k tóry jest dziś białym krukiem .
13 Zob. Z. K l e m e n s i e w i c z , Z agadn ien ia i założenia, h istorii ję z y k a polskiego. W: Z. K lem ensiew icz. W kręgu języ k a literackiego i arty sty czn eg o , W arszaw a 1961, s. 53.
14 Por. K u r k i e w ic z - R z e p k o w a , W. R . R z e p k a , G alicyzm y w p o lszczyźn ie X I X
W p ływ y ję z y k a rosyjskiego 1 3 9
1.1. Zm iana rodzaju gram atycznego niektórych rzeczow ników p ow od u jąca zarazem zm ianę ich w zorca paradygm atycznego:
a) zm iana rodzaju żeńskiego na męski: kontrola — kontrol Czar 15, Ł ęt 97; k ryzys (r. ż.) — k ryzys (r. m .) Szczer 107; recepta — recept Czar 30, Ł ęt 247; ustaw a — ustaw Czar 36; żolądź (r. ż.) — żolądź (r. m .) Szczer 107.
b) zm iana rodzaju m ęskiego na żeński: afisz (zdrobniale afiszek) — afisza (zdrobniale afiszka) Czar 5, Ł ęt 2; atak — ataka Czar 5; cel (r.m.) — cel (r.ż.) Czar 7; cień (r.m.) — cień (r.ż.) W al 79, Czar 7, W rob 53; fra zes — fra za W al 79, Czar 11, Ł ęt 51, Zaw 15; kotlet — kotleta Czar 15; kantor — kantora W al 146, Skob I I I 2, Czar 13, Ł ęt 88; konsystorz — konsystoria Czar 14; pap iero s, p a p ie -
rosek — p a p iero sa , p apieroska W al 259 - 60, Czar 23; poem at — poem a Czar 25; p iec (r.m .) — p iec (r.ż.) Czar 24; program — program a W aļ 79, Skob I I I 2,
Czar 26, Ł ęt 223, W rób 90; system — system a Czar 34; telegram — telegrama W al 79, 294, Czar 35, Zaw 48; tem at — tema Czar 35; w akans — ivakansja Czar 36.
c) zm ian a rodzaju nijakiego na m ęski lub żeński: centrum — centr Szczer 106, Czar 7, Zaw 8; cygaro — cygara Czar 8; epos (r.n.) — epos (r.m.) Szczer 107; gim n azju m — gim n azja Szczer 106, Czar 11; p rem iu m — p rem ia Z a w 37,
1.2. U ży w a n ie na wzór rosyjski n iek tórych rzeczow n ików w 1. m n. nie należących w polszczyźnie do pluralia tantum : sien i 1. mn. (ros. сени, zam . pol.
sień). Szczer 106, Czar 32; lub tw orzenie form 1. m n. od rzeczow ników będą
cych w p olszczyźnie raczej singularia tan tu m np. zła (nom . pl.) od zło Szczer 106. 1.3. P rzejm ow anie w łaściw ych językow i rosyjskiem u końców ek n iek tórych przypadków .
N a to zjaw isko zwrócił uw agę ty lk o L. Czarkowski (s. 44 - 45), sygnalizując niep op raw n ość w cel. l.p. r.m, form .typu człowieku, doktoru, p rzy ja cielu (zam . p op raw n ych z końców ką -owi) oraz w m ian. 1. m n. rzeczow ników m iękko- te m a to w y ch m ęskich i żeńskich form ty p u kapeluszy, koni, kluczy, gości,
w ęży, m ebli, stra ży, duszy, roli itp . (zam . popraw nych z końców ką -e). W pływ ow i
rosyjskiem u przyp isyw ał L. Czarkowski również używ anie w olacza rów nego m ianow nikow i np. posłuchaj b r a t! , K o c h a n y p a n J ó z e f proszę p rzyn ie ść
parasolkę! Chociaż form y te nie zo sta ły pośw iadczone w in n ych poza Czar
kow skim źródłach popraw nościow ych, ich obecność w kresowej p olszczyźnie m ów ionej (bo tej odm iany terytorialnej d o ty c z y głów nie słow niczek Czar- kow skiego) jest praw dopodobna.
1.4. P rzenoszenie ob cych polszczyźnie w zorów odm ian nazw isk rosyjskich. Chodzi głów nie o rosyjskie nazw iska z sufiksam i ^ow, -in, które odm ieniają się w języku polskim i rosyjskim w edług rozbieżnych p aradygm atów . P rze n oszon o form y typu: cel. Iw anow u, narz. Iw an ow ym , m ian. 1. mn. Szczedryn y,
Pawłowy., dop. Szczedrynych it p . zam iast poprawnych: Iw anow ow i, Iw anow em , Szczedrynow ie, Szczedrynów itp . Czar 46, W rób 19.
1 4 0 T. K u r o c z y c k i , W. R . R z e p k a
tobie, je m u , ciebie, jego zam . krótkich m i, ci, m u, m ię, cię, go bez przycisku
logiczn ego np. dałem, j e m u książkę, zam . dałem m u książkę·, poprawnie:
dałem je m ,u książkę a nie j e j K ras 63, Czar 47.
1.6. N a d u ży w a n ie zaim k ów osobow ych, zw łaszcza zaim ka on, np. Gdzie
twój brat? O n poszedł do dom u (zam . P oszedł do domu) itp . „P o polsku u ży w a m y
ich ty lk o w ted y , g d y trzeba położyć pew ien nacisk, przeciw staw ić jed n ą osobę drugiej” Czar 4 6 - 7 .
1.7. S topniow anie op isow e przym iotn ik ów ty p u więcej p rzy je m n y , n ajw ięcej
pożyteczn y, bardziej bogaty zam . w łaściw ego polszczyźn ie stop n iow an ia s y n
tetyczn ego: p r z y je m n ie jszy , n ajpożyteczn iejszy, bogatszy Szczer 79, 108. 1.8. T w orzenie stop n ia n ajw yższego p rzym iotn ik ów w sposób o p iso w y , z zaim kiem sam , np. sarn p ie rw szy , sam n a jlep szy (por. ros. самый лучший) zam . form y sy n tety czn ej z przedrostkiem n aj- Czar 31, Ł ęt 261.
1.9. K alk ow an ie rosyjsk iego m odelu strukturalnego czasu przeszłego ja był,
ty chodziła, m y p is a li itp . zam . polskich form byłem , chodziłaś, p is a liś m y
W rób 19 - 20, Zaw 18.
1.10. P rzejm ow an ie p ery fra sty czn y ch form typ u być w m ożności, będzie
m ia ł możność zam . polskich form czasu przyszłego od m óc: będę mógł, będziesz mógł itd . (Poradnik J ę z y k o w y 1907, s. 115).
