Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Wydawnictwo Naukowe Wydzia³u Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Poznañ 2019
Cz³owiek, Gospodarka,
Spo³eczeñstwo
Ksiêga jubileuszowa dedykowana
Profesorowi Jerzemu Babiakowi
Redakcja naukowa
Recenzent:
Prof. UAM dr hab. Andrzej Stelmach
© Copyright by Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Wydawnictwo Naukowe Wydzia³u Nauk Politycznych i Dziennikarstwa ul. Umultowska 89A, 61-614 Poznañ, tel. 61 829 65 17
Wydawca: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Wydawnictwo Naukowe Wydzia³u Nauk Politycznych i Dziennikarstwa ul. Umultowska 89A, 61-614 Poznañ, tel. 61 829 65 17
ISBN 978-83-65817-59-4
Sk³ad komputerowy – „MRS”
60-408 Poznañ, ul. P. Zo³otowa 23, tel. 605087690
Spis treœci
Przebieg kariery Profesora zw. dr. hab. Jerzego Babiaka . . . 9 Iwetta ANDRUSZKIEWICZ
Wokó³ kwestii równouprawnienia kobiet i mê¿czyzn na rynku pracy . . . 35 Pawe³ ANTKOWIAK
Jednolity patent europejski – czyli rzecz o sporze rz¹du z samorz¹dem
zawodowym rzeczników patentowych . . . 47 Paulina BARAN
Wokó³ pojêcia polityki rodzinnej . . . 61 Ryszard BODZIACKI
Organizacje pozarz¹dowe i ich udzia³ w aplikacji œrodków unijnych . . . 73 Zbigniew CZACHÓR
Unia Europejska a perspektywy wspó³pracy miêdzyparlamentarnej krajów Europy Œrodkowej i Wschodniej, ze szczególnym uwzglêdnieniem
Polski i Wêgier . . . 91 £ukasz DONAJ
Przewidywanie a wspó³czesne procesy spo³eczno-ekonomiczne.
Wybrane problemy . . . 101 Przemys³aw FR¥CKOWIAK
O wolnoœci, nauczycielstwie i zaufaniu spo³ecznym . . . 115 Maciej GÓRNY
Zasada subsydiarnoœci a gospodarka spo³eczna w Niemczech . . . 125 Krzysztof HAJDER
Determinanty skutecznoœci polityki stymulacyjnej w dobie wspó³czesnego
kryzysu. Keynesizm – powrót Mistrza? . . . 133 Bartosz HORDECKI
Studia nad politykami jêzykowymi obszaru postradzieckiego – wybrane uwagi metodologiczne . . . 145 Natalia JANOWSKA
Zasady wykonywania umowy dzier¿awy nieruchomoœci Zasobu W³asnoœci
Rolnej Skarbu Pañstwa . . . 153 Jaros³aw JAÑCZAK
Euroentuzjazm w dobie kryzysu integracji. Wspó³praca transgraniczna na poziomie regionalnym i lokalnym jako manifestacja poparcia
dla projektu europejskiego . . . 161 Wac³aw JARMO£OWICZ
Eko-fraszka od Waszka . . . 171 Edward JELIÑSKI
Ewa JURGA-WOSIK
Kryzys na Ukrainie i stosunki polsko-ukraiñskie.
Przyczynek do badañ nad zawartoœci¹ treœci w mediach . . . 181 Magdalena KACPERSKA
Kryzys finansowy – istota, przyczyny, przebieg . . . 199 W³odzimierz KACZOCHA
Znaczenie dobra wspólnego w demokracji . . . 217 Ryszard KAMIÑSKI
Nowe trendy w systemie raportowania osi¹gniêæ przez przedsiêbiorstwa . . . 225 Artur KISIO£EK
Praca zawodowa i motywacja z perspektywy pokoleniowej XYZ . . . 239 Robert KMIECIAK
Samorz¹d zawodowy w systemie w³adz publicznych Polski . . . 253 Marceli KOSMAN
Polityka w cieniu wielkiej ekranizacji. Nad Trylogi¹ Jerzego Hoffmana . . . 263 Bogumi³a KOSMANOWA
Z Szymborza na Harendê. Dzieje jednego awansu spo³ecznego . . . 283 Bogdan KOSZEL
Frank-Walter Steinmeier i Peer Steinbrück jako kandydaci SPD
na kanclerza Niemiec w 2009 i 2013 r. . . 293 Ryszard KOWALCZYK
Zamówienia publiczne na ³amach prasy lokalnej w pierwszym etapie
transformacji systemowej (na przyk³adzie by³ego woj. poznañskiego) . . . 311 El¿bieta LESIEWICZ
Polityka rozszerzania Unii Europejskiej i jej konsekwencje . . . 327 Marcin £UKASZEWSKI
Udzia³ g³owy pañstwa w procesie legislacyjnym w monarchii konstytucyjnej.
Casus ksiêcia Monako . . . 339
W³odzimierz MALENDOWSKI
System bezpieczeñstwa zbiorowego Organizacji Narodów Zjednoczonych
– prawne i strukturalne podstawy ³adu miêdzynarodowego . . . 349 MA£YSZKO
Prasa codzienna w Bia³ymstoku w latach 1989–1991 . . . 373 Dominika NARO¯NA
Instytucja znies³awienia prasowego w programach telewizyjnych
w Polsce . . . 383 Bogdan NAWROT
Kobiety w organach polskiego samorz¹du powiatowego i regionalnego . . . 393 Wojciech NOWIAK
Nordyckie welfare state wobec problemu starzej¹cych siê spo³eczeñstw.
