INSTYTUT PAMIĘCI NARODOWEJ
KOMISJA ŚCIGANIA ZBRODNI PRZECIWKO NARODOWI POLSKIEMU
ELŻBIETA RĄCZY
POMOC POLAKÓW
DLA LUDNOŚCI ŻYDOWSKIEJ NA RZESZOWSZCZYZNIE
1939-1945
RZESZÓW 2008
Wstęp 15 Część I »"»
Zarys monograficzny 23 Rozdział I. Sytuacja Polaków i Żydów na Rzeszowszczyźnie pod okupacją niemiecką 25 Rozdział II. Pomoc indywidualna 49 Rozdział III. Pomoc zorganizowana i instytucjonalna 83 Rozdział IV. Motywacje pomocy 97 Zakończenie 128 Bibliografia 131 Część II
Dokumenty i relacje 139 Dokumenty i relacje Polskie 141 Nr 1. 1945 marzec 20, Rzeszów - Protokół rozprawy przeprowadzonej przez Urząd Wojewódzki w Rzeszowie w sprawie adopcji Żydówki Antoniny Marii przez Polkę Zofię Nogę 141 Nr 2. 1945 wrzesień 25, Giedlarowa - Zaświadczenie wystawione przez Urząd Parafialny Obrządku Łacińskiego w Giedlarowej, potwier- dzające rozstrzelanie przez Niemców w Leżajsku w czerwcu 1942 r. Ja- kuba Tokarza za przechowywanie rodziny żydowskiej 142 Nr 3. 1945 październik 25, Głogów Małopolski - Relacja Stanisława Sali dotycząca zamordowania przez Niemców w 1943 r. Zofii Wilczak i [N.] Wilczaka oraz ukrywanej przez nich Żydówki Marii Cynar . . . . 143 Nr 4.1947 lipiec 8, Gorlice - Zeznania Ludwika Falarza, złożone przed
6 Spis treści Wojskowym Sądem Rejonowym w Rzeszowie na sesji wyjazdowej w Gorlicach, na temat ukrywania przez niego małżeństwa Żydów i oko- liczności ich śmierci wiosną 1943 r 144 Nr 5. 1948 październik 28, Przemyśl - Zaświadczenie wydane przez Wojewódzki Komitet Żydowski w Przemyślu o ukrywaniu przez Marię Jabłońską dwóch Żydówek - Heleny Heller i Reginy Gruenbaum . . . 145 Nr 6. 1951 sierpień 11, Warszawa - Prośba Agaty Sternik, skierowana do Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, o zwolnienie z więzienia księdza Henryka Uchmana, wraz z informacją o ukrywaniu przez niego sześciu Żydów 146 Nr 7. 1963 grudzień 6, Jedlicze - Relacja Emilii Wilusz dotycząca ukrywania przez jej rodzinę w Jedliczu rodziny Raissów i rodzeństwa Feldów od zimy 1942 r. do września 1944 r. 147 Nr 8. 1968 maj 15, Rzeszów - Zeznania Longina Marszałka, złożone przed OkręgowąKomisjąBadania Zbrodni Hitlerowskich w Rzeszowie na temat ukrywania i okoliczności śmierci Żydów o nieustalonych nazwiskach oraz Władysława Krzysztyniaka w Faliszówce zimą
1942/1943 r 149 Nr 9. 1968 czerwiec 5, Rzeszów - Zeznania Józefa Wojdylaka, złożo- ne przed Okręgową Komisją Badania Zbrodni Hilerowskich w Rzeszo- wie na temat ukrywania przez niego rodziny Turkielów, Mariana Fasta z żoną i Kuby Reinbacha 150 Nr 10. 1968 lipiec 23, Rzeszów - Zeznania Stanisława Janigi, złożone przed Okręgową Komisją Badania Zbrodni Hitlerowskich w Rzeszowie na temat ukrywania w Jodłowej Heszka Berka i rodziny Pariserów . . . 