1.11. P rzejm ow anie w łaściw ej język ow i rosyjskiem u m ożliw ości u życia czasow n ik ów zw rotn ych w znaczeniu biernym , np. w y b r a ć s i ę p o w i n n i tacy
członkow ie, k tó rzy... zam . p o w in n i być w ybran i Szczer 111 - 12, W rób 39.
1.12. O sobnej uw agi w ym agają w p ły w y języ k a rosyjskiego na w yk ształcon ą przez p olszczyzn ę w 1. m n. kategorię m ęskoosobow ości (w język u rosyjskim w 1. m n. kategoria ży w o tn o ści). O bjaw iają się one zdaniem u b iegłow ieczn ych p ra k ty k ó w ortoepii: a) w szerzeniu się form ty p u ry b y p ły w a li, dzieci skakali,
lu d y zam ieszkiw ali, p s y szczekali, czyli na zatarciu w łaściw ego p olszczyźnie
rozróżnienia form m ęsk oosob ow ych od niem ęsk oosob ow ych w 1. m n. czasu przeszłego Szczer 10, W al, W rób 36 - 7, 94 oraz b) na rozszerzeniu zakresu u ż y cia sy n k rety czn y ch form gen.-acc. pl. n a rzeczow niki m ęskozw ierzęce:
m am dwóch p sów , w idziałem lwów, zła p a ł p ta szk ó w , konie ... w idziałem ic h oraz
żeń sk ie i nijakie: kobiety ... widziałem, ic h , dzieci ... j a ic h lubię K ras 64 - 5, 58 - 9, Szczer 77, 108, W al 243 - 4, Ł ęt 58; sygn alizu jącym rozciągnięcie syn k rety czn eg o gen .-acc. pl. w 1. m n. na w szy stk ie rzeczow niki żyw otn e a w ięc analogicznie jak w języ k u rosyjskim . Id en ty czn e ten d en cje w gw arze w arszaw skiej Х Т Х w . zaobserw ow ał B . W ieczorkiew icz, dopatrując się rów nież w p ływ u język a r o sy jsk ie g o 15. O pinie te n ależy jednak p rzyjm ow ać ostrożnie. W p olszczyźn ie północnokresow ej w ym ien ion e w yżej form y b y ły przede w szy stk im w yn ik iem odd ziaływ an ia w p ły w ó w białoruskich, w gw arze m iej
16 Zob. B. W i e c z o r k i e w i c z , Z badań nad gw arą w arszaw ską X I X w ., op . c it., s. 361.
W p ływ y ję z y k a rosyjskiego 141
skiej W arszaw y niezależnie od w pływ u języka rosyjskiego, m ogły b yć rów nież w yn ik iem od działyw ania dialek tu m azow ieckiego, którem u bynajm niej nie są one o b c e 16. Sygnalizow ane w yżej zatarcie rodzajow ego rozróżnienia w bier. 1. m n. dopełnień zaim kow ych ogarnęło zresztą również zaim ki zastęp u jące rzeczow n iki nieżyw otne: znaleźli drzw i zam knięte i otworzyli ic h , lubię k sią żk i
i czytam, i c h , oraz w kroczyło do 1. p.: T o dobre dziecko, j a go kocham, N ie lubię m ia sta i opuszczam go (zam . j e ) 11 K ras 6 4 - 5 , Szczer 79.
N iezależn ie więc od rozszerzenia zakresu użycia gen.-acc. pl. pod w p ływ em języ k a białoruskiego bądź rosyjskiego pow stanie ty c h od ch yleń w języ k u polskim m ogło być refleksem charakterystycznego dla język a rosyjsk iego braku zróżnicow ania rodzajow ego w bierniku zaim ków rodzaju m ęskiego i nijakiego w obu liczbach.
1.13. Ciekaw ym objaw em oddziaływ ania język a rosyjskiego jest rów nież ja k tw ierdzi Ł ętow ski (s. 71 - 2, 220 - 21, zob. też Czar 41) pow szechne w ó w czesnej p olszczyźn ie m ów ionej i pisanej, zw łaszcza północnokresow ej roz szerzenie zakresu su b stan tyw izacji im iesłow ów typu: pracu jący, upełnom oc
n io n y , zarządzający, pełn ią cy obowiązki itp . n azyw ających funkcje (stanow iska)
u żyw an ych zam iast p osiadających długą tradycję term inów polskich: p ra c o
w n ik , pełnom ocnik, rządzca lub zarządzca, zastępca. Słusznie zau w ażył Ł ęt, że
praw o ob yw atelstw a p osiad ły w język u polskim nieliczne ty lk o su b sta n - ty w izo w a n e im iesłow y, np.: p a n u ją cy, uczony, przełożony, narzeczony, obłąkany, z potępionej uprzednio serii ostał się jednak w term inologii urzędowej p e łn ią c y
obow iązki (co się n aw et dziś oznacza skrótem p.o.).
2. W p ły w y języ k a rosyjskiego w zakresie słow otwórstwa.
2.1. W zakresie słow otw órstw a wpływ }' rosyjskie na polszczyznę X I X w . o b ja w iły się z m niejszą w yrazistością, aniżeli w zakresie fleksji. B ezpośrednich p ożyczek m orfem ow ych, n iezn an ych polszczyźnie, ów czesne źródła nie n o tu ją , jed y n ie kalki słow otw órcze w rodzaju: przygataw iać — przygotow ić, zam .
przygotow yw ać — przygotow ać (a w ięc w zakresie opozycji jednokrotność —
w ielokrotność) Ł ę t 236; odm ów ić się 'zaniechać, w ym ów ić s ię ’ Zaw 32, p r z y
trzy m y w a ć się 'zachow yw ać, przestrzegać np. p rzepisów ’, w języku p olskim
w ty m znaczeniu czasow nika w form ie zw rotnej brak Szczer 104; p rzed w zięty,
ie Zob. W . R . R z e p k a , U wagi o rozwoju gen.-acc. p l. w polszczyźn ie kresowej, „ S tu d ia P o lo n isty czn e” 1976, t. 3, s. 25.
17 F orm y dopełniacza w bierniku l.p. rodz. nijakiego zaim ka on (go, niego) nieobce s ą rów nież staropolszczyźnie. P ojaw iły się w X V I w ., szerzą się przede w szy stk im w język u p o to czn y m i w gw arach. W w ielu gw arach go, niego w yrugow ały zupełnie pierw otne bierniki je , nie. D o ść często trafiają się rów nież w dialekcie ku ltu raln ym (m ów ionym ) jed n a k w piśm ie i drukach są rzadkie, uw ażane są bow iem za niepopraw ne. F o rm y teg o ty p u cy to w a n e przez K ras i Szczer: T o dobre dziecko, j a go kocham·, N ie lubię m iasta i o p u sz
czam go, m ogły b yć w ięc, niezależnie od w p ływ u rosyjskiego, w ynikiem działania rod zi
m ych tend en cji. O historii tego ty p u w język u polskim zob. M. K u c a ł a , „ W eźm i zw ie r
142 T. K u r o c z y c k i , W. R . R z e p k a
np. m y śl p rzedw zięta Szczer 105; stoletni, sto języc zn y, czteronogi, zam . stuletni,
stu języczn y, czworonogi Szczer 97, Zaw 9; każdodziennie 'cod zien n ie5, jed n o - czasowo 'jed n ocześn ie5, znajom stw o 'zn ajom ość5, m ożno 'm ożn a5 itp . Zaw 19,
20, 59, Czar 18, W rób 81.