Przyk³ad Norwegii . . . 411 Szymon OSSOWSKI
„Bud¿et obywatelski” – nowa forma partycypacji mieszkañców miast
czy narzêdzie PR urzêdu?Casus Poznañskiego Bud¿etu Obywatelskiego . . . 421
Wojciech PIOTR
Dobro wspólne na rynku pracy . . . 433 Jacek POK£ADECKI
Organ wykonawczy gminy w Polsce: od kolegialnoœci
do monokratycznoœci . . . 441 Arkadiusz PTAK
Rola wygl¹du w postrzeganiu lokalnych w³adz samorz¹dowych . . . 453 Zdzis³aw W. PUŒLECKI
Bezpieczeñstwo ¿ywnoœciowe w warunkach niestabilnoœci cen
na artyku³y rolne . . . 461 Marcin RACHWA£
Inicjatywa ludowa w Polsce na przyk³adzie wniosku o przeprowadzenie
referendum edukacyjnego . . . 471 Andrzej SAKSON
Upadek systemu ko³chozowo-sowchozowego w Obwodzie
Kaliningradzkim . . . 485 £ukasz SCHEFFS
Raz jeszcze o micie w polityce i kilka uwag o mo¿liwym roz³amie
socjopolitycznym . . . 497 Jêdrzej SKRZYPCZAK
Konsekwencje ekonomiczne i spo³eczne cyfrowej transformacji mediów . . . 511 Waldemar S£UGOCKI
Zarys polityki spójnoœci Unii Europejskiej realizowanej w Polsce
po roku 2013 . . . 521 Jacek SOBCZAK
Europejska Rada Ochrony Danych – nowy organ Unii Europejskiej chroni¹cy osoby fizyczne w zwi¹zku z przetwarzaniem danych osobowych . . . 533 Ewa SZEWCZYK, Marek SZEWCZYK
Ekonomiczne aspekty jurysdykcyjnego postêpowania administracyjnego . . . 545 Krzysztof URBANIAK
Geneza polskiego systemu wyborczego do Parlamentu Europejskiego . . . 553 Monika URBANIAK
Zasady odpowiedzialnoœci cywilnej personelu medycznego we W³oszech
a zjawisko medycyny defensywnej . . . 563 Jolanta VOGT-HAJDER
Polityka prorodzinna w œwietle modeli polityki spo³ecznej . . . 573 Maciej WALKOWSKI
Na czym polega wspó³czesny patriotyzm gospodarczy w Polsce? Rozwa¿ania na temat istoty, roli i znaczenia problemu w wymiarze
podatkowym . . . 583 Sebastian WOJCIECHOWSKI
Teoretyczne aspekty zapobiegania i zwalczania terroryzmu.
Analiza wybranych determinantów . . . 595 Stanis³aw WÓJCIK
Analiza sposobu i treœci spo³ecznej funkcjonowania jednostek samorz¹du
terytorialnego . . . 603
Edward WRZEŒNIEWSKI
Polityczno-kulturowe funkcjonowanie muzyki od czasów dawnych
do wieku XX . . . 611 Stanis³aw Piotr ZAKRZEWSKI
Problemy wspó³czesnej rodziny polskiej . . . 623 Marek ¯YROMSKI
W³adza ekonomiczna . . . 641
Jaros³aw JAÑCZAK
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Euroentuzjazm w dobie kryzysu integracji.
Wspó³praca transgraniczna na poziomie regionalnym
i lokalnym jako manifestacja poparcia
dla projektu europejskiego
1. Wprowadzenie
Prze³om pierwszego i drugiego dziesiêciolecia nowego millenium odznacza siê na mapie politycznej i ekonomicznej integracji starego kontynentu powa¿nym kryzysem. Jest on zazwyczaj osadzany w kontekœcie kryzysu finansowego, który dotar³ do Europy ze Stanów Zjednoczonych. Kryzys finansowy bardzo szybko przekszta³ci³ siê w ekono-miczny i zad³u¿eniowy. Te natomiast oznacza³y pocz¹tek kryzysu politycznego. WyraŸ-nemu podzia³owi na pogr¹¿one w ekonomicznych trudnoœciach po³udnie i efektywnie przezwyciê¿aj¹c¹ perturbacje gospodarcze pó³noc, towarzyszy³ wzrost nastrojów eu-rosceptycznych i coraz mocniej artyku³owanych partykularyzmów narodowych. W opinii wielu komentatorów zanik „europejskiego ducha” w debacie o stanie i przysz³oœci Unii Europejskiej ma jednak szerszy kontekst i zwi¹zany jest z rozszerzeniem wschodnim z lat 2004, 2007 i 2013. Znacz¹cy rozrost terytorialny Unii Europejskiej w tych latach uwa¿any jest przez widoczne czêœci spo³eczeñstw i elit zachodniej czêœci kontynentu za nadal problemowy i skutkuj¹cy nie tylko znacznymi kosztami finansowymi, ale tak-¿e spo³ecznymi w postaci migracji, problemów z asymilacj¹, wzrostu przestêpczoœci itd. We wschodniej czêœci kontynentu natomiast zauwa¿alna sta³a siê tendencja do inte-gracyjnego sceptycyzmu osadzanego w kontekœcie eroduj¹cej suwerennoœci oraz p³y-n¹cej z zachodu liberalizacji. Na tym tle zasadnym wydaje siê zdziwienie europejskiej opinii publicznej, zwi¹zane z faktem, i¿ to Ukraiñcy „ginêli za Europê” na Majdanie na prze³omie lutego i marca 2014 roku. Obraz ten nie pasowa³ do dominuj¹cych nastrojów wewn¹trz Unii Europejskiej.