152 Nr 11.1968 wrzesień 28, Mielec - Zeznania Karola Puły, złożone przed Okręgową KomisjąBadania Zbrodni Hitlerowskich w Rzeszowie na te- mat okoliczności ukrywania w Żarówce od 1942 r. i zamordowania przez Niemców w kwietniu 1943 r. rodziny Hirschów oraz trzech in- nych Żydów, a także śmierci Floriana Szczurka z Janowca i dwóch przechowywanych przez niego Żydów zimą 1943/1944 r 154 Nr 12. 1970 kwiecień 4, Rzeszów - Zeznanie Józefy Siuzdak z domu Kazak, złożone przed Okręgową Komisją Badania Zbrodni Hitlerow- skich w Rzeszowie na temat okoliczności ukrywania Chany Stiler przez małżeństwo Katarzyny i Sebastiana Kazakówi i zamordowania ich przez Niemców w marcu 1943 r 155 Nr 13. 1972 maj 22, Warszawa - Zeznania Witolda Juliana Łowickiego,
złożone przed Okręgową Komisją Badania Zbrodni Hitlerowskich w Warszawie na temat okoliczności ukrywania się i zamordowania przez Niemców Karola Weisbergera i jego rodziny latem 1943 r 157 Nr 14. 1973 grudzień 28, Rzeszów - Wniosek Okręgowej Komisji Ba- dania Zbrodni Hitlerowskich w Rzeszowie o ściganie funkcjonariuszy posterunków żandarmerii w Kolbuszowej i w Sokołowie Małopolskim, którzy brali udział w zamordowaniu jedenastu osób (pięcioosobowej rodziny żydowskiej Celerów i sześciu pomagających im Polaków) we wsi Przewrotne 2 grudnia 1942 r 159 Nr 15. 1974 marzec 18, Kolbuszowa - List Marii Kapusty do Okręgo- wej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Rzeszowie w sprawie zamordowania przez Niemców jej ojca Stanisława Deca za ukrywanie czterech Żydów i żydowskiej dziewczynki w Grodzisku Dolnym 162 Nr 16. 1977 czerwiec 1, Wadowice - Protokół przesłuchania świadka Zofii Różyckiej przed Sądem Rejonowym w Wadowicach w sprawie ska- zania na karę śmierci przez Specjalny Sąd Niemiecki małżeństwa Zofii i Jakuba Gargaszów za ukrywanie Żydówki Hani Katz w Brzozowie . . . 164 Nr 17. 1977 lipiec 19, Gorzów Wielkopolski - Zeznanie świadka Sta- nisławy Grajek przed Sądem Rejonowym w Gorzowie Wielkopolskim w sprawie skazania na karę śmierci przez Specjalny Sąd Niemiecki Sta- nisławy Grajek z domu Korneckiej za ukrywanie Żyda Leona Felda w Sanoku 166 Nr 18. 1979 listopad 3, Chorzelów - Relacja Józefa Mądrego na temat ukrywania przez niego dwóch Żydówek w Chorzelowie od 1942 r. do sierpnia 1944 r 168 Nr 19. 1982 lipiec 5, Sanok - Relacja Stanisława Pyrcaka na temat ukrywania przez niego rodzin Kramerów, Liebermanów i Propperów oraz Fórera z żoną w Prusieku od października 1942 r. do września 1944 r. .. 170 Nr 20. 1982 wrzesień 29, Legnica - Relacja Marii Pieniążek na temat ukrywania przez jej rodziców w Dębowie rodziny Goldmanów od marca
1941 r. 173 Nr 21. 1983 maj 14, Przemyśl - Relacja siostry Ligorii Anny Grendy na temat ukrywania dzieci żydowskich w sierocińcu prowadzonym przez siostry niepokalanki w Przemyślu 175 Nr 22. 1985 luty 11, Warszawa - Relacja Adama Golczewskiego doty- cząca pomocy świadczonej przez niego Szymonowi Nagelbergowi i jego rodzinie latem 1942 r. 177