2.2. O ddziaływ anie od p ow ied n ik ów rosyjskich p rzyczyniło się jednak w n iek tó ry ch w y p a d k a ch do m odyfikacji b o d o w y słow otw órczej k iłk o w yrazów polskich. Chodzi tu zw łaszcza o form acje z sufiksem -ek: w ziątek 'łap ów k a5,
lejek, za p ise k 'n o ta tk a 5 itp ., które pod w p ływ em ros. взятка, лейка, записка,
w y m ie n iły sufiks -ek na -ka zm ieniając zarazem rodzaj gram a ty czn y i para d y g m a t W al 425, 433, 178; Czar 39, 40. P od ob n e m odyfikacje ob jęły rów nież n iek tó re pożyczk i lek syk aln e z język ów k lasyczn ych , które u sta liły się w p o l s z c z y ź n ie w innej p ostaci słow otw órczej niż w język u rosyjskim . W ty m w y p adku polegają one najczęściej na odrzuceniu obcego przyrostka por. frazes —
fra za , centrum — centr, gim n azju m — gim n azja, p re m iu m — p rem ia , m in i sterium — m inisterstw o (por. w nin iejszym artyk u le p u n k t 1.1 oraz K ras
25 - 6, Szczer 106, W rób 22 - 4) i w prow adzeniu m orfem ų rodzajow ego chara k te ry sty czn eg o dla danego za p ożyczen ia w język u rosyjskim , w yjątk ow o n a w y m ia n ie przyrostków , np. poi. gim n azjasta — gim n azista Zaw 15.
Ż yw e kontrow ersje, sądząc p o obszernej w yp ow ied zi W róblew skiego, w zb u d ził now otw ór m inisterstw o. W yraz m usiał m ieć stosunkow o św ieżą m etryk ę, skoro K ras określa go jako n ied aw n ą p ożyczk ę, a W rób uw aża, że rozpow szechnił się dopiero po 1918 r., za w leczon y do W arszaw y „zapew ne okólną drogą przez L w ów i K raków , przez ty c h rodaków n aszych , k tó rzy pierw sze za stęp y urzędników p a ń stw o w y ch p olsk ich stw orzyli” . O drzucając n ow otw ór m inisterstw o, kieruje się W rób przesłankam i stru k tu raln ym i i z n a czeniow ym i: n a tle całej serii nazw in sty tu c ji zach ow u jących obce -urn (por.
sem in ariu m , ku ratoriu m , gim n azju m , p rezy d iu m ) jest m inisterstw o w y ją tk iem ,
a p o n a d to polski zw yczaj jęz y k o w y k aże trak tow ać m in isterstw o jako nazw ę czyn n ości (np. ,,za m in isterstw a p a n a Grabskiego w m in isteriu m skarbu działo
się...'” ). B y li jed n ak i zw olen n icy potęp ian ego now otw oru. T w ierdzili oni —
jak p isze W rób — że łatw iej się on odm ienia niż m in isteriu m , a M ałopolanie (przypisując m in isterstw o W arszaw ianom jako ru sycyzm ) tw ierdzili pon ad to, że jego popularność jest zapew ne reakcją n a fak t, iż w języ k u u rzędow ym n iem ieck im jest m in isteriu m , form a m inisterstw o jest w ięc „an ty g erm a n izm em ” . O stateczn ie jednak m im o słuszności zarzu tów stru k tu raln ych i zn aczen iow ych u sta liło się m inisterstw o w sparte a u to ry tetem w ład zy państw ow ej i języ k a
urzędow ego. ,
2.3. Słusznie zau w ażają n iek tó rzy au torzy (np. Szczer 52, 103, 107), że kalk ow an ie i zap ożyczan ie p ew n y ch ty p ó w słow otw órczych w yrazów ro sy j skich p od trzym yw ało ży w o tn o ść n iek tó ry ch przyrostk ów w języ k u p olskim . I ta k np. liczne k alki i zap ożyczen ia p rzym iotn ik ów i rzeczow n ików zaprze czonych z przedrostkiem bez- (np. bezporządek, bezpodzielny, bezprzestanny itp .),
W p ływ y ję z y k a rosyjskiego 1 4 3
na w zór k tórych p ow stały niezależnie już od język a rosyjskiego utw orzone form acje ty p u bezsum ienny, bezustanny, bezm ilosierny (w spółzaw odniczące z tra d y cy jn y m i form acjam i z nie-: n iem iłosiern y, niesum ienny, n ieustanny itp.) okresow o p ob u d ziły ogólnie n iew ielk ą w języku polskim p roduktyw ność przedrostka bez-, znacznie u stęp u jącą p roduktyw ności przedrostka nie-. „ P o dobnie — jak słusznie zauw aża D . B u ttlero w a — znaczna liczba zap ożyczeń lek sy k a ln y ch z form antem -ka na ogół zresztą w ycofan ych potem z obiegu (np. odsroczka 'odroczenie5, odstawka 'd y m isja 5, pod/piska 'deklaracja5, rozpiska 'w ezw anie u rzęd ow e5 itp .) w p łyn ęła niew ątpliw ie na zaham ow anie szyb k iego spadku p rod u k tyw n ości m odelu nom en actionis z form antem -ka, którego los w połow ie X I X w. zdaw ał się b yć przesądzony” 18. N iew ykluczone jest, że p od ob n ym m odelem słow otw órczym m ogły b yć również niektóre osobow e n azw y żeńskie u tw orzone od odpow iednich rzeczow ników m ęskich. L. Szczer- bow icz np. uw aża, że rzeczow niki tłum aczka, p isa rk a , zw yciężycielka u tw orzone z o sta ły na w zór odpow iednich form acji rosyjskich.