Jednak¿e ten pesymistyczny obraz os³abienia idei integracyjnej – jakkolwiek nie by³by on dominuj¹cym w mediach i dyskursie politycznym – wydaje siê nie byæ pe³nym. Idea integracji znajduje nadal szereg zwolenników, do których zaliczaj¹ siê beneficjenci i potencjalni beneficjenci procesów integracyjnych: du¿a czêœæ elit poli-tycznych, przedsiêbiorcy, ale tak¿e studenci, pracownicy transgraniczni, migranci za-robkowi itd. Niniejszy artyku³ stawia sobie za cel zaprezentowanie kolejnej kategorii strukturalnie wspieraj¹cej procesy integracyjne: po³o¿one przy granicach jednostki sa-morz¹du terytorialnego. To one w³aœnie – podobnie do wczeœniej zasygnalizowanych grup – korzystaj¹ na projekcie integracyjnym, prze³amuj¹c wraz z jego postêpami w³asne ograniczenia rozwojowe (O’Dowd, Wilson, 2002). Jednoczeœnie jednak w
wie-lu przypadkach transgraniczne zaanga¿owanie ma g³ównie instytucjonalny charakter, mieszkañcy tych jednostek podejmuj¹ g³ównie interakcje o komercyjnym charakterze. Nie zmienia to jednak faktu, i¿ zarówno lokalne i regionalne struktury administracyjne, jak i spo³ecznoœci zamieszkuj¹ce nad granicami wydaj¹ siê byæ zwolennikami projektu europejskiego, którego pozytywne skutki stanowi¹ tam element codziennego doœwiad-czenia. Dla poparcia powy¿szej tezy, w kolejnych fragmentach zostan¹ przedstawio-ne g³ówprzedstawio-ne elementy debaty o graniach i wspó³pracy transgraniczprzedstawio-nej w kontekœcie integracji europejskiej, na ich podstawie dokonana zostanie teoretyczna interpretacja wspó³pracy transgranicznej.
2. Granice, wspó³praca transgraniczna i integracja europejska
Podstawow¹ funkcj¹ granic jest separacja. Polityczno-terytorialny porz¹dek, który ukszta³towa³ siê w Europie w wyniku pokoju westfalskiego, spowodowa³ stopniowe zanikanie granic rozumianych jako strefy przenikaj¹cych siê wp³ywów politycznych, ekonomicznych, kulturowych i jêzykowych (w rozumieniu granicy jako „frontier”; Evans, Newnham, 1998; Kristof 1959). Granice stawa³y siê stopniowo precyzyjnie wyznaczanymi liniami, które rozgranicza³y wy³¹czne suwerennoœci s¹siaduj¹cych pañstw. Oznacza³o to nie tylko stopniowe zaostrzenie form kontroli granicznej, ale tak-¿e wewnêtrzn¹ homogenizacjê i unifikacjê (zazwyczaj zwi¹zan¹ z tworzeniem pañstw narodowych wewn¹trz zdefiniowanych granic). Granica zaczê³a przybieraæ now¹ for-mê, staj¹c siê izoluj¹c¹ lini¹ oznaczaj¹c¹ koniec w³adzy pañstwowej i suwerennoœci pañstwowej, ale tak¿e koniec okreœlonego i relatywnie homogenicznego systemu poli-tycznego, kulturowego i ekonomicznego.
Konsekwencj¹ opisanych procesów sta³a siê peryferializacja obszarów granicznych (Matthiesen, Bürkner, 2001), choæ nale¿y zauwa¿yæ, i¿ wystêpowa³a ona tak¿e wczeœ-niej. Nadgranicznie po³o¿one terytoria sta³y siê „koñcami pañstw”, po³o¿onymi nie-bezpiecznie blisko innych organizmów pañstwowych, a wiêc blisko zagro¿enia. Wraz z centralizacj¹ w³adzy i konsolidacj¹ pañstw narodowych nastêpowa³a rosn¹ca kon-centracja zasobów w ich centralnych czêœciach. Oœrodki w³adzy, administracji, centra kultury i zasoby gospodarcze musia³y znajdowaæ siê na obszarach trudnodostêpnych dla potencjalnego wroga, a wiêc w centralnych czêœciach terytorium pañstwowego. I odwrotnie, obszary po³o¿one bli¿ej granic pañstwowych mia³y pe³niæ rolê obronn¹, chroni¹c¹ centra i zasoby. Nie by³y wiêc miejscami, gdzie nale¿a³o lokowaæ zasoby inne ni¿ zwi¹zane z obron¹ granicy (twierdze, umocnienia itp.), lub jej kontrol¹ (s³u¿by celne, wojska graniczne itd.). Efektem by³a pog³êbiaj¹ca siê peryferializacja widoczna przede wszystkim w niedorozwoju ekonomicznym terenów granicznych. Zazwyczaj pog³êbia³a siê ona w wyniku napiêæ i konfliktów miêdzynarodowych, ale tak¿e proce-sów rozwojowych. Industrializacja dokonywa³a siê najczêœciej w obszarach central-nych, peryferie dopiero po jakimœ czasie (je¿eli w ogóle) w³¹czane by³y w system za pomoc¹ po³¹czeñ kolejowych, drogowych itd.
