INSTYTUT ŚLĄSKI W KATOWICACH
Komunikat nr. 16
Szkolnictw o polskie na Ślqsku Opolskim od 1929 r.
N o w e widoki rozwoju
Z początkiem 1929 roku rozpoczyna się nowy okres dziejów szkol
nictw a polskiego w Niemczech, ponieważ naskutek w ydania przez rząd pruski ,,O rdynacji dotyczącej uregulow ania szkolnictw a dla m niejszości polskiej“ z 31 grudnia 1928 roku zostaje um ożliwione pow staw anie szkól z polskim językiem nauczania na całym obszarze P ru s. O rd y n a
cja ta nie odnosi się do części plebiscytowej Śląska, gdzie stosują się po
stanow ienia K onw encji Genewskiej, ale obowiązuje na pozostałej części opolskiego obwodu regencyjnego, a pozatem w yw arła duży wpływ na ogólną akcję szkolną prow adzoną przez organizacje polskie na Śląsku.
P ostanow ienia tej ordynacji d a ją ludności polskiej w całych P ru sac h te możności, które dała na części Śląska K onw encja Genewska, to jest zakładania szkół pryw atnych lub żądania szkół publicznych z polskim językiem nauczania. W ykorzystanie tych upraw nień było jednak wielce utrudnione spowodu często bardzo niekorzystnej interpretacji postano
wień „O rdynacji“ przez władze. Tern niem niej jednak od chwili ukaza
nia się O rdynacji Szkolnej rozpoczęła się ze stro n y organizacji prow a
dzącej polską akcję szkolną w Niemczech, t. j. Z w iązku Polskich T ow a
rzystw Szko ln ych , planowa robota, m ająca na celu stw orzenie sieci szkół pryw atnych z polskim językiem nauczania. Związek P . T. S. nie zam ierzał w ykorzystyw ać możności tw orzenia szkół publicznych, m ając w pamięci niedaw ne sm utne dośw iadczenie n a terenie śląskim. P ozatem znając specjalne trudności istniejące na Śląsku Opolskim przy tw orzeniu szkol
nictw a polskiego. Związek postanow ił rozpocząć akcję szkolną na innym terenie, a potem dopiero przenieść ją i rozw inąć na Śląsku Opolskim.
N iestety, jak to zobaczymy, w arunki tak się złożyły, iż akcja ta w m o
mencie, g d y zaczynała ogarniać G órny Śląsk, doznała przerw y.
R ok szkolny 1929/30 był przeznaczony n a akcję o rg anizacyjną na P o g ran iczu (G renzm ark P osen-W estpretissen) oraz rozpoczęcie pracy w P rusach W schodnich, toteż na tych terenach powstało 36 szkół pol
skich, natom iast terenu Śląska narazie me tykano. Stało się to dopiero w roku 1930/31, przeznaczonym n a zapoczątkow anie akcji na Opol- szczyźnie. P o w stają w tedy przy w ykorzystaniu odnośnych postanow ień K onw encji Genewskiej pryw atne szkoły powszechne z polskim języ
kiem nauczania: 24 kw ietnia 1930 roku w Jędryniu (pow iat strzelecki), w W ielkich Borkach (pow iat oleski) i w W ysokiej (pow iat oleski). 8
K o m u n ik a t In sty tu tu Ś lą s k ie g o w K a to w ic a c h nr. 1 6
stycznia 1931 roku w W olęcinie (pow iat oleski), 2 m arca 1931 roku w M ałych Ł agiew nikach (pow iat dobrodzieński) i w W ędzinie (pow iat dobrodzieński). N astępny rok szkolny 1931/32 zapow iadał się dobrze
— pow stają szkoły polskie 8 czerw ca 1931 roku w C entaw ie (pow iat strzelecki), 30 czerwca w G rabinie (pow iat p rudnicki), 17 sierpnia w M iłonowie (pow iat prudnicki) i 4 listopada w K ucobach (pow iat oleski). N aw iasow o należy zauw ażyć, iż szkoła w G rabinie jako m iej
scowości leżącej poza daw nym terenem plebiscytowym pow stała nie na podstaw ie K onw encji Genewskiej, lecz w spom nianej wyżej O rdynacji Szkolnej z 31 g ru d n ia 1928 roku.
