Jak opisać dekorację fasady, elewacji i wystrój wnętrza architektonicznego?
Jak opisać dekorację fasady, elewacji i wystrój wnętrza architektonicznego?
Ważne daty
1211‑1300 – Lata budowy katedry w Reims 1568–1584- Lata budowy kościoła Il Gesù
1190‑1200 – Początek budowy katedry w Limburgu 1246 – Początek budowy kościoła Santa Maria Novella Scenariusz lekcji dla nauczyciela
Źródło: online-skills, licencja: CC0.
II. Zapoznawanie z najwybitniejszymi dziełami w zakresie architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
13. dokonuje opisu i analizy, w tym porównawczej, dzieł z uwzględnieniem ich cech formalnych:
a) w architekturze: planu, układu przestrzennego, opisu fasady i elewacji, wnętrza,
IV. Kształcenie w zakresie rozumienia i stosowania terminów i pojęć związanych z dziełami sztuki, ich strukturą i formą, tematyką oraz techniką wykonania. Uczeń:
1. definiuje terminy związane z opisem formy i struktury dzieła architektonicznego, w tym określenia dotyczące typów i elementów planów budowli, elementów konstrukcyjnych i dekoracyjnych (dekoracji fasady i wnętrza) oraz układu przestrzennego;
9. nazywa oznaczone na ilustracji elementy architektoniczne, właściwe dla poszczególnych stylów i tendencji, w tym:
a) dzieł antycznych egipskich,
b) dzieł antycznych greckich i rzymskich (a także powstałych w okresie renesansu, baroku i klasycyzmu, dla których antyk był inspiracją),
c) wczesnochrześcijańskich, d) bizantyńskich,
e) romańskich, f) gotyckich.
Nauczysz się
Jak opisać dekorację fasady, elewacji i wystrój wnętrza
architektonicznego?
ustalać na co zwracać uwagę podczas opisu dekoracji fasady, elewacji i wnętrza budowli;
używać języka architektury podczas analizy dekoracji fasady, elewacji i wnętrza;
identyfikować ornamenty właściwe dla poszczególnych stylów;
analizować dekorację fasady, elewacji i wnętrza budowli;
porównywać dekoracje fasad budowli reprezentujących różne style.
Elewacja i fasada
Według słownika terminologicznego sztuk pięknych elewacja (z francuskiego eleuation oraz łaciny elevatio, od elevo - czynię lżejszym) to lico budynku, jedna z zewnętrznych jego ścian wraz ze wszystkimi występującymi na niej elementami. Wygląd elewacji warunkuje konstrukcja, użyty budulec i funkcje budynku. O ukształtowaniu elewacji decydują podziały pionowe (ryzality, kolumny, pilastry, lizeny itp.), poziome (gzymsy, fryzy), otwory (okna, loggie), wykusze, balkony, faktura (różnicowanie budulca i tynków, okładzin itp.). Pionowy człon elewacji, ciągnący się przez całą jej wysokość i odpowiadający jednej osi pionowej, nazywa się przęsłem (segmentem). Elewację pozbawioną otworów nazywamy ślepą.
Schemat przedstawiający sposób określania położenia fasady
Źródło: online-skills, licencja: CC0.
Fasada (staropol. facjata) to elewacja budynku wyróżniona od pozostałych odmienną kompozycją architektoniczną (rozczłonkowanie architektury; zwieńczenia, wieże, szczyty, kontrasty kolorystyczne użytych materiałów budowlanych, mozaiki, sgraffita, dekoracja malarska itp.), zawierająca przeważnie główne wejście; może być podporządkowana ogólnej kompozycji budynku i - jako integralna część bryły - odpowiadać jej wewnętrznym podziałom lub odgrywać rolę niezależną, np. dostawiona do budowli centralnej.
W architekturze miejskiej fasada stanowi ważny czynnik kompozycji urbanistycznej, jako dominujący akcent placów i zakończeń osi widokowych lub w układzie szeregowym, kształtując pierzeje placu i ulicy.