Przedefiniowanie tradycyjnej roli odgrywanej przez granice pañstwowe sta³o siê wynikiem procesów integracji europejskiej po drugiej wojnie œwiatowej, pocz¹tkowo w zachodniej czêœci kontynentu. Zapocz¹tkowana traktatem paryskim i traktatami
rzymskimi wspó³praca pañstw ustanowi³a w ci¹gu kilku dekad œrodowisko miêdzyna-rodowe (Modzelewski, ¯ukowski, 2013), oparte o wzajemne zaufanie, poszanowanie integralnoœci terytorialnej oraz prawa mniejszoœci narodowych, eliminuj¹c (w znacz-nym stopniu) tym samym konflikt terytorialny z politycznego krajobrazu Europy Za-chodniej. Jednoczeœnie dominacja neofunkcjonalnego modelu integracji powodowa³a silny nacisk na wspó³pracê gospodarcz¹, opart¹ o swobodê handlu. Ta skutkuj¹ca lep-szym zaspokajaniem potrzeb metoda bazowa³a na ponadnarodowym systemie insty-tucjonalnym, wyra¿aj¹cym siê w cedowaniu kompetencji tradycyjnie przypisanych w³adzy pañstwowej na poziom wspólnotowy. Proces ten, jak i jego samonapêdzaj¹cy siê w logice „spill over” charakter, zasadza³y siê na eliminacji barier. To bariery w swo-bodnym przep³ywie dóbr, us³ug, osób i kapita³ów uznano z czasem za g³ówn¹ prze-szkodê rozwojow¹. A izoluj¹ca granica sta³a siê symboliczn¹ i faktyczna emanacj¹ barier (O’Dowd, Wilson, 2002). Ograniczanie i znoszenie barier oznaczaæ musia³o os³abianie lub eliminacjê separuj¹cego charakteru granic pañstwowych, przynajmniej pomiêdzy pañstwami uczestnicz¹cymi w procesach integracyjnych.
Okaza³o siê wiêc, i¿ proces integracji europejskiej w oczywisty sposób prowadzi³ do redefinicji roli granicy (Ruszkowski, 2013), ale tak¿e granicy samej w sobie, a co za tym nastêpuje, tak¿e koncepcji pañstwowoœci, terytorialnoœci, suwerennoœci itd. Zbieg³o siê to z procesami globalizacji, ale tak¿e decentralizacji (Lagendijk, 2010) w pañstwach Europy zachodniej, co wyposa¿y³o lokalne i regionalne jednostki sa-morz¹du terytorialnego w szereg kompetencji, tak¿e w du¿o bardziej s³yszalny g³os w procesie zarz¹dzania sprawami publicznymi.
Opisane tendencje zosta³y wzmocnione czterema wolnoœciami jednolitego ryn-ku wewnêtrznego, a nastêpnie uk³adem z Schengen. Ten ostatni, znosz¹c bezpo-œrednie kontrole graniczne pomiêdzy pañstwami sygnatariuszami doprowadzi³ do rewolucji granicznej, podwa¿aj¹cej dotychczasowe rozumienie roli granic pañ-stwowych. Ale przede wszystkim reorganizuj¹cych œrodowisko polityczne i ekono-miczne, w którym funkcjonowa³y graniczne po³o¿one jednostki terytorialne (Modzelewski, ¯ukowski, 2013). Nagle okaza³o siê, i¿ lokowanie zasobów poza centrum nie jest ju¿ niebezpieczne, a wiêc nie jest tak¿e niepo¿¹dane. Dodatkowo, jednostki znajduj¹ce siê po drugiej stronie granicy dysponowa³y zazwyczaj poten-cja³em brakuj¹cym po stronie w³asnej i vice versa. W warunkach mo¿liwoœci nie-skrêpowanego i szybkiego przekraczania granicy oraz przewozu przez ni¹ dóbr i kapita³u, wystêpuj¹ce asymetrie (Matthiesen, Bürkner, 2001) spowodowa³y bar-dzo szybkie nawi¹zywanie kontaktów i transgraniczne zaspokajanie potrzeb, opar-te o neofunkcjonln¹ logikê. Komercyjny charakopar-ter inopar-terakcji transgranicznych sta³ siê bardzo szybko podstaw¹ kontaktów mieszkañców terenów po³o¿onych nad gra-nicami, o¿ywienia lokalnych gospodarek i rozkwitu sektorów handlu i us³ug, do-œwiadczanych – z ró¿nym nasileniem – praktycznie na wszystkich granicach, na których zaaplikowano „acquis Schengen”.