8 Spis treści Nr 23.1985 maj 2, Wrocław - Zeznanie Tadeusza Srogiego, złożone przed Okręgową Komisją Badania Zbrodni Hitlerowskich we Wrocławiu na te- mat pomocy udzielanej przez niego trzem Żydówkom w Sanoku i Żydów- ce Celinie Cybulskiej vel Zacharewicz w obozie KL Auschwitz-Birkenau 180 Nr 24. 1985 maj 7, Przemyśl - Relacja Emila Siary na temat ukrywania przez jego rodzinę w Maćkowicach rodziny Frenklów i [N.] Chwasta od jesieni 1940 r. do maja 1945 r 183 Nr 25. 1985 listopad ll,Trzciana-Relacja Bronisława Majkowskiego na temat ukrywania przez jego rodziców Edwarda Kwiatkowskiego w Zgłobniu od stycznia 1943 r. do końca okupacji niemieckiej oraz 0 pomocy świadczonej jego córce Marii „ 185 Nr 26. 1986 marzec 15, Korczyna - Relacja Mikołaja Potujki dotycząca ukrywania przez niego Marii Herbstman i jej córki Feigi w Korczynie .. 187 Nr 27. 1986 maj 14, Węgorzyno - Relacja Weroniki Andrzejczak do- tycząca ukrywania przez jej rodziców Chołty Szchpaca i Abrahama Kastenbauma w Węgorzynie od listopada 1942 r. do końca okupacji niemieckiej 188 Nr 28. 1986 czerwiec 26, Sanok - Zeznanie Zenobii Czekańskiej, złożo- ne przed Czesławem Cyranem, prezesem Sądu Rejonowego w Sanoku, na temat pomocy udzielanej przez nią i jej męża małżeństwu Czesława 1 Janiny Gumkowskich z Łodzi 190 Nr 29. 1986 lipiec 28, Leżajsk - Relacja Józefa Tokarza na temat roz- strzelania przez Niemców w czerwcu 1942 r. jego ojca Jakuba Tokarza i ukrywanej przez niego w Biedaczowie rodziny Landbaumów 192 Nr 30. 1987 sierpień 21, Zręcin - Relacja Andrzeja Czajkowskiego na temat ukrywania przez jego rodzinę w Zręcinie rodzin Lipinerów i Bergmanów oraz Chaskiela Morgensterna i Józefa Brajtowicza od lata 1942 r. do 8 października 1944 r 193 Nr 31. 1987 listopad 5, Kazimierówka - Relacja Franciszka Hrycko na temat ukrywania przez niego w Kazimierówce Blimy Schif od listopada
1941 r. do końca okupacji niemieckiej 195 Nr 32. 1988 luty 5, Jaworze Górne - Relacja Józefa Kałuży na temat pomocy świadczonej przez niego rodzinie Thau, a także zamordowania przez Niemców w Jaworzu Górnym w nocy 22/23 lutego 1943 r. jego dziadków i siostry za ukrywanie Żyda 196 Nr 33. 1988 lipiec 18, Warszawa-Relacja Janiny Dyszy; 1988 lipiec 18, Rzeszów - Relacja Stanisławy Matejskiej. Relacje dotyczące zamordowania
przez Niemców w Łańcucie 13 lutego 1943 r. Marii Ożóg (za przechowy- wanie w Głogowie Małopolskim rodziny Binrfeldów i innych Żydów) oraz Władysława Piechowskiego 198 Nr 34. 1988 sierpień 19, Jedlicze - Relacja Kazimierza Ciołkosza na temat jego pomocy w ukrywaniu się Anny Fries w Zręcinie od 11 sierpnia
1942 r. do września 1944 r. 200 Nr 35. 1989 styczeń 11, Srogów Dolny - Relacja Marii Piecuch na temat ukrywania przez jej rodzinę w Srogowie Dolnym rodziny Babadów od
