Art.I:10. Świadczenie osobie nieuprawnionej

ART. 10. ŚWIADCZENIE

OSOBIE

NIEUPRAWNIONEJ

§1.

Jeżeli świadczenie zostało

spełnione

do

rąk osoby nieuprawnionej do jego

przyjęcia, a

przyjęcie świadczenia nie zostało

potwierdzone

przez

wierzyciela,

dłużnik

jest

zwolniony

w takim zakresie, w jakim wierzy

­

ciel

otrzymał przedmiot

świadczenia.

§2.

Strony

mogą określić

wumowie inneprzypadki, wktórych świadczenie

do rąk osoby nieuprawnionej

zwolni

dłużnika z

zobowiązania.

A.

Podstawy regulacji

A.

l.

Analiza

prawnoporównawcza -

źródła

Przepis

jest

odpowiednikiem obecnie obowiązującego art. 452

k. c. Wśród projektowanych regulacji

europejskiego prawa

umów

przepis

ten z reguły

nie znajduje odpowiednika.

Problematyka

świadczenia

wykonanego

osobie

nie­

uprawnionej nie

została

uregulowana ani

w ACQP,

ani

w PECL,

ani

w DCFR.

W pawskim projekcie

europejskiego

kodeksu

cywilnego (przedprojekcie

Gan-

dolfi) materii obecnego

art.

452

k. c. odpowiadają art.

80

ust. 2, który

zawie

­ ra

regulację częściowo odpowiadającą,

odnosząc

się do

skutków

świadczenia

na

rzecz wierzyciela niezdolnego do

przyjęcia

świadczenia oraz

art.

81 tego

projektu,

regulujący

skutki

świadczenia do

rąk nieuprawnionego.

W

krajowych porządkach

prawnych można wskazać dwie

grupy

roz­

wiązań kwestii

świadczenia na

rzecz

nieuprawnionego.

Pierwszą

z nich

stanowią regulacje, które

przyjmują, że dłużnik

świadczący

na rzecz nie

­

uprawnionego jest zwolniony z zobowiązania, jeżeli świadczy

w dobrej wie

­

rze. Oznacza to, że jeżeli

z okoliczności wynika,

że

dłużnik

mógł

działać

w

usprawiedliwionym przekonaniu, iż uiszcza

świadczenie do rąk upraw

­

nionego,

to jest zwolniony z zobowiązania. Tak sformułowana

norma nie

Marcin Spyra

rozstrzyga

o tym,

co

może

być

„nośnikiem”

dobrej

wiary. W

tym zakresie

norma

pozostaje otwarta.

Źródłem usprawiedliwionego przekonania mogą

być różne

okoliczności, które

w

razie sporu oceniane

są

ex post przez sąd lub

inny kompetentny organ. Takie

rozwiązanie przyjmuje prawo francu­

skie, nowy kodeks cywilny Quebecu

(art.

1557),

prawo włoskie

(art.

1189 wł.

c.c.

)104,

rumuńskie (art. 1097 rum.

c.

c.

),

a

także

art. 81

ust.

2 przedpro-

jektu

Gandolfi oraz art.

1222 ust.

1 projektu

reformy francuskiego

prawa zobowiązań (przedprojektu Catala). Druga

grupa rozwiązań odrzuca

gene

­

ralną klauzulę

zwolnienia dłużnika

świadczącego nieuprawnionemu w do

­

brej

wierze. Dłużnik świadcząc osobie nieuprawnionej, nie jest

zwolniony z

zobowiązania, chyba

że

zajdą

następcze

okoliczności

pozwalające

przypi­

sać

takiemu

świadczeniu

skutek zwolnienia z

długu.

Jest to zasada, która

nie ma charakteruabsolutnego. Takżew

tej grupie

rozwiązańistnieje

wiele wyjątków, pozwalających na

ochronę dobrej wiary dłużnika

świadczącego nieuprawnionemu. Istotną

różnicą

jest jednak to,

że

wyjątki

te

wskazują, jakie

okoliczności

mogą

byćźródłem

usprawiedliwionego

przekonania

dłuż­

nika.Można

zatem

ex antę przesądzić, wjakich

sytuacjach

dłużnik, świad

­

cząc nieuprawnionemu,

może

być

zwolniony z zobowiązania.

Dotyczy

to

np.

świadczenia

do rąk

wierzyciela ujawnionego

w księdze

wieczystej, świad­

czenia do rąk

posiadacza skryptu

dłużnego

na

okaziciela.