Jednak¿e tak¿e jednostki samorz¹du terytorialnego sta³y siê aktywnymi uczestnika-mi procesów wspó³pracy transgranicznej. Z jednej strony by³ to efekt strategii rozwojo-wej opartej na próbie uzupe³nia braków we w³asnych zasobach poprzez wspó³pracê z partnerami z drugiej strony granicy. Istniej¹cy tam potencja³ by³ odleg³oœciowo znacznie bli¿szy ni¿ ten, ulokowany we w³asnym narodowym centrum. Dodatkowo Euroentuzjazm w dobie kryzysu integracji. Wspó³praca transgraniczna... 163
(potencjalni) partnerzy zazwyczaj znajdowali siê w podobnej sytuacji. Z drugiej strony wspó³praca transgraniczna sta³a siê jednym z priorytetów Unii Europejskiej i przed-miotem udzielanego przez ni¹ wsparcia finansowego (Perkmann, 1999; Boman, Berg, 2007). Programy INTERREG, a nastêpnie Europejska Wspó³praca Terytorialna stano-wi³y narzêdzia wspieraj¹ce dynamizacjê rozwoju terenów przygranicznych poprzez os³abianie problemów rozwojowych wynikaj¹cych z faktu istnienia granic (nie tylko w sensie fizycznym, ale tak¿e prawnym, systemowym, jêzykowym itd.). Projekty an-ga¿uj¹ce partnerów z obu stron granic sta³y siê wiêc sposobem na pozyskiwanie œrod-ków finansowych, wspólny rozwój ekonomiczny i spo³eczny oraz dalsze os³abianie izoluj¹cej funkcji granicy. Warto przywo³aæ tutaj tak¿e instrumenty prawno-instytu-cjonalne warunkuj¹ce i umo¿liwiaj¹ce wspó³pracê transgraniczn¹, przede wszystkim Euroregiony (Dispiney-Zachowska, 2013) oraz Europejskie Ugrupowania Wspó³pracy Terytorialnej.
Nale¿y jednoczeœnie zauwa¿yæ, i¿ opisana sk³onnoœæ w³adz lokalnych do anga-¿owania siê we wspó³pracê transgraniczn¹ nie zawsze napotyka³a na jednoznaczne poparcie spo³ecznoœci lokalnych. Ów „pragmatyzm instytucjonalny” struktur admini-stracyjnych œciera³ siê nierzadko z „alienacj¹” spo³eczn¹ mieszkañców. Widoczne to by³o w szczególnoœci w przypadku granic rozdzielaj¹cych ró¿ni¹ce siê znacznie grupy narodowe, funkcjonuj¹ce przez d³u¿szy czas w warunkach izolacji i osadzone w histo-rycznym dziedzictwie konfliktu miêdzypañstwowego. Efektem by³o przesuniêcie de-baty o wspó³pracy transgranicznej z wymiaru prawno-politycznego do spo³ecznego oraz w kierunku spo³ecznego konstruowania granic (Scott, 2013). Uznano za prawdzi-wy pogl¹d, i¿ os³abienie granic pañstwoprawdzi-wych jest procesem szybszym i du¿o ³atwiej-szym, ni¿ os³abienie b¹dŸ eliminacja granic kulturowych, etnicznych, spo³ecznych itd. Dlatego aktywnoœci jednostek samorz¹dowych, organizuj¹cych zazwyczaj bardo efek-tywnie wspó³pracê w logice odgórnej „top-down” musz¹ byæ uzupe³nione o elementy oparte o schemat oddolny „bottom-up”. A wiêc anga¿uj¹ce mieszkañców oraz organi-zacje pozarz¹dowe. To natomiast wymaga dalszego wsparcia, miêdzy innymi z Unii Europejskiej.
Do zaprezentowanych rozwa¿añ warto do³¹czyæ jeszcze jedn¹ uwagê definiuj¹c¹ nowy kontekst wspó³pracy transgranicznej na poziomie lokalnymi i regionalnym. Jest to wykorzystywanie przez w³adze centralne jednostek po³o¿onych przy granicy pañ-stwowej do osi¹gania w³asnych celów, zwi¹zanych z polityk¹ zagraniczn¹ (Duma³a, 2012). Umo¿liwienie lub wsparcie jednostek samorz¹dowych w ich wspó³pracy z part-nerami z drugiej strony granicy pokazywa³o z jednej strony proeuropejski kurs danego pañstwa, chêæ budowy przyjacielskich relacji z s¹siadami, ale tak¿e zrozumienie i ak-ceptacjê dla szeregu zasad definiuj¹cych polityczn¹ rzeczywistoœæ kontynentu (Joen-niemi, 2014). Przyk³adowo pañstwa Europy Œrodkowej i Wschodniej, staraj¹ce siê o przyjêcie do Unii Europejskiej, zazwyczaj chêtnie anga¿owa³y siê we wsparcie wspó³pracy transgranicznej. Po roku 2004 i 2007 w niektórych przypadkach, polityka ta uleg³a jednak zastopowaniu lub nawet odwróceniu, gdy „argument integracyjny” nie kreowa³ ju¿ koniecznoœci dostosowania, a stare animozje miêdzypañstwowe czasami od¿ywa³y (Jañczak, 2013).
Opisane tendencje zdaj¹ siê przekonuj¹co definiowaæ kontekst wspó³pracy transgra-nicznej i w efekcie europejskiego nastawienia przygranicznych jednostek
nych na poziomie lokalnymi i regionalnym, które w procesach integracji kontynentalnej dostrzegaj¹ i dziêki nim doœwiadczaj¹ deperyferializacji. Jednak¿e wyjaœnienie me-chanizmu tego procesu wymaga dalszej refleksji, ¿ywo obecnej sk¹din¹d w debacie akademickiej. Dotyczy to przede wszystkim mechanizmu motywacyjnego jednostek samorz¹du terytorialnego oraz dominuj¹cych przyczyn, przejawów i korzyœci, które integracja kontynentalna wnosi w lokaln¹ i regionaln¹ wspó³pracê transgraniczn¹. Jak wykorzystywana jest wiêc „idea europejska”? Oraz, czy mieszkañcy w podobny spo-sób definiuj¹ swoje przywi¹zanie do projektu integracyjnego, lokuj¹c go w zmniejszo-nej skali na „w³asnych” granicach”?