Szczególnie bogate fasady wykształciła architektura sakralna. Fasady z portykami kolumnowymi charakterystyczne są dla świątyń greckich i rzymskich. W architekturze kościelnej najbardziej charakterystyczne są dwa typy fasady: bezwieżowa (o dwu kondygnacjach, z których górna, węższa, zwieńczona jest szczytem, odpowiadająca głównie typowi kościoła bazylikowego) i dwuwieżowa.
W architekturze świeckiej szczególnie bogate fasada wykształciła architektura pałacowa XVI‑XVIII w.
W kompozycji przestrzennej pałacu entre cour et jardin (fr. między dziedzińcem a ogrodem) odgrywają ważną rolę dwie: główna od dziedzińca paradnego, początek osi kompozycyjnej, i tylna od ogrodu, parku.
Przykład fasady bezwieżowej, Santa Maria Novella, XV w., Florencja, Leon Ba sta Alber , wikimedia.org, CC BY 3.0
Przykład fasady dwuwieżowej, Katedra w Limburgu, XII/XIII w., Niemcy, wikimedia.org, GFDL 1.2
Analiza dekoracji architektonicznej
Analizę architektury należy rozpocząć od fasady, czyli od frontu z racji jego reprezentatywnego charakteru, potem opisać pozostałe elewacje i przejść do charakterystyki wnętrza. W architekturze charakterystyka ta obejmuje portal wraz z jego elementami, obramienia okien i ich wypełnienie, zastosowane podziały pionowe (porządki i sposób konstrukcji kolumn, półkolumn, pilastrów, skarp), podziały poziome (fryzy i gzymsy) oraz zwieńczenia (szczyty, frontony w postaci przyczółków, blend, sterczyn), attykę, nisze i wnęki. Należy także opisać dekorację rzeźbiarską, jej rodzaj (rzeźba
pełnoplastyczna, płaskorzeźba, relief), rozpoznać pojawiające się ornamenty. We wnętrzu ważną rolę pełni także dekoracja malarska: malowidła ścienne, malarstwo iluzjonistyczne, witraże, mozaiki.
Typy portali romańskich
Portale romańskie, źródło: Wilfried Koch, „Style w architekturze”, Świat Książki 2006, s. 99, CC BY 3.0
Przykłady portali gotyckich
Portale gotyckie, źródło: Wilfried Koch, „Style w architekturze”, Świat Książki 2006, s. 164-165, CC BY 3.0
Portale gotyckie, źródło: Wilfried Koch, „Style w architekturze”, Świat Książki 2006, s. 164-165, CC BY 3.0
Portale gotyckie, źródło: Wilfried Koch, „Style w architekturze”, Świat Książki 2006, s. 164-165, CC BY 3.0
Przykłady portali renesansowych
Portale renesansowe, źródło: Wilfried Koch, „Style w architekturze”, Świat Książki 2006, s. 219, CC BY 3.0
Przykłady portali barokowych
Portale barokowe, źródło: Wilfried Koch, „Style w architekturze”, Świat Książki 2006, s. 242, CC BY 3.0
Przykłady głowic kolumn
Style głowic greckich, źródło: Wilfried Koch, „Style w architekturze”, Świat Książki 2006, s. 15, CC BY 3.0
Bizantyjsko-wczesnochrześcijańskie głowice, źródło: Wilfried Koch, „Style w architekturze”, Świat Książki 2006, s. 40, CC BY 3.0
Głowice gotyckie, Wilfried Koch, „Style w architekturze”, Świat Książki 2006, s. 199, CC BY 3.0
Głowice renesansowe i manierystyczne, Wilfried Koch, „Style w architekturze”, Świat Książki 2006, s. 220, CC BY 3.0
Głowice barokowe, źródło: Wilfried Koch, „Style w architekturze”, Świat Książki 2006, s. 247, CC BY 3.0
Głowica secesyjna, źródło: Wilfried Koch, „Style w architekturze”, Świat Książki 2006, s. 276, CC BY 3.0
Podziały poziome, detale architektoniczne i ornamenty
Gzymsy, źródło: Wilfried Koch, „Style w architekturze”, Świat Książki 2006, s. 442, CC BY 3.0
Elementy portali
Fasada katedry gotyckiej w Reims, XIII/XIV w., Francja, źródło: Wilfried Koch, „Style w architekturze”, Świat Książki 2006, s. 170, CC BY 3.0
Fasada kościoła Il Gesù, XVI w., Rzym, Włochy, źródło: Wilfried Koch, „Style w architekturze”, Świat Książki 2006, s. 218, CC BY 3.0
Słynne dekoracje średniowiecznych fasad
Portal zachodni romańskiej bazyliki św. Marii Magdaleny, XII w., Vézelay, Francja, wikimedia.org, domena publiczna
Portal zachodni gotyckiej katedry w Reims, XIII w., Reims, Francja, wikimedia.org, CC BY 3.0
Źródło: online-skills, licencja: CC0.