2.4. W p ływ y rosyjskie zdaniem n iek tórych autorów (np. Szczer 107 - 8, Czar 45 - 6) m ogły rów nież w sp ółd ziałać w procesie zanikania tra d y cy jn y ch polskich form nazw isk m ężatek i p an ien typu: Z arębina, K o w alikow a itp .,
Zarębianka, K o w a lik ó w n a itp ., gdyż w języku rosyjskim słow otw órstw o teg o
ty p u nazw isk je st o w iele uboższe niż w polskim : w łaściw ie jed yn ie sufiks -a obsługuje w n im ty p y m orfologiczne Trubieckaja, Golicyna, K u zn iecow a itp ., przy czym form acje te w spólne są dla m ężatek i panien. P rzyp u szczaln y w p ły w język a rosyjskiego w spółdziałał jednak w ty m zakresie z w ielu in n ym i, w y m ien ian ym i przez poradniki przyczynam i zaniku tego ty p u słow otw órczego nazw isk (por. np. Szczer 69 - 72, 149 - 54), dokładniejsze określenie jego znaczenia nie je st w ięc m ożliw e.
3. Z apożyczenia w zakresie składni om ów im y w edług nieco uszczegółow io nego podziału zap rop on ow an ego przez D . B uttlerow ą: zapożyczenia w za kresie zw iązków rządu (З.1.); kalki struktury, funkcji sem antycznej lub syn tak tyczn ej n iek tórych sp ójników , przyim ków (i w yrażeń przyim kow ych) p rzysłów ków oraz zaim ków i p artyk u ł (3.2.); zap ożyczen ia schem atów sfrazeo- logizow an ych (3.3.) oraz kalki w zakresie szyk u , form y gram atycznej n ie k tó rych członów zdania oraz og ó ln y ch sch em atów ob cych zdań i grup sy n ta k ty cz- n y c h (3 .4 .)19.
3.1. Z apożyczenia w zakresie zw iązków rządu polegają na przejęciu „w zorca składni rządu danego w yrazu z język a rosyjskiego; decyduje o ty m p od ob ień stw o brzm ieniow e, czasem niem al id en tyczn ość odpow iednich czaso w n ik ów w obu język ach , a zatem i m ieszanie się ich k on tek stów sy n ta k ty
cz-18 D . B u t t l e r o w a , N ow sze za p o życzen ia ..., op. cit., s. 21.
19 Zob. D . B u t t l e r , H . K u r k o w s k a , H . S a t k i e w i c z , K u ltu ra ję z y k a polskiego, W arszaw a 1971, s. 421 - 431.
1 4 4 T. K u r o c z y c k i , W. R. R z e p k a
n y ch w pam ięci językow ej m ó w ią cy ch ” (D . B u ttlerow a, op. cit., s. 424). Zm iana sk ład n i rządu k on k retn ych czasow n ik ów polskich pod w pływ em ich rosyjskich odp ow ied n ik ów pow oduje w n a stęp stw ie zm ianę form y k on otow an ych przez nie dopełnień np. d otych czasow ego dopełnienia kazualnego na kazualne w in n ym przypadku, dop ełn ien ia kazualnego na przyim kow e itp. P oniew aż dla n aszy ch rozw ażań isto tn iejsze jest odtw orzenie ty c h w łaśnie ty p ó w zm ian aniżeli a lfab etyczn ego rejestru czasow ników zm ien iających reakcję pod w p ły w em języ k a rosyjsk iego, szczegółow y m ateriał przyk ład ow y uporząd k u jem y w ten w łaśnie sposób.
3.1.1. D op ełn ien ie k a z u a ln e> dopełnienie kazualne w in n ym przypadku:
baw ić się c z y m > z czym , np. baw ić się z p iłk ą Ł ęt 345; boli co kogo> komu,
np. boli bratu głowa Czar 7, Ł ę t 11; bronić kogo, czego> kogo, co, np. bronić
p r a w y brzeg Szczer 1 1 0 - 11; kosztować kogo > komu Ł ę t 11, Czar 15; oznajm ić k o m u > k o g o , np. ozn ajm ić czytelników Szczer 110 - 11; w ysłuchać czego> co,
np. wysłuchać kazanie Szczer 1 1 0 - 1 1 .
3.1.2. D op ełn ien ie p rzy im k o w e> dopełnienie kazualne: chorować n a c o >
czym, Czar 7; ograniczyć się do czego lub na c z y m > c z y m , np. ograniczyć się zbadaniem sp ra w y K ras 100, Czar 22, Zaw 33, W rób 85; obfitować w c o > c z y m , o p ływ a ć w co> czym , np. k ra j obfituje (o p ły w a ) zbożem, lasam i K res 100, Zaw 30,
W rób 84; przegrać do к о д о > к о т и , np. przegrać kom u w k a r ty ... W al 301, Ł ę t 230; słu żyć za c o > c z y m , np. słu żyć pom ocnikiem , coś słu ży dowodem itp . K ras 100 - 1: uznać (coś) kogoś za kogoś (za c o ś)> k o g o ś (coś), czym ś, np. uznać
kogoś w in n ym , za sa d y spraw iedliw ości koniecznem i uznane Szczer 112, Ł ęt 321,
K ry n 33, Zaw 52: w spółczuć z k im > k o m u K ras 99. Ł ę t 335, Czar 38, Zaw 54;
za m ien ić na c o > zam ien ić czym , np. za m ien ił p łu g orężem K ras 100. J a k w idać
z pow yższego zestaw ien ia z w y ją tk iem w y m ia n y współczuć z k im > k o m u w sz y stk ie p ozostałe zm ia n y fo rm y dop ełn ien ia polegają na zastąp ien iu k o n strukcji z różnym i p rzyim k am i k azu aln ym p ołączeniem z narzędnikiem .
3.1.3. D op ełn ien ie k a z u a ln e> dopełnienie przyim kow e: dopełnić czeg o >
do czego (na w zór ros къ), np. dopełnić m ia ry — dopełnić do m ia ry Szczer 110; śledzić kogoś, c o ś > z a kim ś, za czym ś, np. śledzić za złodziejem , za postępem n a u k i itp . Szczer 113, Ł ęt 290, Czar 32; ukraść, w ziąć k o m u > u kogo K ras 107,
W rób 103, 108; p y ta ć kogo~>u kogo Czar 29.