Załam anie s ię akcji w o k r e s ie kryzysu e k o n o m ic z n e g o N iestety pod koniec 1931 roku rozpoczęta dopiero odniedaw na na Śląsku szkolna akcja organizacyjna zostaje przerw ana — w zm agający się kryzys ekonom iczny zm niejszył m ożliwości finansow e Zw iązku P o l
skich T ow arzystw Szkolnych, k tó ry m usiał zaprzestać otw ierania no
wych szkół. O d tego czasu utrzy m u je się niezm iennie ta sam a ilość 10 szkół pryw atnych, które zdołano w ciągu 1½ roku od kw ietnia 1930 ro ku do listopada 1931 roku uruchom ić, niestety ze zm niejszającą się w ostatnich dw u latach ilością uczniów , co jest dalszą ujem ną kon
sekw encją w strzym ania akcji szkolnej. W poszczególnych latach ilość uczniów w tych pryw atnych szkołach powszechnych z polskim językiem nauczania w ynosiła:
w ro k u szkolnym 1930/31 w 6 szkołach 92 uczniów, 1931/32 w 10 „ 129
1932/33 w 10 „ 130 1933/34 w 10 „ 116 1934/35 w 10 „ 103
Co się tyczy powszechnych szkół publicznych z polskim językiem nauczania, to ilość ich w dalszym ciągu stale się zm niejszała, w ynosząc:
w roku szkolnym 1930/31 — 27 szkół o 341 uczniach, 1931/32 — 26 „ 306
1 9 3 2 / 3 3 - - 2 4
„
2 5 41 9 3 3 / 3 4 — 1 0 1 5 1
1 9 3 4 /3 5 — 9 » " 5
Zm niejszyła się rów nież ilość dzieci, korzystających z nauki języka pol
skiego w szkołach niem ieckich, do po w ó szkołach w roku 1931/32 i do 48 w 5 szkołach w roku 1932/33.
W chwili rozw oju polskiego szkolnictw a pryw atnego, to jest z po
czątkiem roku szkolnego 1931/32, pow stały na Śląsku Opolskim obok szkół powszechnych rów nież p r y w a t n e s z k o ł y d o k s z t a ł c a j ą c e w ilości 5 z 51, a w następnym roku szkolnym z 52 uczniam i. N ie
stety trudności spow odow ały zm niejszenie ilości tych szkół do 2 o 19 uczniach w roku szkolnym 1933/34, a obecnie niem a ich wcale.
P o ls k ie gimnazjum w Bytomiu
R ozw ażania n ad stanem życia polskiego w Niemczech, wzm ożone
w epoce zakładania polskiego szkolnictw a pryw atnego, w prędce dopro
w adziły do w niosku, że należyty rozw ój społeczny ludności polskiej na tym terenie jest niemożliwy bez istnienia szkoły polskiej o poziom ie w yższym od szkół pow szechnych i dokształcających t. j. g i m n a z j u m p o l s k i e g o . W ychow yw anie m łodzieży w gim nazjach niem ieckich w Niem czech lub polskich w Polsce nie przynosiło rezultatu, gdyż w pierw szym w ypadku m łodzież ulegała germ anizacji, w drugim , nie uzyskując praw niemieckich, nie m ogła znaleźć pola działania po pow ro
cie do Niemiec. Z aprojektow ane gim nazjum postanow iono umieścić na Śląsku jako dzielnicy m ającej najw iększą ludność polską, a za siedzibę ze względu na posiadanie odpow iedniego gm achu w ybrano Bytom . Gm ach ten przerobiono i dostosow ano do potrzeb szkolnych oraz zaopa
trzo n o w niezbędne pomoce naukow e, do czego walnie przyczynił się
„ F u n d u s z S z k o l ni e t w a P o l s k i e g o Z a g r a n i c ą". W szy st
kie te prace w ykonano w ciągu lata 1932 roku, zam ierzając z dniem 1 października 1932 roku otw orzyć gim nazjum . Związek Polskich T o w a
rzystw Szkolnych n a tra fił jednak na rozliczne przeszkody ze stro n y w ładz niemieckich, które, w brew zupełnie w yraźnym postanow ieniom K onw encji Genewskiej i nie licząc się z faktem istnienia w w ojew ódz
tw ie Śląskiem kilku pryw atnych gim nazjów niemieckich, chciały prze
szkodzić lub przynajm niej odwlec pow stanie gim nazjum . Dzięki jed
nakże energicznej postaw ie organizacyj polskich i interw encji P re z y denta G órnośląskiej K om isji M ieszanej zdołano przełam ać trudności i dnia 8 listopada 1932 roku nastąpiło uroczyste otw arcie pierw szego polskiego gim nazjum . Jest ono tymi klasycznego, a w ykładane są w niem następujące przedm ioty: religja, język polski, język niemiecki, łacina, greka, jeżyk francuski, historja, geografja, m atem atyka, przy ro d a i fizyka, rysunki, śpiew i ćw iczenia cielesne. Z dziewięciu przew idzia
nych klas o tw arto w roku szkolnym 1932/33 klas siedem, w roku szkol
nym 1933/34 dalszą klasę, a w roku 1934/33 najw yższą. Tlość uczniów w ynosiła w roku szkolnym r 932/33 — 97, 1933/.34 — T53- t <934/35 — 204. P ersonel nauczycielski składa się z d yrektora i T2 nauczycieli.