Polecenie 1
Na podstawie wysłuchanego audiobooka wskaż różnice pomiędzy dekoracją portali zachodnich kościołów:
romańskiego i gotyckiego. Podaj co najmniej 5 różnic.
Ornamentyka
Ornament (łac. ornare - czasownik znaczący zaopatrzyć, ozdabiać) jest motywem albo całym zespołem motywów zdobniczych, mających zastosowanie między innymi w architekturze. Ornamenty były
nierozerwalnie związane z architekturą do roku 1910, kiedy pionier modernizmu Adolf Loos, opublikował w Wiedniu swój najgłośniejszy esej Ornament i zbrodnia, w którym wystąpił przeciw nadmiarowi
dekoracji w architekturze i sztuce użytkowej. Od tytułu pracy zapożyczone zostało sformułowanie ornament to zbrodnia, a poglądy Loosa poparło wielu współczesnych architektów.
Ornament może pokrywać całe powierzchnie ścian lub wypełniać wyznaczone miejsca, ograniczając się do określonych pól, pasów. Poza funkcją dekoracyjną ma także znaczenie dla tektoniki budowli – podkreśla podziały elewacji lub przysłania jej konstrukcję. Warto pamiętać, że ornament nie jest elementem konstrukcyjnym, a może jedynie ją zdobić.
Ornamenty powiązane są często z epokami i kręgami kulturowymi, w których powstały. Ich typy, detale i różnorodny charakter można powiązać z właściwym stylem architektonicznym, a często jest także pomocny w datowaniu.
Dekoracja fasady, źródło: W. Bogusz, „Zarys historii architektury”, WSiP, 1996 s. 89, CC BY 3.0
Dekoracja fasady, źródło: W. Bogusz, „Zarys historii architektury”, WSiP, 1996 s. 117, CC BY 3.0
Podział ścian na pola dekoracyjne (panneau), źródło: W. Bogusz, „Zarys historii architektury”, WSiP, 1996 s. 133, CC BY 3.0
Wybrane ornamenty stosowane w architekturze Wykaz ornamentów:
arabeska groteska panoplia bukranion meander okuciowy
rollwerkowy/zwijany małżowinowo–chrząstkowy lambrekin
wstęgowo‑cęgowy kandelabrowy
kimation joński/wole oczy astragal
palmeta maszkaron rocaille kartusz medalion akant plecionka czołganki (żabki) feston (girlanda) konsola
atlant kariatyda
Zadania
Ćwiczenie 1
Źródło: online-skills, licencja: CC0.
Ćwiczenie 2
Źródło: online-skills, licencja: CC0.
Ćwiczenie 3
Źródło: online-skills, licencja: CC0.
Ćwiczenie 4
Źródło: online-skills, licencja: CC0.
Ćwiczenie 5
Źródło: online-skills, licencja: CC0.
Ćwiczenie 6
Źródło: online-skills, licencja: CC0.
Zobacz także Inna wersja zadania
Źródło: online skills, cc0.
Ćwiczenie 7
Źródło: online-skills, licencja: CC0.