3.1.4. D op ełn ien ie p rzy im k o w e> inne dopełnienie przyim kow e: chodzić, iść,
p ó jść , p o sła ć p o coś, p o k o g o ś > z a czym ś, za kim ś, np. posłać za doktorem, iść do sk lep u za cukrem , p ó jść za sp ra w u n k a m i Szczer 113, K ras 1 0 3 - 4 , Ł ę t
345 - 6, Czar 12 i 26, Zaw 36; czekać na co, na k o g o > z a czym , za k im W rób 54;
dzielić, m nożyć p rzez c o > na co, np. pom n óż trzy na cztery, p o d ziel sto na cztery
W al 195, Ł ęt 47, 140, 130, Czar 10, 18 (pow szechnie u żyw an e pod w p ływ em s z k o ły )20; chronić się do czego, w łożyć do c z e g o > w co, np. chronić się w ja s k in ię ,
W p ływ y ję z y k a rosyjskiego 146
w łożyć palec w nos Szczer 110; m ieć co za kim ~>u kogo, np. za m ną twoje dw a ruble, zam. m asz u m n ie ... Czar 40; odnosić się względem kogoś, czegoś 'zacho
w yw ać się’. . . > d o kogoś, czegoś, np. życzliw ie odnoszę się d o ... Szczer, Zaw 32;
obw iniać, oskarżyć kogo, o c o > w czem Ł ęt 316; polow ać na c o > z a czym , np.
polow ać za zającam i Wrób 87; posadzić, usiąść, pow iesić, lec, p ołożyć na czym ~>na
co, np. p o sa d zić na kanapę, u siąść na krzesło, p o w iesić na ścianę, lec n a ziem ię, po ło żyć na stoi itp., rusycyzm i germanizm zarazem Kras 101 - 2, Wrób 77, 87 - 8, 103; pracow ać w ...~ > n a ... np. pracow ać na fabryce Czar 18, Ł ęt 136;
p o sta w ić do c ze g o > w co, np. p o sta w ić kogo w kąt Kras 101 - 2; rzucić do c z e g o > w
co, np. rzucić coś w rzekę Szczer 84; pożyczyć od k o g o > u kogo Kras 107, Czar
36, Zaw 37, Wrób 88; siąść do czego> w co, np. siąść w sanki, w dorożkę Szczer 84;
u n iew in n ić kogo od czego~>kogo, w czym Łęt 316; winszow ać komu, czego~>kogo,
z czym , np. w inszow ać brata z im ien in a m i Wal 412 - 13, Czar 37, Łęt 345;
w ygrać od kogo > u kogo Ł ęt 230: w y jść przeciw {naprzeciwko) komu 'sp rze c iw
kogo (również i po innych czasownikach ruchu: wyjechać, w yru szyć itp.) np. w y jść n aprzeciw niego (zam. niem u) Szczer 109; w ziąć od kogoś> z kogoś,
np. z niego nic nie ivezm iesz (zam. od niego) Ł ęt 345, Zaw 7 (również brać od kogoś> z kogoś); w ziąć się do c ze g o > za co, np. w ziąć się za gospodarstwo, m uszę się w zią ć za niego Łęt 342 - 3, 6; w ą tp ić o c z y m ^ w ą tp ić w co Ł ęt 322, Zaw 51;
zrobić coś za m ia st {w zastępstw ie) k o goś> zrobić coś za kogoś Łęt 347; żenić
się z k im ś > n a k im ś Ł ęt 315, Czar 43.
3.1.5. R efleksem składni rosyjskiej jest rów nież u żyw an ie na (z acc.) za m ia st o (z acc.), do (z gen.) w określeniach m iary przy stop n iu w y ż sz y m p rzym iotn ik ów i przysłów ków , np. w iększy — więcej, w yższy — w yżej, d łu ższy —
dłu żej n a palec, n a głowę, n a połowę, n a tyle itp . oraz w w yrażeniu po dobn y na kogo, co zam iast w iększy — więcej, w y ższy — w yżej itp . o palec, o głowę, o połowę, o tyle oraz podobn y do ... D o ty c z y to tak że konstrukcji p orów naw czych n a tyle . . . n a ile u ży w a n y ch zam . o tyle ... o ile (np. na tyle ci pomogę, n a ile na to zasługujesz zam . o tyle ... o ile) oraz w yrażeń ty p u na tyle sław n y, głośny itp .
(np. artysta na tyle g ło śn y ...) u ży w a n y ch zam iast tak sław ny, głośny itp . K ras 104 - 5, Czar 19, Zaw 52, W rób 82. R ów nież bezprzyim kow e konstrukcje p orów naw cze przy stop n iu w y ższy m przysłów ków ty p u więcej godziny, w yżej
cnót innych ... (zam . w ięcej n iż godzinę, w yżej od cnót in n ych ) kw alifikow ane
b y ły jako ru sy c y zm y (Szczer 112, Czar 37), choć au torzy w iedzieli, że b y ły one w łaściw e daw nej p o lsz c z y ź n ie 21.
3.2. Chodzi głów nie o w yrazy niesam odzielne: spójniki, przyim ki i w yra żenia przyim kow e będące środkam i budow y zdania, rzadziej o zaim ki i p rzy słów ki, które z a licza n e trad ycyjn ie do tzw . w yrazów sam odzielnych, również
— p isze Łęt 47 — lecz nie w ted y , gd y d zielim y jedną liczbę przez drugą. M ożna np.
dzielić jabłko na części, m ajątek m iędzy dzieci.
21 ,,... Co w praw dzie było używ anem w polszczyźnie X V I w ieku — pisze Szczer 112 — ale dziś jest ru sy cy zm em ” .
1 4 6 T. K u r o c z y c k i , W. Ii . R z e p k a
m ogą w strukturze zdania p ełn ić fu n k cje relacyjne (np. jako w skaźniki zesp o lenia). Z apożyczanie ob cych środków b u d o w y zd an ia polega na k alk ow an iu ich stru k tu ry (zw łaszcza w yrażeń p rzyim k ow ych ) bądź na narzuceniu rodzi m em u w yrazow i z tej grupy p od w p ływ em jego ek w iw alen tu w język u ro sy j skim , w tó rn y ch fu n k cji sem a n ty czn y ch , co n iek ied y pociąga za sobą zm ian ę typ ow ej d la d anego w yrazu funkcji s y n ta k ty c z n e j.
3.2.1. Za k alki strukturalne z języ k a rosyjskiego m ożna uznać wyrażenia,
w ślad zatem 'następnie, p otem , z k o lei’ Ł ę t 336; w ślad 'w krótce, n a ty c h m ia st’
Zaw 51; w m iejsce czego 'za m ia st’ Czar 37, Zaw 51; nie p a trzą c na, nie zw ażając na 'pom im o te g o ’ Czar 20, Zaw 20; odnośnie czego (rów. odnośnie do czego) 'w s t o sunku do kogo, czego; pod w zględem czego, w o b e c ’ itp. Czar 21, Zaw 32;
danmo p rze d ..., zam iast na długo p rzed ... Zaw 10; n a odwrót 'przeciw nie, o d
w ro tn ie’ Zaw 28, Czar 1 9 22.