3. Interpretacja – ku modelowi poparcia projektu integracyjnego na europejskich granicach. Perspektywa instytucjonalna
Kluczowe elementy przyczyn wspó³pracy transgranicznej jednostek samorz¹du te-rytorialnego lokowane s¹ w literaturze przedmiotu w jednej z dwóch grup motywacji: wewnêtrznej lub zewnêtrznej.
Wewnêtrzna motywacja do anga¿owania siê we wspó³pracê transgraniczn¹ zwi¹zana jest z prób¹ poprawienia w³asnej pozycji wzglêdem innych jednostek te-rytorialnych wewn¹trz tego samego systemu pañstwowego (Ehlers, Buursink, Boekema, 2001). Przyjmuje siê tutaj za³o¿enie, i¿ miasta i gminy z jednej strony granicy konkuruj¹ z innymi miastami i gminami, lecz po³o¿onymi po tej samej stronie granicy. Kontekst systemu wewn¹trzpañstwowego uwa¿any jest za klu-czowy. To w nim jednostki terytorialne po³o¿one przy granicy funkcjonuj¹, tak w wymiarze prawnym, ekonomicznym, kulturowym, jak i politycznym. Wspó³pra-ca transgraniczna jest jedynie strategi¹, która poprawia w³asn¹ pozycjê wewn¹trz systemu. Partner zagraniczny z jednej strony pozwala na bliski i ³atwy dostêp do brakuj¹cych zasobów o ró¿norakim charakterze. Mog¹ one mieæ charakter infra-strukturalny (po³¹czenia kolejowe, obiekty sportowe itp.), funkcjonalny (centra handlowe, szko³y itd.) czy te¿ s¹ zwi¹zane z kapita³em ludzkim (zasoby pracy, fe-stiwale kulturalne itd.). Warunkiem jest efektywna wspó³praca oraz otwarte granice o re¿imie kontroli nieutrudniaj¹cym dostêpu w praktyce codziennego wspólnego funkcjonowania. Inne jednostki terytorialne po³o¿one z dala od granicy nie dys-ponuj¹ tak¹ mo¿liwoœci¹ multiplikacji zasobów. Z drugiej strony natomiast wspó³praca transgraniczna powoduje, ¿e jednostki po³o¿one przy granicy mog¹ staæ siê beneficjentami przywo³anych wczeœniej polityk Unii Europejskiej, adre-sowanych do podmiotów wspó³pracuj¹cych ponad granicami pañstwowymi. Po-nownie warunkiem jest instytucjonalna zdolnoœæ do wspó³dzia³ania, nagrod¹ natomiast œrodki finansowe przeznaczane na wspólne projekty. Œrodki, co warto szczególnie podkreœliæ, niedostêpne dla jednostek terytorialnych ulokowanych poza obszarem przygranicznym.
Motywacja wewnêtrzna traktuje wiêc wspó³pracê transgraniczn¹ jako instru-ment s³u¿¹cy do osi¹gania wewnêtrznie zorientowanych celów. Jednak¿e mo¿e byæ ona implementowana dziêki politycznym, prawnym i finansowym aspektom procesu integracji kontynentalnej. Dlatego jest nie tylko przez ni¹ warunkowana, Euroentuzjazm w dobie kryzysu integracji. Wspó³praca transgraniczna... 165
ale tak¿e napêdzana. W efekcie przygraniczne jednostki samorz¹du terytorialne-go zazwyczaj otwarcie popieraj¹ procesy integracyjne, jak i sam¹ Uniê Euro-pejsk¹.
Zupe³nie inaczej zbudowana jest grupa argumentów zwi¹zanych z zewnêtrznym wymiarem wspó³pracy. Tutaj to nie kontekst wewn¹trzpañstwowy stanowi g³ówny punkt odniesienia, lecz kontekst miêdzypañstwowy lub nawet wprost europejski (van Houtum, Ernste, 2001). Jednostki terytorialne anga¿uj¹ siê we wspó³pracê nie po to aby konkurowaæ z innymi wewnêtrznie ulokowanymi graczami, lecz staj¹ siê czêœci¹ szerszego, europejskiego systemu wzajemnych powi¹zañ i interakcji. Jest to emanacja projektu integracyjnego jako takiego. Jednostki przygraniczne przyjmuj¹ wiêc rolê laboratoriów integracji oraz przeskalowuj¹ ten proces, staj¹c siê forpoczt¹ integracji kontynentalnej. Wyjaœnienie zaprezentowanej grupy motywacji wymaga wiêc krót-kiego omówienia obydwu pojêæ.