Słownik pojęć
a yka
ścianka, balustrada lub rząd sterczyn bądź szczycików, wieńczących elewację budowli i znajdujących się zwykle ponad gzymsem koronującym; pewne typy attyki mają znaczenie konstrukcyjne jako ścianki niskiego poddasza; attyka pełni głównie funkcję dekoracyjną, służąc zwykle do częściowego lub całkowitego osłonięcia dachu; wieńczy całe budynki lub ich poszczególne części. Zależnie od ukształtowania rozróżnia się:
1) attyki pełne, zwykle ślepe ścianki;
2) attyki ażurowe, których najważniejszą odmianą jest attyka balustradowa i arkadowa;
3) attyki grzebieniowe, złożone najczęściej z cokołu (fryzu) oraz z grzebienia (koronki) z szeregiem zębów;
4) attyki szczytowe, złożone z rzędu szczycików.
balkon
nadwieszony, otwarty element arch., wysunięty przed lico ściany zewn. budynku, pełniący rolę użytkową (zwykle jako miejsce przeznaczone do oglądania widoków dla jednej lub kilku osób) i dekoracyjną.
blenda
ślepy otwór, płytka wnęka w murze, w formie arkady lub okna; zwykle stosowana w elewacjach jako motyw dekor., rzadziej w celu odciążenia ściany
elewacja
lico budynku, jedna z zewnętrznych jego ścian wraz ze wszystkimi występującymi na niej elementami.
fasada
frontowa ściana lub elewacja budynku.
fronton
przyczółek, szczyt w architekturze klasycznej (Grecja, Rzym, renesans, klasycyzm) lub posługującej się formami klasycznymi; jego pole wewnętrzne, gładkie lub wypełnione rzeźbą, obramione gzymsem, nosi nazwę tympanonu.
fryz
1. w architekturze: środkowa część belkowania;
2. ornament w postaci poziomego pasa, zdobiący np. ściany, naczynia; fryz arkadowy - fryz w postaci arkady.
gzyms
architektoniczny element w formie poziomego (zwykle profilowanego) występującego przed lico muru pasa pojedynczego lub złożonego, o krawędziach przebiegających w płaszczyźnie równoległej do ściany.
kolumna
pionowa podpora architektoniczna o przekroju kolistym lub wielokątnym, pełniąca również funkcje dekoracyjną; składa się z trzech części: głowicy, trzonu i bazy, lub przynajmniej z dwóch pierwszych.
kruchta
przedsionek kościoła, poprzedzający wejście główne, czasem także boczne do naw.
lizena
płaski, pionowy pas muru lekko występujący z jego lica; w odróżnieniu od pilastra bez głowicy i na ogół bez bazy.
loggia
pomieszczenie otwarte na zewnątrz, zwykle przesklepione, usytuowane zazwyczaj w elewacji budynku na całej jej szerokości lub na krótszym odcinku, na jego narożu, na parterze lub piętrze, zamknięte kompozycyjnie i niebędące ciągiem komunikacyjnym, służące gł. jako miejsce dla wypoczynku i widokowe.
mozaika
technika dekor. zaliczana do malarstwa monumentalnego, polega na układaniu wzoru z drobnych, różnego kształtu barwnych kamieni, szkła i ceramiki na odpowiednio przygotowanym podłożu (świeża zaprawa wapienna, cement, mastyks).
nisza
najczęściej prostokątne lub półokrągłe, zamknięte półkoliście górą wgłębienie w murze, o charakterze dekoracyjnym, często przesklepione konchą, zwieńczone małymi frontonami trójkątnymi,
półokrągłymi lub odcinkiem gzymsu, ujęte w kolumienki albo pilastry. Przeznaczone czasem dla ustawienia rzeźby figur.
pilaster
piaski filar przyścienny, pełniący funkcje podpory i dekorujący rozczłonkowania ścian; występuje także jako część obramienia otworów okiennych, drzwiowych, bramnych itp.
portal
ozdobne obramienie otworu wejściowego, na które składają się elementy architektoniczne i rzeźbiarskie.
portyk
(łac. porticus) - zewnętrzna część budynku, otwarta przynajmniej z jednej strony kolumnadą lub rzędem filarów, sięgających jednej lub dwu kondygnacji, osłaniająca najczęściej gł. wejście, często (w architekturze nawiązującej do antyku) zwieńczona trójkątnym frontonem; wysunięta ku przodowi lub wgłębiona (portyk wgłębny).
porządek architektoniczny
system konstrukcyjno‑dekoracyjny, którego elementy, o określonym kształcie i sposobie dekoracji, są powiązane określonymi proporcjami obliczanymi za pomocą modułów, najbardziej znane podstawowe porządki architektoniczne wykształciły się w starożytności, w Grecki gdzie wykształciły się trzy podstawowe porządki: dorycki, joński, koryncki, które można rozpoznać po kształcie kapiteli kolumn, rzymianie zmodyfikowali greckie porządki oraz wprowadzili porządek toskański i kompozytowy.