3.2.2. P od w p ływ em język a rosyjskiego m odyfikacji u legły rów nież p olsk ie w yrażenia przyim kow e ty p u za dw a d n i, w ciągu dw u dn i, przekształcone pod w p ływ em rosyjskich od pow iedników do p ostaci przez dw a dn i oraz w yrażen ia ty p u co dw ie godziny, co drugi dzień, co dru gi tydzień itp . sprow adzone do p o sta ci
p rze z dzień, p rzez tydzień , p rze z dw ie godziny, np.: p r z e z d w a d n i n a p iszę do Ciebie (zam . za dw a dni)', B yw a m u brata p r z e z d z i e ń (zam . co drugi d zień ). Z a ży w szy tego lekarstw a przez dw ie godzin y (zam . co dw ie godziny) W al 304 - 5,
Ł ęt 232 - 3, Czar 28. Id en ty czn e w y m ia n y przeprow adzone zo sta ły rów nież w zw rotach w ciągu tygodnia, p rzez cały tydzień itp ., za tydzień , o dw ie m ile,
z roku, z m aja itp . z astęp ow an ych często przez zw roty: za cały tydzień , p rzez tydzień , przez dw ie m ile itp ., za rok, za m a j itp ., jak św iadczą ch oćb y n a stę p u
jące zdania: Z a c a ł y t y d z i e ń przeczytałem dw ie k sią żk i (zam . w ciągu t y
godnia, przez cały tydzień)·, P r z e z t y d z i e ń j u ż W ielkanoc (zam . za ty d zień ); M ieszkałem od sio stry p r z e z d w i e m i l e (zam . o dw ie m ile), czy rachunek z a r o k 1875, bilans z a m a j itp . (zam . z roku, z m aja) W al 304 - 5, 427 - 8,
Ł ę t 232 - 3, 347. P rzy to czo n a w yżej seria w yrażeń p rzyim k ow ych da się spro w ad zić do sch em atu ogólnego: polskie za, w ciągu, co, z plus rzeczow nik ozn a czający jed n ostk ę czasu lub o plus rzeczow n ik ozn aczający jed n ostk ę m iary, rosyjskie через p lu s rzeczow n ik ozn aczający jed n ostk ę czasu lub m iary. Za stąp ien ie w* tego ty p u zw rotach polskich p rzyim k ów za, w ciągu, co, z, o przez kalkow ane z rosyjskiego p rzez, m im o iż sp row ad za się do w y m ia n y jed n ego elem en tu , jest w istocie przejęciem całej stru k tu ry . Z apożyczenia ty p u p rze z
tyd zień 'za ty d z ie ń ’, w obec istn ien ia w ję z y k u polskim id en ty czn y ch stru k tu r
ale w innym znaczeniu, prow adziły do nieporozum ień, np. w ypow iedzenie:
22 Por. szczegółow ą analizę w yrażen ia odnośnie czego, w m iejsce czego w pracy:
Kultura, ję z y k a p o ls k ie g o ..., s. 427-428. D . B u ttlerow a przypuszcza, że na rozpow szechnie
nie odnośnie czego oprócz rosyjskiego m ógł ta k że oddziaływ ać wzór niem ieckiego d ies
W p ływ y ję z y k a rosyjskiego 1 4 7
P r z e z d w a t y g o d n i e będę m ieszkał w W arszaivie m ogło być rozum iane
zarówno: w ciągu dw u tygodni jak i p o u pływ ie dw u tygodni (W al 304 - 5). 3.2.3. Id e n ty c z n y jest m echanizm zm iany i jego sem an tyczn e kon sekw encje w zw rotach ty p u poi. m ieszkam p r z y ulicy, bitw a p o d K a n n a m i,
W ilanów p o d W arszawą, W arszawa nad W isłą, nad dolnym biegiem ..., nad rzeką itp ., k tórych odpow iedniki kalkow ane z rosyjskiego brzm iały: m ieszkam na u licy, p r z y K annach, p r z y W arszaw ie, p r z y W iśle (lub na W iśle), n a dolnym biegu, na rzece itp. W al 207 - 10, K ras 102 - 3, K ry n 86 - 7, Czar 18, 47; Zaw
27. I w ty m w yp ad k u w ym ian a pod, nad na kalkow ane p r z y , na utożsam ia w łaściw ie struktury obydw u konstrukcji.
3.2.4. K alkow aniu strukturalnem u podlegały również niektóre charak te r y sty czn e dla język a rosyjskiego w yrażenia o funkcji spójnikow ej lub p rzy słów kow ej (w języku polskim odpow iadają im spójniki lub zaim ki przysłow ne) ja k np. następujące: p ó k i co (ros. пока что) zam . dotychczas, ja k dotąd, np.
P ó k i co nie m am od niego wiadom ości Ł ęt 219 - 20; m iędzy tem (ros. меж ду тем) zam . tym czasem , pom im o to, wszakże, np. Chciałem p o obiedzie w yjść na przechadzkę, lecz m i ę d z y t ern zaczął pa d a ć deszcz', P rzyrzekłeś m i u iścić się z długu, a m i ę d z y tern należności nie spłaciłeś W al 190 - 1, Czar 17 (według
W al w yrażenie to rozpow szechniło się około połow y X I X w.); razem z tern (ros. вместе с тем) zam . jednocześnie, razem Czar 29; tak ja k (ros. так как) zam . pon iew aż, np. T a k j a k odm ówiłeś m i pom ocy, to udałem się do kogo
innego W al 377 - 8, Czar 35; a to dlatego (ros. а это потому) zam . m ianow icie dlatego W rób 49; tylko co, zam. ledwo, dopiero co, np. tylko co wszedł zam . dopiero co wszedł Czar 35: a to zam . bo, np. N ie podchodź, á to dam (zam. bo dostaniesz) Czar 5; z tym w szystkim , zam . m im o to Zaw 56.
3.2.5. K a lk i znaczeniow e zasadniczo pom nażają ty lk o funkcje sem an tyczn e w yrazu rodzim ego pod w pływ em jego obcego odpow iednika. N iek ied y jednak m a to rów nież konsekw encje n atu ry syn tak tyczn ej : w yraz w ty m w łaśnie za p ożyczon ym znaczeniu zostaje ja k b y przesu n ięty do innej kategorii części m o w y przejm ując zarazem w łaściw ą jej funkcję sy n ta k ty czn ą . K alk i znacze niow e m ożna w ięc uporządkow ać w dwa zbiory: kalki funkcji sem an tyczn ych , kalk i sem an tyczn o-syn tak tyczn e.
3.2.6. I)o grupy pierwszej n ależy np. pom nożenie funkcji sem an tyczn ych spójników^ a, i (rówuież w połączeniu i tak), co oraz przyim ków dla, u. U biegło- wdeczne źródła ortoepiczne zgodnie przypisują przeciw staw ne znaczenie sp ójn ik a a (np. To nie j a pisałem a m ój brat) w pływ ow i język a rosyjskiego (W al 1, Szczer 99, Czar 5, Ł ęt 1, Zaw 5) wrskazując że w ty m znaczeniu zaczął b y ć u ż y w a n y dopiero po roku 1840 i dokum entując pow szechność tego zn a czenia liczn ym i cy ta ta m i z literatury, prasy i język a potocznego oraz p ostu lu jąc za stąp ien ie go czysto p rzeciw staw nym i spójnikam i lecz, ale. R efleksem składni rosyjskiej je st także użycie i wrzględnie połączenia i tak w funkcji w ynikow ej (np. Z akazał m u lekarz wychodzić, on i siedział w domu; P rzepow iadan o burzę,
14 8 T. K u r o c z y c k i , W. R . R z e p k a
tak się i stało) czyli zam. więc, tak więc, tak też (Szczer 97, Ł ęt 69 - 70, Zaw 17,
Wrób 61) oraz co zam. że w zdaniach typ u 'powiedział, co p rzy jd zie Czar 8.