1942 r. do końca okupacji niemieckiej 202 Nr 36. 1989 styczeń 16, Lisie Jamy - List Ludwiki Janczury do nieusta- lonej z nazwiska adresatki - przechowywanej przez nią Żydówki - z prośbą o pomoc żywnościową 204 Nr 37. 1990 maj 1, Rzeszów - Relacja Mieczysława Ryby i Jana Ryby na temat ukrywania przez ich rodzinę Beniamina Deresiewicza, Abraha- ma Einsprucha, Izraela Hacela (vel Hammela) oraz Hymana i Mendla Reinerów od jesieni 1942 r. do końca okupacji niemieckiej 205 Nr 38. 1991 lipiec 8, Przemyśl - Relacja Józefa Sochackiego na temat ukrywania przez jego rodzinę w Przemyślu rodziny Hauptów od paź- dziernika 1942 r. do 26 lipca 1944 r 208 Nr 39. 1991 październik 4, Rzepiennik Suchy - Relacja Marii Świerczek dotycząca ukrywania przez jej rodzinę w Jodłowej rodziny Pariserów od
14 sierpnia 1942 r. do 17 stycznia 1945 r. 210 Nr 40.1992 maj 15, Olchowa - Relacja Ludwika Włodygi na temat po- mocy świadczonej Żydom przez jego rodzinę w latach 1942-1944 ... 212 Nr 41. 1992 lipiec 29, Kolbuszowa - Relacja Zofii Skowrońskiej na temat pomagania przez nią i jej matkę w ukrywaniu się rodziny Mechlo- wiczów w Porębach Dymarskich od 1940 r. do lipca 1944 r. 214 Nr 42. 1993 marzec 19, Dąbrówka - Relacja Katarzyny Wilk na temat pomocy świadczonej przez nią i jej męża Bronisława Jakubowi Plafge- rowi, Marianowi Orgielowi oraz Siji i Jankielowi Wachtelom od 18/19 czerwca 1941 r 216 Nr 43.1995 październik 20, Nisko - Relacja Stanisława Puchalskiego na temat pomocy świadczonej przez niego rodzinie Feitów i innym Żydom z Jastkowic 218 Nr 44. 1996 styczeń 6, Rzeszów - Relacja Adama Bacia dotycząca ukrywania przez jego rodzinę w Zgłobniu Dueta Cukiera od wiosny
1942 r. do końca okupacji niemieckiej 221
10 Spis treści Nr 45. 1997 maj 12, Krosno - Relacja Stanisława Jastrzębia na temat ukrywania przez jego rodzinę w Krośnie Zofii Haftler z rodziną od 9 sierpnia 1942 r. do końca okupacji niemieckiej 222 Nr 46. 2002 maj 25, Dybków - Relacja Anny Góral na temat ukrywania przez mą w Sieniawie rodziny Banków do 1944 r 225 Nr 47. 2002 wrzesień 13, Rzeszów - Relacja Wiesława Magrysia doty- cząca uczestnictwa jego ojca w ratowaniu czwórki żydowskich dzieci z getta w Rzeszowie 227 Nr 48. 2004 maj 5, Dukla - Relacja Jadwigi Stoli dotycząca ukrywania przez jej rodzinę w Krośnie chłopca z rodziny Nussbaumów do 1944 r. 229 Nr 49. [b.d.], Przemyśl - Relacja Anny Horak na temat ukrywania przez jej rodzinę w Przemyślu rodziny Feiwela Pistrąga i Wiki Ersmanówny
od marca 1943 r. do 27 lipca 1944 r 231
Dokumenty i relacje żydowskie 233 Nr 50. 1945 marzec 10, Przemyśl - Relacja Anny Mass dotycząca oko- liczności jej ukrywania się w okolicach Przemyśla od 1/2 września 1943 r 233 Nr 51. 1945 czerwiec 5, Przemyśl - Oświadczenie Bema Wentrauba, Reginy Fridman, Klary Sterling, Lusi Rosenstock i Estery Jajgendorf dotyczące pomocy świadczonej 26 Żydom przez Piotra Głoda i jego rodzinę 235 Nr 52. 1945 październik 15, Kraków - Relacja Heleny Ausenberg do- tycząca okoliczności ukrywania się jej i innych Żydów w okolicach Dulczy Małej od lipca 1942 r. do listopada 1944 r. 236 Nr 53. [b.d.] 1945, Kraków - Relacja Psachje Honiga na temat ukry- wania go wraz z rodziną przez Stanisława i Józefa Dobrowolskich z Chrząstowa, Stanisława i Władysława Skibów z Połańca i Klimka Walczaka z Gawłuszowic 238 Nr 54. [b.d] 1945, Kraków - Relacja Adolfa Wolfganga dotycząca jego pobytu w polskim oddziale partyzanckim 240