Do tej grupy usta- wodawstw

należy prawo

polskie

(art. 452

k.

c.), atakże prawoniemieckie

105,

austriackie

(§

1424 ABGB)106

, chorwackie

(art. 164

ZOO

z 2005 r.

), słoweń­

skie

(art. 280

OZ

z

2001

r.)107

i szwajcarskie108.

104 P. Zatti, Corso..., s. 223, 284-285.

105 W. Fikentscher, A. Heinemann, Schuldrecht..., s. 165.

106 H. Koziol, R. Wesler, Bürgerliches..., t. Il, s. 95-96.

107 S. Cigoj, Teorija obligacij, Ljubljana 2003, s. 276-277.

108 T. Guhl, A. Koller [w:] T. Guhl, Das Schweizerische..., s. 232.

A.

2.

Uzasadnienie regulacji i

założenia

prawnopolityczne

Propozycja zakłada utrzymanie

dotychczasowego

modelu.

Obowiązujące rozwiązanie jest tradycyjnie

przyjęte przez

polskie prawo od czasu

kodeksu zobowiązań. Ani

literatura, ani praktyka

orzecznicza

nie wskazują

na po

­

trzebę

jego zmiany. Proponowane

rozstrzygnięcie

jest

uzasadnione nie

tylko względami historycznymi.

Komentowany przepis rozstrzyga

o podziale

mię

­

dzy

dłużnika

i

wierzyciela ryzyka

usprawiedliwionej

pomyłki

co do

osoby, na

rzecz której

powinno

nastąpić

świadczenie. Należy

przyjąć, że

ryzyko

to co do

zasady

winno obciążać dłużnika, który

podejmuje decyzję dotyczącą własnego zachowania.

To on ocenia,

czy okoliczności

uzasadniają świadcze

­

nie do rąk

określonej

osoby. Wierzyciel

nie

ma

bezpośredniego

wpływu

na tę decyzję. Brak

zatem

podstaw

do

obciążenia

go

ryzykiem

wiążącym się

ze

skutkami takiej

decyzji.

O

odrzuceniu rozwiązania przyjętego w kodeksach romańskiej

rodziny porządków prawnych rozstrzygnęło

także

dążenie dozwiększenia

pewności

obrotu.

Pozostawienie otwartej, generalnej klauzuli ochrony

dobrej wiary

dłużnika

świadczącego na rzecz osoby

nieuprawnionej

bez

zdefiniowania okoliczności pozwalających na

przyjęcie

dobrej

wiary dłużnika

zwiększa niepewność

w

obrocie

prawnym. Brak

takiej definicji powoduje, żedo czasu rozstrzygnięcia

sądu

ani

wierzyciel, ani

dłużnik

nie mogą być

pewni

oceny zachowania dłużnika

w

danych okolicznościach.

Nie

są

w związku z tym

w

stanie

ocenić

z

całą

pewnością,

czy

zobowiązanie

nadal istnieje.

Utrzyma

­ nie

zasady obowiązującej obecnie

na gruncie

art. 452 k.c. pozwala na jasne

rozstrzygnięcie

co do dalszego istnienia

zobowiązania w razie

świadczenia dorąkosoby

nieuprawnionej.

Rozstrzygnięcie

o wyjątkach od ogólnej

zasady

oraz wskazanie

okoliczności,

w których dobra wiara dłużnika świadczącego

nieuprawnionemu jest

chroniona,

pozwala wierzycielowi na

dokonanie

ex antę oceny

ryzyka

związanego z

własnym

zachowaniem

(np. wystawieniem

dokumentu dłużnego

zaopatrzonego

w klauzulę

liberacyjną).

Obowiązywanie zasady,

że świadczenie do rąk

nieuprawnionego nie

pro

­

wadzi do

zwolnienia dłużnika z zobowiązania jest pokłosiem

ogólniejsze

­

go

założenia,

że świadczenie

niezgodne z treścią zobowiązania nie zwalnia z zobowiązania

dłużnika,

nawet

jeśli

zachowanie takie

nie

jest zawinione.

W konsekwencji należy jednak przyjąć, że w granicach wyznaczonych za

­

sadami

autonomii

woli

dla danych

stosunków

prawnych strony mogą same określić, jakie zachowanie dłużnika zwalnia

go

z zobowiązania. Propono­

wana

reguła

dotycząca

skutków świadczenia

na rzecz

nieuprawnionego ma

w

związku

z tym charakter dyspozytywny.