W wypadku przyimków wyraźnie nowe funkcje sem antyczne przejęły z ję
zyka rosyjskiego przyimki dla i u. D la zaczęło funkcjonować jako wykładnik
stosunku przeznaczenia: skrzyn k a dla listów , k siążka dla n a u k i ję z y k a p o l
skiego, potrzebny dla ... itp., zam. tradycyjnie używanego w tej funkcji d o
23
(Szczer 110, Wrób 17, Zaw 35): u w cytow anych już uprzednio konstrukcjach
w ygrać u kogo, p o życzyć u kogo, (por. 3.1.4.) wykroczyło poza typ ow ą dlań funkcję przestrzenną. Zresztą i w innych, już uprzednio cytow anych przykła
dach użycia niektórych przyimków (por. 3.1.4.), można się dopatrzeć podo
bnego rozszerzenia ich funkcji sem antycznych (por. choćby: iść do sklepu za
cukrem , czekać za c zym ś 'na co ś’, żenić się na kim ś).
3.2.7. Grupa druga (kalki s e m a n ty c z n o -s y n ta k ty c z n e ) obejm uje serię zróżnicow anych p rzyk ład ów z zakresu różnych części m owy: od spójników , przez przyim ki i zaim ki (naw et czasow niki) po p arty k u ły . Oto bardziej charak te r y sty c z n e p rzyk ład y i k on tek sty: zatem , zaczem (w g Szobera spójnik w y nikow y) w zn aczen iu i funkcji przysłów kow ej 'następnie, z k o lei’, np. P o
szliśm y n a przechadzkę, z a t e m trochę czyta liśm y. Szczer 110, Ł ęt 365; pom im o
'sam , bez cieb ie’: Z ałatw ię to p o m i m o ciebie Ł ęt 212; daleko 'bynajm niej, w cale nie w sz y sc y ’ np. d a l e k o nie w szyscy P olacy p ragn ą ... Ł ęt 33; jed en w funkcji zaim ka sam , np. P ó jd ę tam , ale j e d e n bez siostry·, J a d łe m d z iś na
obiad j e d n ą tylko zupę Ł ęt 82 - 3, Czar 13; drugi 'in n y ’, np. opow iedz to d r u g i e m u a nie m nie Czar 9, Ł ęt 43, Zaw 12; taki zam . przecież, je d n a k C zar 35
(nie podaje przykładu zastosow an ia w zdaniu); koniecznie 'naturalnie, m a się ro zu m ieć’ Czar 14; w szystkiego 'ledw ie, zaledw ie, t y lk o ’, np. m am w s z y s t
k i e g o je d n ą tw oją książkę Ł ęt 336; li 'tylk o, je d y n ie ’ zam . czy pod w p ły w em
ros. лишь (w tej fu n k cji li zaczęto u żyw ać około 1840 r.) W al 179 - 80, Z aw 24; czasow n ik znaczy (również zn aczy się) zam . w idać, w idocznie, zatem , więc itp ., np. u czciw y to z n a c z y m łodzieniec Ł ę t 372, Czar 42, Zaw 59; czy w reszcie
rozum ie się ije szczeb y w funkcji silnie n acech ow an ych ek spresyw nie potw ierdzeń
(np. czy cieszyłbyś się, gdybyś w ygrał ... J e s z c z e b y !, por. poi. w spółczesne ... ja sn e !). Owo jeszczeby nie u trzym ało się w polszczyźn ie n a to m ia st rozum ie
się, jak św iad czą u b iegłow ieczn e opinie szeroko rozpow szechnione w m ow ie
i piśm ie po roku 1850, w kolokw ialnej p olszczyźn ie eg zy stu je do dziś.
3.3. Z a p ożyczen ia sch em atów sfrazeologizow an ych p olegają na przejęciu jakiejś konstrukcji składniow ej o charakterze stałego zw iązku frazeologicznego. M echanizm ow ego przysw ojen ia m oże polegać na odw zorow aniu całego sch em atu przejm ow anej konstrukcji wraz z jej składem lek sy k a ln y m (np.
p o d rząd, ja k raz z ros. подряд, как раз) bądź na dokonującej się pod w p ływ em
język a rosyjskiego w ym ian ie przyim ka w rodzim ych strukturach
W pływ y ję z y k a rosyjskiego 1 4 9
logizow an ych , np. od im ien ia, m ów ić na ję zy k u polskim , p o porządku, zam .
w im ien iu , m ów ić w ję zy k u p olskim , według porządku itp . (por. D . B o ttler, K u ltu ra ję z y k a polskiego, op. cit., s. 429).
3.3.1. Źródła popraw nościow e o d n otow ały sporą grupę zapożyczeń pierw szego rodzaju: ja k raz 'w łaśnie, w sam raz, a k u ra t5 W al 1 3 4 - 5 , Czar 13;
jed en i ten sam w zględnie jed n o i to samo, np. n u dzisz m nie powtarzajcie ciągle je d n o i to sam o (rozpow szechnione od około 1850 - 1860 r.) W al 135 - 7, Czar 13; p o d rząd (zam. rzędem) Czar 25, K ryń 89, Zaw 34; lata pięćdziesiąte, sześćdzie siąte itp . (zam . w szóstym dziesiątku, w siódm ym dziesiątku lat) W al 175 - 6 24; w m iesiącu sierpn iu , w m iesiącu kw ietn iu itp . (zam . w sierpn iu , kw ietn iu itp .)
W al 192, Ł ę t 126; na oczach czyich, np. zdarzyło się to na oczach moich (zam.
w m ojej obecności, p r z y m nie) Ł ęt 137 (por. też K u ltu ra ję zy k a polskiego, op. cit.
423); taki to 'w iadom y, ta k i a t a k i5, np. P o d p isa łem się w yraźnie ta k i to; Z a
w arto kontrakt na takich to warunkach (zam. wiadom ych, takich a takich) W al
375 - 7, Ł ę t 297 - 8; w szystko że lepiej (ros. все ж е лучте) zam . zawsze lepiej Czar 38; m ało tego 'nie dość na tem , że; nie dość te g o 5 Czar 17, Zaw 25; p o równo (zam . równo) Zaw 35; na, dniach 'w ty c h d n ia ch 5 Czar 19; czas od czasu (zam.
od czasu do czasu) Czar 8; p o słuszności (zam. spraw iedliw ie) Zaw 34; w m ig
'w m gn ien iu o k a 5 (ros. в один миг) Czar 37: tak i cóż (zam. to i cóż) Czar 35 (por. polskie no to co? !)