P rz y gim nazjum znajduje się bursa, w której m ieszka większość ucz
niów. Założenie tego gim nazjum m a niezwykle doniosłe znaczenie dla Polaków zarów no Śląska Opolskiego iak całych Niem iec — z tą chw ilą zaczęło istnieć ognisko k u ltu ry polskiej, z którego m ogą w yjść ludzie niosący nowe życie społeczeństw u polskiemu w Niemczech.
4 K o m u n ik a t In sty tu tu Ś lą s k ie g o w K a to w ic a c h nr. 1 6
D a lsz e usiłow ania
K ry zy s finansow y 1931 roku i w ynikające stąd w strzym anie za
początkow anego rozw oju szkolnictw a polskiego na Śląsku zm usiły do szukania nowych dróg w yjścia, celem chociaż częściowego zaspokojenia potrzeb ludności w zakresie kształcenia dzieci w języku ojczystym . P o chw ilowej przerw ie organizacyjnej przystąpiono do tw orzenia wzo
rem istniejących już w innych dzielnicach Niem iec k u r s ó w j ę z y k a p o l s k i e g o d l a d z i e c i u c z ę s z c z a j ą c y c h d o s z k ó ł n i e m i e c k i c h . K u rsy te istniały na Śląsku już uprzednio, lecz w b a r
dzo m ałej ilości, gdyż zaledwie dw a, w B ytom iu i Z abrzu, wobec czego w pośpicsznem tem pie założono dalsze w liczbie 30, a m ianow icie 2 w powiecie bytom skim (G órniki i M ikulczyce), 3 w dobrodzieńskim (dw a w D obrodzieniu i jeden w W ędzinie), 1 w m ieście Gliwicach, 7 w powiecie oleskim (Bocianow ice, K ucoby, dw a w M ałych B orkach, Oleśno, W ielkie B orki i W olęcin), 7 w opolskim (G roszow ice, G ro dzice, N akło, dw a w O polu, Siołkowice i W ielki D obrzyń), 2 w p ru d nickim (G rab in a) i 8 w strzeleckim (C entaw a, dw a w G rodzisku, Im iel- nica, Jęd ry ń , Strzelce, Zalesie, Źandow ice). N a tych 32 kursach było uczniów w roku szkolnym 1933/34 — 490, a w roku szkolnym 1934/33
— SSO-
Ilość ochronek, o k tórych w spom inaliśm y wyżej, niestety zm niej
szyła się — zam knięto jedną w W ielkich B orkach, pozostały dwie w B ytom iu ' R aciborzu, liczące razem 35 dzieci.
Z e sta w ie n ie o g ó ln e
D la w yciągnięcia ostatecznych w niosków ze scharakteryzow anego wyżej stan u szkolnictw a polskiego na Śląsku Opolskim po w ojnie po
dajem y tablicę (str. 5), przedstaw iającą stan rzeczy w ostatnich dzie
więciu latach.
P rz y analizow aniu tej tablicy należy przedew szystkiem zw rócić uw agę na dw a dolne rzędy cyfr przedstaw iające podział zakładów w raz z uczęszczającymi do nich uczniam i na publiczne i pryw atne. D w a te szeregi są w o dw rotnym do siebie stosunku: szereg zakładów pu
blicznych idzie stale i niezm iennie w kierunku m alejącym , szereg za
kładów pryw atnych z jednym jedynym w yjątkiem w roku 1933/34 w kierunku rosnącym . Zjaw isko to doprow adza do w niosku, że szkol
nictw o publiczne nie odpow iada sw ym zadaniom w stosunku do lud
ności polskiej i na jego m iejsce przychodzić m usi szkolnictw o pryw atne, k tó reg o rozw ój jest niestety ham ow any przez b rak dostatecznych śro d ków finasow ych.