B. Komentarz

B.l.

Cel i

znaczenie regulacji

Omawiany

przepis

określa jedną z zasad porządku

legitymacyjnego, tj.

zbioru reguł dotyczących weryfikacji przez dłużnika uprawnienia

osoby,

która

domaga się

od

niego świadczenia

na podstawie

stosunku

prawnego,

który dłużnika do świadczenia zobowiązuje109

. Z przepisu wynika,

że dłuż

­

nik

jest obciążony

ryzykiem

prawidłowej identyfikacji osoby

uprawnionej do

odbioru

świadczenia. Celem

tego przepisu jest

jednocześnie

wskazanie

dyspozytywnego

charakteru

reguł

porządku legitymacyjnego.

109 P. Jäggi, J.N. Druey, C. v. Greyerz, Wertpapierrecht, Zürich 1985; s. 33-35; F. Zoll, Klauzule dokumentowe. Warszawa 2002, s. 19.

B.2. Kontekst regulacji -

zakres zastosowania

Przepis

dotyczy

wszystkich

zobowiązań

o

charakterze

prywatnopraw­

nym

bez

względu

na źródło ich

powstania.

Przepis

ma

także znaczenie

dla

regulacji dokumentów

dłużnych.

Ma

on także stanowić

lex

generalis w

stosunku

do art. 28 ustawy

o elektronicznych instrumentach

płatniczych.

Proponowany

przepis

wraz

z art.

1:11

i

1:12

wyrażają

podstawowe

reguły porządku

legitymacyjnego.

Marcin Spyra

B.3. Wyjaśnienie

W

stosunku do art. 452

k.c.

w propozycji zrezygnowano

z odniesienia

do

sytuacji, w

której

wierzyciel jest

niezdolny do przyjęcia

świadczenia. Od­

niesienie

do zdolności doczynności

prawnych wierzyciela jest niepotrzebne.

Jeżeli spełnienie

świadczenia

wymaga czynności

prawnej

między

dłużni­

kiem a wierzycielem (np.

wykonanie zobowiązania pieniężnego

w gotówce),

to nieskuteczność świadczenia faktycznie

uiszczonegowierzycielowiwynika

już z reguł dotyczących

czynności prawnych.

W

wypadku

gdy

świadczenie

nie

wymaga dokonania czynności

prawnej

między

dłużnikiem

a wierzycie

­ lem (np.

zobowiązanie

polegające na

zarządzaniu majątkiem wierzyciela, reparacji ubrania,

pielęgnacji

ogrodu),

brak

zdolności do

czynności praw­

nych wierzyciela nie powinien wpływać na

ocenę

spełnienia

świadczenia przez dłużnika.

W wypadku braku faktycznej

zdolności do przyjęcia świad

­

czenia,

które miało być

wykonane

osobiście wobec wierzyciela (np.

niemoż

­

liwość

wysłuchania zamówionego

koncertu przezhospitalizowanego

wierzy­

ciela),

ocena prawidłowości

dokonania świadczenia

podlega ocenie

w

świetle kryterium

usprawiedliwionych

oczekiwań wierzyciela

(art.

1

i 2 projektu).

W

rezultacie

wprowadzenie odrębnego

przepisu, który odnosi

się

do świad

­

czenia na rzecz osoby niezdolnej do

jego

odbioru, należy uznać za

zbędne.

Jest

to

jednak

zmiana

o charakterze

techniczno-legislacyjnym.

W stosunku

do

obowiązującego stanu

normatywnego pominięcie

tej klauzuli

w przepisie

stanowiącym odpowiednik

art. 452k.c.

nie wprowadza

zmian.

Istotną zmianą jest

natomiast zastąpienie sformułowania

„wierzyciel

ze świadczenia skorzystał” klauzulą „wierzyciel uzyskał

przedmiot

świad­

czenia”.

Jest

to zawężenie

dotychczasowegoznaczenia. Zwolnienie dłużnika

z zobowiązania winno

nastąpić

jedynie

w

sytuacji, gdy wierzyciel uzyska od

osoby nieuprawnionej

właściwy

przedmiot świadczenia. Uzyskanie

jakich­

kolwiek

innych korzyści w związku ze

świadczeniem na

rzecz

nieupraw­

nionego nie ma

prowadzić do

wygaśnięcia zobowiązania. Zmiana

ta jest

motywowana

dążeniem do

ochrony interesu wierzyciela, polegającego na

uzyskaniu umówionego

przedmiotu

świadczenia.