3.3.2. N ie c o m niej liczna jest grupa zm odyfikow anych pod w p ływ em rosyjskim rodzim ych struktur frazeologicznych. M odyfikacje te, jak już w sp om n ieliśm y, polegają głów nie n a w ym ianie przyim ka: (przem awiać) od
im ie n ia zam . w im ien iu W rób 28; p o porządku zam . według porządku, K ry n 88
proponuje zastęp stw a: kolejno, koleją, po kolei (zob. też Czar 25); p o starej
znajom ości zam . p r z y starej znajom ości Ł ęt 203; p o zgon zam . do zgonu Szczer
110; w szystko równo zam . w szystko jed n o Czar 38; za w yjątkiem zam . z w yją tk iem K r y n 6 6 - 9 (liczne p rzyk ład y) Ł ęt 347, Czar 41, Zaw 59, rów nież za m a łym i
w yją tk a m i, za niektórym i w yją tk a m i K ry n 68; p o zw yczaju zam . według z w y czaju , p o m ojem u zam . według m n ie as, np. p o m ojem u ile robisz Ł ęt 202: (mieć) na p a m ięc i zam . w p a m ięci Ł ęt 137; (są d zić ) p o sobie zam . podług, według siebie Ł ęt 202.
3.4. Z apożyczenia składniow e tej grupy (zwane rów nież w łaściw ym i
34 W yrażenia tego ty p u w ielokrotnie d ysk u tow an e od początk u stulecia nie b udzą już dziś obiekcji popraw nościow ych n aw et u szczególnie w y czu lon ych n a n aleciałości obce językoznaw ców ; zaakceptow ał je np. całkow icie Profesor E ugeniusz Słuszkiew icz (zob. E . S ł u s z k i e w i c z , Jeszcze garść uwag o typie lata pięćdziesiąte, „Język P o lsk i” 1975, z. 4, s. 308 · 310). U dow adnia on zarazem , że m ogły one pow stać zarów no pod w p ływ em odpow iednich w yrażeń rosyjskich, jak i (na terenie zaboru austriackiego i pruskiego) niem ieckich.
ae Za n iew ątp liw ą replikę z rosyjskiego uw aża to w yrażenie W . D oroszew ski (zob. „P orad n ik J ę z y k o w y ” 1964, z. 5, s. 229).
1 5 0 T. K u r o c z y c k i , W. R. R z e p k a
k alk am i składniow ym i) obejm ują: kalki w zakresie szyk u , form y g ram atycz nej n iek tórych członów zdania oraz repliki ogólnych sch em atów n iek tórych ty p ó w rosyjskich zd ań i grup sy n ta k ty czn y ch .
3.4.1. N ajw ażn iejszym i zap ożyczen iam i w zakresie linearnego porządku w yrazów w zdaniu b y ła ten d en cja do unieruchom ienia d osyć sw obodnego w języ k u polskim szy k u zaim ka s i ę 26 n a w zór rosyjskiej p ozycji po czasow niku lub n a końcu zdania (np. Oczom w ierzyć nie chce się lub w n aszym dom u wiele
zaniedbało się K ras 116) oraz przesunięcie zaim ka w zględnego który n aw iązu
jącego zdania podrzędne na drugie m iejsce (np. R ozkaz, w ykonanie którego
w ym aga...', D ziecko, rodzice którego ...; W iadukt, koszt którego ... itp . K ry n 15,
Zaw 13, W rób 42). Obie ten d en cje są do dziś ży w o tn e , zw łaszcza w język u prasy oraz sty lu u rzęd o w y m 27. Z drobiazgów od n otow ać w arto kalki szyku grup sy n ta k ty c z n y c h ty p u p ierw sza i druga klasy, p o lsk i i fra n c u sk i ję z y k (zam.
klasa p ierw sza i druga, ję z y k p o lsk i i fra n c u sk i) oraz p o sia d a kolekcję sztuk do tysią ca (zam. do tysią c a sz tu k )28, które jednak b y ły efem erydam i.
3.4.2. K alk i form y gram atycznej n iek tórych członów zdania d o ty czą głów nie form y orzeczenia w zdaniach n astęp u jących typów :
a) K sią żę nie był n a balu; ta rzecz u m nie nie była, zam . K się c ia nie było na
balu; nie było u m n ie tej rzeczy Szczer 111;
b) w zdaniach w y licza ją cy ch z rozbudow anym p od m iotem szeregow ym typu: J e st więc trzy kla sy pierw sze, cztery drugie, cztery trzecie, zam . są więc
trzy kla sy pierw sze;
c) w u ży w a n y ch p od w p ływ em rosyjskim jako bezp od m iotow e zdaniach ty p u C zy j u ż zam knęli bramę'1. ; B ili w dzwony; P o d a li do stołu (K ras 111, Zaw 34,
W rób 52, 86, 109), k tóre w języ k u polskim nie są jednoczłonow e; dopiero w prow adzenie nieosobow ej fo rm y czasow nika na -no albo -to (zam knięto
bramę, bito w dzw ony, podano do stołu) nadaje im charakter bezp od m iotow y.
R ep lik am i są rów nież zdania bezp od m iotow e typu: Ju tro p r z y j d z i e s i ę
pojechać do m iasta; P r z y s z ł o s i ę k u p ić słow nik i gram atykę, bow iem ich
p olsk ie od p ow ied n ik i zam iast form zw rotn ych posiadają nieosobow o u ż y ty czasow nik p r zy jd zie , p rzyszło , w yp a d n ie (por. Ju tro w y p a d n i e pojechać do
m iasta; P r z y j d z i e w końcu k u p ić ... itp .) lub p eryfrastyczne trzeba będzie, trzeba było (por. T rzeba było w końcu k u p ić ... itp .) Ł ęt 2 3 4 - 5 , Czar 2 8 29.
W pływ ow i ję zy k a rosyjsk iego p rzyp isyw an o rów nież u żyw an ie biernika w dopełnieniach zdań zaprzeczon ych , np. N ie zw ykłem to czynić, nie mogę to
26 W szczegółach zob. H . M is z , S zy k się w d zisiejszej polszczyźn ie p isa n e j, „ J ęzy k P o lsk i” 1956, s. 102 i n a st.
27 Zob. K u ltu ra ję z y k a polskiego, op. cit., s. 401, 403 - 404. 28 Zob. „P oradnik J ę z y k o w y ” 1906, s. 109.
28 W szczegółach zob. A . D o r o s , Werbalne konstrukcje bezosobowe w ję z y k u ro syjsk im
i po lsk im na tle in nych język ó w słow iańskich, W rocław — W arszaw a—K ra k ó w —Gdańsk