Nr 55. 1947 kwiecień 16, Wrocław - Relacja Miriam Gefel dotycząca okoliczności jej ukrywania przez Polaków 242 Nr 56. 1947 kwiecień 18, Wałbrzych - Relacja Racheh Radner dotyczą- ca jej losów od 1941 r 243 Nr 57. 1947 maj 7, Przemyśl - Oświadczenie Leona Traua i Izraela
Cebuli o przechowywaniu rodziny Pistrągów przez Jana i Annę Horaków z Przemyśla 245 Nr 58. 1947 wrzesień 10, Bytom - Relacja Wiktora Rattnera dotycząca okoliczności ukrywania go przez Marię Zagórskąw Sielcach od sierpnia
1943 r 246 Nr 59. 1947 październik 31, Mielec - Zaświadczenie Powiatowego Ko- mitetu Żydowskiego w Mielcu o pomocy udzielanej ludności żydowskiej przez Andrzeja Kopeckiego, zamieszkałego w Radomyślu Wielkim 248 Nr 60. 1947 listopad 15, Szczecin - Relacja Feli Rozenblat-Walkę na temat okoliczności jej ukrywania się 249 Nr 61. 1948 luty 11, Dębica - Zaświadczenie wydane przez Tymczaso- wy Komitet Pomocy dla ludności żydowskiej w Dębicy, potwierdzające fakt niesienia pomocy Żydom przez Leokadię Mikołajków 251 Nr 62. 1948 marzec 17, Tel Aviv (?) - Pismo Emanuela Seinwela do- tyczące pomocy udzielanej ludności żydowskiej przez księdza Jana Zawrzyckiego podczas okupacji niemieckiej 252 Nr 63. 1949 styczeń 20, Ebelsberg - Oświadczenie Feli Schneebaum, potwierdzające fakt ukrywania jej wraz z siostrzenicą Helą Faust przez Jana Kubraka 254 Nr 64. 1950 styczeń 1, Tel Aviv - List Abrahama Segala do rodziny Cwynarów z Markowej z wyrazami wdzięczności za uratowanie życia 255 Nr 65. 1962 marzec 1, Ganej Tykwa - List Chaima Weissa do Broni- sława Lisowskiego z Brzozowa z prośbą o przesłanie potwierdzenia 0 ukrywaniu się autora listu wśród mieszkańców Brzozowa podczas okupacji niemieckiej 256 Nr 66. 1981 październik 27, Haifa - List Menachema Kupermana do Instytutu Yad Vashem w Jerozolimie z prośbą o przekazanie oficjalnego podziękowania Eugeniuszowi Pierogowi z Borków Nizińskich za ukry- wanie autora listu w latach 1943-1945 257 Nr 67. 1982 maj 31, Bne-Braku - Oświadczenie Etki Lerner o ukrywaniu jej wraz z rodzinąprzez rodzinę Pieniążków w latach 1941-1944 . . . . 259
Nr 68. 1984 styczeń 11, Brooklyn - Pismo Temy Herskowitz do Shmuela Krakowskiego o pomocy udzielonej jej i jej rodzinie przez granatowego policjanta Władysława Cieślę 260 Nr 69. 1984 listopad 10, Nowy Jork - Oświadczenie Leizora Bratena 1 Rubina Bratena o ukrywaniu ich przez Helenę Szelewę i Michała Mazura w latach 1942-1944 262