Dla uprzytom nienia sobie stanu szkolnictw a polskiego na Śląsku Opolskim należy porów nać jeszcze ilość dzieci polskich na tym terenie
-O ‘O 'O *o -o *o *o *o -o
•—1 - w • — •> -
O c ' O C -O c . o C ‘O C . o c c . o c ‘O C
1. Publiczne szkoły p o w szech n e
, z polskim językiem nau czania 35 942 30 642 29 506 28 410 21 341 26 306 24 254 10 151 9 115
2. Prywatne szk oły p ow sz ech n e
z polskim język iem n au czania — — — — — — — — 6 92 10 129 10 130 10 116 10 103
3. Pryw atne szk oły dokształcające
z polskim język iem nau czania — — — — — — — — — — 5 51 5 52 2 19 — —
4. Pryw atne g im n a zja z polskim
język iem nauczania — — — — — — — — — — — — 1 91 1 153 1 204
5. Nauka język a p o lsk ieg o w n ie m ieckich pu blicznych szkołach
p o w szech n y ch 21 119 18 631 14 413 10 181 8 153 6 90 5 48 5 48 5 48
6. P ryw atn e kursy języka p o l
sk ie g o — — — — — — 1 50 1 93 1 93 1 69 2 55 32 550
1. P ryw atn e ochronki polskie________ — — 1 30 2 41 2 60 2 11 3 54 3 55 3 42 2 35
_____________ Razem 56 1661 49 1309 45 1026 41 101 44 156 51 123 49 105 33 584 59 1052
z czeg o zakładów publicznych 56 1661 48 1219 43 919 38 591 35 494 32 396 29 302 15 199 14 163
„ „ prywatnych — — 1 30 2 47 3 110 9 262 19 327 20 403 18 385 45 889
Komunikat InstytutuŚląskiegow Katowicachnr.i6
6 K o m u n ik a t in s ty tu tu Ś lą s k ie g o w K a to w ic a c h nr. i(>
z ilością uczniów pobierających naukę czy to w języku polskim czy choćby naukę języka polskiego. P ie rw sz ą liczbę otrzym ujem y ze spisu ludności 1925 roku przez wzięcie ilości dzieci polskich w wieku szkol
nym t. j. od 6 do 14 lat wynoszącej 83 258, d ru g ą z wyżej podanej ta blicy, elim inując z sum na poszczególne lata uczniów szkół dokształ
cających i dzieci w ochronkach, jak o będące w wieku poniżej lub po
wyżej szkolnego. O trzym am y wówczas następujący procent dzieci pol
skich korzystających z nauki polskiej w ostatnich 6 latach:
w roku szk. 1929/30 — 0,78% , z czego w jęz. poi. 0,49% , jęz. poi. 0,29%
,, 1930/31 — 0 ,8 1 % , ,, ,, 0 ,5 2 % , ,, „ 0 ,2 9 %
„ 1 9 3 1 /3 2 — 0 ,7 4 % , 0 ,5 2 % , ,, w 0 ,2 2 %
0 1 9 3 2 /3 3 — 0 .7 2 % , 0 ,5 8 % , „ „ 0 ,1 4 %
,, 1 9 3 3 /3 4 — 0 .6 3 % . „ 0 .5 0 % , „ ,. 0 ,1 3 %
,, 1 9 3 4 /3 5 — 1 .2 2 % , 0 ,5 1 % , 0 ,7 1 %
W idzim y stąd, że ilość dzieci pobierających jakąkolw iek naukę polską w ynosi koło 1% , a całkow itą naukę po polsku koło % % ; r e s z t a c z y l i 9 9 % d z i e c i p o l s k i c h p o b i e r a n a u k ę w y ł ą c z n i e w j ę z y k u n i e m i e c k i m . Jeżeli z tem i cyfram i ze
staw im y ilość dzieci niemieckich pobierających naukę w języku nie
mieckim w w ojew ództw ie Śląskiem (np. 16203 w roku 1931/32), to przekonam y się, w jak dalekiej m ierze zasada nauczania w języku o j
czystym jest zachow yw ana na terenie Polski, jak nie jest zachow yw ana na te ry to rju m Niemiec. P o d tym względem stan szkolnictw a dla lud
ności polskiej na Śląsku Opolskim po w ojnie niewiele się różni od stanu przed w ojną.
D r B u g e n ju sz Z dro jew ski K atow ice, w październiku 1934 r.
U W A G A : Z e z w a l a się na d o w o l n e k o r z y s t a n i e z k o m u n i k a t ó w I n s t y t u t1* Ś l ą s k i e g o d la c e l ó w p r a s o w y c h .
T ło c z o n o w Z a k ła d a ch G r a fic z n y c h K. M ia r k i Sp. W y d . z o. p. w M ik o ło w ie