Jednostki przygraniczne okreœlane s¹ nierzadko jako „laboratoria integracji europej-skiej” (Gasparini, 1999–2000). Metafora ta oznacza mo¿liwoœæ testowania okreœlonych rozwi¹zañ o wymiarze kontynentalnym w warunkach kontrolowalnych i umo¿liwia-j¹cych lepszy poziom obserwacji. Nawi¹zuje ona tak¿e symbolicznie do metodologii nauk naturalnych, które bazuj¹ na kontrolowanym eksperymencie przeprowadzanym w laboratoryjnych warunkach. Metafora laboratorium integracji europejskiej zak³ada, i¿ tereny przygraniczne, w³aœnie z uwagi na swoje po³o¿enie, du¿o szybciej i intensyw-niej doœwiadczaj¹ procesów i zjawisk integracyjnych, szczególnie w porównaniu z centrami. Obecnoœæ innych systemów prawnych, ekonomicznych, politycznych i kulturowych w najbli¿szym s¹siedztwie, w warunkach otwierania i zanikania granic powoduje, i¿ to tam w³aœnie dochodzi do najbardziej intensywnych interakcji pomiê-dzy nimi. Tutaj wiêc mo¿na zaobserwowaæ tak sukcesy, jak i pora¿ki wielu rozwi¹zañ, co ponownie warte jest podkreœlenia – w sposób relatywnie ³atwo obserwowalny i kontrolowalny. Wi¹¿e siê to z koncepcj¹ przeskalowania (Kaiser, Nikiforova, 2008). Ten zabieg metodologiczny pozwala, poprzez zmianê skali analizy i przyjêcie per-spektywy mikro, na ocenê procesów kontynentalnych na przyk³adzie interakcji trans-granicznych.
Nadgraniczne jednostki terytorialne w wymiarze motywacji zewnêtrznych nie in-strumentalizuj¹ wiêc procesów integracji europejskiej, stanowi¹ natomiast ich sk³ado-w¹ o kluczowym charakterze. S¹ ich emanacj¹ i najbardziej widocznym przyk³adem, który oczywiœcie – tak jak uczestnikom w innych skalach analizy – przynosi im korzyœæ. Zmieniaj¹c swój charakter z koñca terytorium, i obronnej flanki w mosty, bramy czy te¿ nowe centra (Blatter, 2004), ukazuj¹ one logikê integracyjn¹ bazuj¹c¹ na otwartoœci i znoszeniu barier, co tworzy szanse dla podmiotów w procesach tych uczestnicz¹cych (O’Dowd, Wilson, 2002).
Obydwa zaprezentowane wymiary motywacji stanowi¹ kontekst interpretacyjny dla analizy wspó³pracy transgranicznej, wywo³uj¹c ¿yw¹ debatê pomiêdzy badaczami. Jednak¿e niezale¿nie od przyjêtego stanowiska to integracja europejska determinuje zmiany zachodz¹ce na granicach i postrzegana jest jako element pozytywny, po¿¹dany i przynosz¹cy korzyœci. Generuj¹cy tym samym poparcie dla procesu integracji euro-pejskiej wœród aparatów administracyjnych jednostek po³o¿onych przy granicach pañ-stwowych.
4. Interpretacja – ku modelowi poparcia projektu integracyjnego na europejskich granicach. Perspektywa spo³eczna
Kolejn¹ wymagaj¹c¹ omówienia kwesti¹, która determinuje euroentuzjazm gra-niczny jest rozró¿nienie pomiêdzy odgórnie i oddolnie motywowan¹ wspó³prac¹.
Pierwszy z przypadków stanowi³ dominuj¹c¹ perspektywê w dotychczas przedsta-wionych rozwa¿aniach. Administracje jednostek terytorialnych, zgodnie w zaprezen-towan¹ logik¹, popieraj¹ integracjê i anga¿uj¹ siê w ni¹. Z uwagi na wybieralny charakter organów samorz¹dowych musz¹ jednak przynajmniej legitymizowaæ swoje dzia³ania poparciem spo³ecznym dla okreœlonego modelu interakcji transgranicznych. W ambitniejszym wymiarze, musz¹ natomiast wychodziæ naprzeciw oczekiwaniom mieszkañców, którzy sami popieraj¹ idee transgraniczne. O ile integracja w logice odgórnej „top-down” jest wiec uzasadniona wizj¹ aparatu administracyjnego (niezale-¿nie czy wewnêtrznie, czy te¿ zewnêtrznie motywowanego), o tyle presja mieszkañ-ców (obrazuj¹ca proces w schemacie „bottom-up”) wydaje siê nie byæ tak samo oczywista. Kolejny fragment poœwiêcony zostanie temu w³aœnie zagadnieniu.
Wydaje siê, i¿ komercyjny charakter kontaktów transgraniczych dominuje na wiêk-szoœci wewnêtrznych granic Unii Europejskiej. Ucieleœnia on neofunkcjonalnie (Haas, 1964) rozumiane korzyœci, które proces integracji niesie za sob¹ dla zwyk³ych obywa-teli pañstw cz³onkowskich. Dodatkowo w stopniu du¿o bardziej intensywnym, ni¿ dla mieszkañców terenów centralnych. To tutaj w³aœnie, dziêki bliskoœci przestrzennej, w warunkach zliberalizowanych kontroli granicznych mo¿na w codziennej praktyce nabywaæ tañsze/lepsze towary i us³ugi po drugiej stronie granicy, lub te¿ pracowaæ tam, mieszkaj¹c po stronie „w³asnej”. Generuje to powszechne poparcie dla rozwi¹zañ inte-gracyjnych. Problemem bywaj¹ natomiast pozakomercyjne formy relacji. Tutaj w wie-lu przypadkach odnotowaæ mo¿na sceptycyzm wobec bliskich form interakcji wie-lub nawet opór wobec nich, je¿eli s¹ one odgórnie inicjowane. Zauwa¿alnym jest wp³yw przynajmniej trzech czynników generuj¹cych niechêæ do zbyt bliskich kontaktów: ró¿-nice etniczne i kulturowe, historyczne dziedzictwo konfliktu oraz asymetrie spo³eczne (Jañczak, 2011).