przęsło
1) we wnętrzu budowli przestrzeń między parą podpór dźwigających odrębną konstrukcyjnie część sklepienia; 2) wyodrębniona rytmicznie powtarzanymi elementami podziału pionowego część płaszczyzny elewacji (p. ścienne).
przyczółek patrz: fronton relief
kompozycja rzeźb, wydobyta z płaszczyzny płyty kamiennej, drewnianej lub metalowej,
z pozostawieniem w niej tła; przeznaczona do oglądania wyłącznie od frontu; uzyskana techniką rzeźbienia, kucia, odlewania itp.
ryzalit
występująca z lica elewacji część budynku, tworząca z nim organiczną całość.
sterczyna
pionowy, wieńczący element dekoracji arch., np. pinakiel, mały obelisk itp.
szczyt
dekoracyjne, oparte o kształt trójkąta zwieńczenie elewacji budynku lub jego fragmentów (najczęściej ryzalitów portali, otworów okiennych).
westybul
(franc. vestibule, z łac. uestibulum) - przedsionek w niektórych typach budowli.
wieża
budowla lub wyodrębniona część innej budowli na planie koła, owalu, wieloboku lub prostokąta, której wysokość jest wyraźnie zaakcentowana w stosunku do szerokości podstawy.
witraż
1) kompozycja wykonana z barwnego szkła okiennego, figur, lub ornamentowana; złożona z kawałków szkła łączonych ramkami ołowianymi (zwanymi dwutówkami) i osadzanych między żelaznymi
sztabami, dzielącymi je na kwatery, stanowi wypełnienie otworu okiennego; (…) 2) technika malarska zaliczana do malarstwa monumentalnego.
wykusz
nadwieszony na zewn. ścianie budowli wielokątny lub czworokątny występ w formie dobudówki przeprutej szerokimi oknami, nakrytej osobnym dachem, poszerzający wnętrze, do którego przylega.
zakrys a
(niem. Sakristei, ze starowi, sacristia, od sacrisła 'sługa kościelny, zakrystian') - boczne pomieszczenie w świątyni chrzęść, przylegające od pn. lub pd. i połączone wejściem z prezbiterium; niekiedy z drugim wejściem od zewnątrz; przeznaczone do przechowywania szat i sprzętów liturgicznych oraz do przygotowywania się kapłanów do odprawiania obrzędów liturgicznych.
Definicje opracowano na postawie:
Słownik terminologiczny sztuk pięknych, opr. zbiorowe pod red. Krystyny Kubalskiej‑Sulkiewicz, Wyd.
Naukowe PWN, Warszawa 2003
https://archirama.muratorplus.pl/encyklopedia‑architektury
Galeria dzieł sztuki
Przykład fasady bezwieżowej, Santa Maria Novella, XV w., Florencja, Leon Ba sta Alber , wikimedia.org, CC BY 3.0
Przykład fasady dwuwieżowej, Katedra w Limburgu, XII/XIII w., Niemcy, wikimedia.org, GFDL 1.2
Bibliografia
Basista, Jak czytać architekturę, Universitas, Kraków 2012
Słownik terminologiczny sztuk pięknych, opr. zbiorowe pod red. Krystyny Kubalskiej‑Sulkiewicz, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2003
C. Davidson Cragoe, Jak czytać architekturę? Najważniejsze informacje o stylach i detalach, Arkady, Warszawa 2009
E. Charytonow, Historia architektury i formy architektoniczne, PWSZ, Warszawa 1963 https://archirama.muratorplus.pl/encyklopedia‑architektury (dostęp z dnia 31.03.2018) W. Bogusz, Zarys historii architektury, WSiP, Warszawa 1996
Portal zachodni romańskiej bazyliki św. Marii Magdaleny, XII w., Vézelay, Francja, wikimedia.org, domena publiczna
Portal zachodni gotyckiej katedry w Reims, XIII w., Reims, Francja, wikimedia.org, CC BY 3.0