Ustalenie,

jakie

zachowanie dłużnika prowadzi

go do

zwolnienia z

zo

­

bowiązania, mieści się w

zakresie autonomii stron stosunku zobowiązanio­

wego. Stąd

regulacja §2

proponowanego

przepisu, która zezwala

stronom

na odmienne

od

kodeksowego

uregulowanie konsekwencji świadczenia

do rąk

osoby

nieuprawnionej.

W

szczególności

dopuszczalne jest wskazanie

okoliczności, w

których ochronie podlega dobra wiara dłużnika

świadczą

­

cego w przekonaniu

o uiszczeniu świadczenia

osobie

uprawnionej.

Sformu

­

łowania „strony

mogą określić

w umowie

” nie

należy interpretować w

ten

sposób,

że

klauzula dotycząca świadczenia

do rąk nieuprawnionego musi byćw

każdym wypadku klauzulą

uzgodnioną

indywidualnie.

Odpowiednia

klauzula może także wynikać

ze

wzorca

umownego prawidłowo

inkorporo-

wanegodo umowy.

B.4. Przykłady

1.

Dłużnik

zobowiązany

był

z tytułu pożyczki, którą zaciągnął przez

pełno

­

mocnika. Osobawierzyciela nie była mu bezpośrednioznana.

Zwrotu

pożyczki zażądała osoba

trzecia, posługująca

się sfałszowanym

dowodem tożsamości.

[Dłużnik świadcząc

do rąk

tej

osoby,

nie jest zwolniony z zobowiąza­

nia, nawet jeżeli przy zachowaniu

profesjonalnego standardu weryfikacji dokumentów

nie

był w

stanie

zorientować

się,

że przedstawiony mu dowód

tożsamości

został sfałszowany],

2.

A

jest

przedsiębiorcą

trudniącym się sprzedażą plików muzycznych

przez

Internet. Jego

klienci wpłacają określoną kwotę, w

zamian za co

A

zo

­

bowiązujesię udostępnić im w

ciągu

kwartału

określoną ilość plików. Wzo­

rzec

umowny stosowany

przez

A

zawiera

klauzulę,

zgodnie

z którą A

jest

zwolniony

z

zobowiązania świadcząc osobie,

która

posłużyła się numerem

PIN przekazanym

klientowi przy zawarciu

umowy.

[Takie

postanowienie wzorca

należy

uznać za

skuteczne,

jeżeli

dotyczy ono

dłużnika świadczącego

w

dobrej

wierze].

3. Dłużnikbył

zobowiązany

do

zwrotu

pożyczki. Świadczyłonbratuwie

­

rzyciela,

który nie

przekazał pieniędzy wierzycielowi, ale zakupił

dla

niego 3

tony

węgla

stanowiące

równowartośćświadczenia

pieniężnego.

[Dłużnik

nie

został w ten sposób zwolniony z

zobowiązania,

chyba

że

wierzyciel

potwierdzi,

że zalicza otrzymany węgiel

na poczet świadczenia dłużnika].

ART. 11. BRAK OBOWIĄZKU

WYKAZANIA UPRAWNIENIA PRZEZ WIERZYCIELA

Dłużnik

nie

może

uzależnić spełnienia świadczenia

odwykazania

upraw­

nienia przez

wierzyciela, chyba

że

ustawa

lub umowa stanowi inaczej.

A.

Podstawy

regulacji

A.l. Analiza

prawnoporównawcza - źródła

Proponowany przepis nie

ma odpowiednika w

obowiązującym kodeksie

cy

­ wilnym. Brak

także

jego

odpowiedników

w

projektowanych regulacjach

euro­

pejskiego prawa

umów

(PECL,

DCFR,

ACQP), jak również

w

większości obo­

wiązujących

i projektowanychkodyfikacji

europejskich.

Materii uregulowanej w

proponowanym przepisie dotyczą §495

czeskiegoi

słowackiego ObćZ

110

.

Brak

110 Kwestia, której dotyczy proponowany przepis została uregulowana w §495 kodeksów cywilnych czeskiego i słowackiego. Regulacje te wymagają jednak od wierzyciela okazania dłużnikowi dowodu powstania zobowiązania z zastrzeżeniem papierów wartościowych wy­

emitowanych w masowym obrocie oraz innych papierów wartościowych, w stosunku do któ­

rych prawo zastrzega wyjątek od zasady prezentacji.