12 Spis treści Nr 70. 1986 sierpień 2, Wiedeń - List Leona Pennera, skierowany do Eliasza Epsteina z Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie, z informacją o ukrywaniu autora listu w Niebieszczanach przez Wła- dysława i Karola Szelków oraz Wiktorię Rolnik od stycznia 1943 r. do jesieni 1944 r 263 Nr 71. 1987 czerwiec 15, Paryż - List Heli Lewi do dyrektora Instytutu Yad Vashem o trudnościach w odzyskaniu dziecka przechowywanego u Józefa Balczyniuka w Dulczy Małej od stycznia 1944 r. 265 Nr 72. 1988 listopad 7, Nowy Jork - List Jose Blama do dyrektora Ży- dowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie, prof. Maurycego Horna, z informacją o ukrywaniu autora listu i Felicji Adiren w Prze- myślu przez rodzinę Zajączkowskich od 3 listopatia 1942 r. do maja
1945 r. 266 Nr 73. 1988 grudzień 16, Brington Mass - Oświadczenie Josepha Goldmana o ukrywaniu go przez rodzinę Świątków w miejscowości Gać od grudnia 1942 r. do 27 lipca 1944 r. 268 Nr 74. 1992 kwiecień 29, Chatswood - Oświadczenie Józefa Herziga o ukrywaniu go przez rodzinę Kaganów w miejscowości Zabrnie w la- tach 1940-1945 270 Nr 75. 1993 luty 2, Nowy Jork - Relacja Heleny Schmidt Rappaport, dotycząca ukrywania jej rodziny w Markuszowej przez rodzinę Niedzie- lów od zimy 1942 r. do 1944 r 272 Nr 76. 1993 luty 8, USA - Relacja Goldie Jakoby o ukrywaniu jej wraz z rodziną w Markuszowej przez rodzinę Eugeniusza Niedzieli 275 Nr 77. 1996 kwiecień 15, [b.m.] - List Seli Katz do nieustalonej adresat- ki z opisem okoliczności swojego ukrywania się od stycznia 1943 r. ... 277 Nr 78. [b.d.], Nowy Jork - List Arona Heftera, skierowany do Departa- mentu Sprawiedliwi wśród Narodów Świata Instytutu Yad Vashem w Je- rozolimie, z informacją o ukrywaniu autora listu przez rodzinę Raksów w Sanoku od stycznia 1943 r. oraz z wnioskiem o przyznanie Anieli Raksie medalu Sprawiedliwy wśród Narodów Świata 278 Nr 79. [b.d.], USA - Oświadczenie Stanleya i Lusi Iglów, dotyczące okoliczności ukrywania ich rodziny oraz innych Żydów w Łodzince Górnej w 1943 r. przez Michała Gierulę oraz zamordowania go wraz z żoną przez Niemców za przechowywanie Żydów 280 Nr 80. [b.d., b.m.] - Relacja Reny Dworeckiej na temat ukrywania jej, Sali Friedman i Ireny Kampf w Lesku przez dr. Mirona Lisikiewicza
i jego współpracownice od 4 września 1941 r., a także o pomocy świad- czonej przez niego innym Żydom 282 Nr 81. [b.d., b.m.] - Relacja RS. na temat okoliczności jej ukrywania się w Rzeszowie do końca okupacji niemieckiej 285 Aneks 289 Lista osób z terenu Rzeszowszczyzny odznaczonych medalem Spra- wiedliwy wśród Narodów Świata 289 Lista mieszkańców Rzeszowszczyzny, którzy pomagali Żydom pod- czas okupacji niemieckiej, ale nie zostali odznaczeni medalem Spra- 299 wiedliwy wśród Narodów Świata
Żydowscy mieszkańcy Rzeszowa zarejestrowani w listopadzie 1944 r.
w Powiatowym Komitecie Żydowskim w Rzeszowie 341 Wykaz tabel zamieszczonych w pracy 371 Wykaz skrótów 372 Indeks miejscowości 373 Indeks osób 379 Materiały ilustracyjne 393