Separacja etniczna i bêd¹ca jej nastêpstwem separacja kulturowa, jêzykowa itd. zwi¹zana jest z wczeœniejszym typem re¿imu granicznego. Granice o wysokim stopniu boundaryzacji (czêsto bêd¹ce wynikiem konfliktów zbrojnych, przesiedleñ ludnoœci itd.) powodowa³y poczucie nieznajomoœci, obcoœci lub nawet wrogoœci pomiêdzy spo³ecznoœciami zamieszkuj¹cymi przeciwne strony granicy. Efektem jest czêsto nie tylko brak poczucia to¿samoœci transgranicznej, ale tak¿e zwyk³a niechêæ i obawa przed wchodzeniem w pozakomercyjne interakcje.
Podobnie oddzia³uje dziedzictwo konfliktu. Jest to zazwyczaj konflikt miêdzypañ-stwowy, którego emanacj¹ s¹ relacje pomiêdzy s¹siaduj¹cymi spo³ecznoœciami. Jednak-¿e paradoksalnie nierzadko polityka centrów zmierzaj¹ca do normalizacji stosunków, pojednania itd., testowana jest w logice laboratorium na pograniczach poprzez tworze-nie wspólnych oœrodków edukacyjnych, wydarzeñ kulturalnych, centrów naukowych. W efekcie odgórnie inspirowane polityki przek³adaj¹ siê na wytworzenie zasobów ludzkich multiplikuj¹cych prointegracyjne zachowania i postawy. Jest to jednak proces d³ugotrwa³y i trudny, anga¿uj¹cy znaczne zasoby ludzkie i materialne.
Ostatnie z elementów to asymetrie spo³eczne. Zdecydowana wiêkszoœæ europej-skich pograniczy reprezentuje asymetryczne relacje w jednym lub wielu obszarach: ekonomicznym, infrastrukturalnym, demograficznym itd. (Lundén, 2009). Jednak¿e o ile wiele z nich generuje komercyjny kontekst interakcji mieszkañców (co przek³ada siê ponownie na ich poparcie dla przynosz¹cego korzyœæ procesu integracji europej-skiej), to asymetrie spo³eczne wydaj¹ siê dzia³aæ w oparciu o odwrotn¹ logikê. Ich istot¹ jest kulturowo warunkowane poczucie wy¿szoœci/lepszoœci jednej strony nad drug¹, istniej¹ce w widoczny sposób w wyobraŸni zbiorowej mieszkañców. Ogranicza ona pozakomercyjne relacje spo³ecznoœci w obszarach kultury, edukacji, kontaktów to-warzyskich. To ich prze³amywaniem zajmuj¹ siê inicjowane w logice odgórnej „top down” polityki struktur administracyjnych przygranicznych jednostek terytorialnych. Czêstokroæ napotykaj¹ one na niezrozumienie lub opór mieszkañców.
Jednoczeœnie warto zauwa¿yæ, i¿ istnieje w Europie szereg pograniczy o silnym spo³ecznym wsparciu dla niekomercyjnych kontaktów transgranicznych. Tutaj integra-cja europejska postrzegana jest jako kontekst pozwalaj¹cy na funkcjonaln¹ (re)integra-cjê (ale tak¿e symboliczn¹, kulturow¹, a nawet semi-polityczn¹) obszarów po³o¿onych po obu stronach granicy i zazwyczaj rozdzielonych w wyniku procesów historycznych. S¹ to odpowiednio pogranicza o wystêpowaniu tych samych lub podobnych grup et-nicznych, jêzykowych i kulturowych po obu stronach granicy. Czasami jest to mniej-szoœæ narodowa jednego pañstwa, która dominuje po drugiej stronie granicy. Czasami grupa narodowa pozbawiona w³asnej pañstwowoœci, które zamieszkuje w dwóch s¹sia-duj¹cych pañstwach na ich terenach pogranicznych. Czasami natomiast spo³ecznoœæ o silnej to¿samoœci lokalnej lub regionalnej, wspó³istniej¹cej (i niewykluczaj¹cej) z to¿samoœciami narodowymi s¹siaduj¹cych pañstw. Integracja kontynentalna w tym przypadku uto¿samiana jest z jej lokalnym wymiarem w procesie przeskalowania. Zboundaryzowana granica pañstwowa postrzegana jest jako element obcy lokalnej specyfice i narzucony przez westfalski porz¹dek pañstw narodowych rywalizuj¹cych o zasoby terytorium na szkodê rozdzielonych spo³ecznoœci. Unia Europejska, poprzez os³abianie tych barier lub ich funkcjonaln¹ eliminacjê stanowi wiêc kontekst lokalnej reintegracji w schemacie frontieryzacji.
5. Wnioski
Podsumowuj¹c przedstawione rozwa¿ania nale¿y zauwa¿yæ, i¿ deficyt poparcia dla idei europejskiej w warunkach kryzysu nie obejmuje w równym stopniu wszystkich uczestników procesów integracyjnych. Do strukturalnych euroentuzjastów nale¿¹ jed-nostki terytorialne ulokowane na wewnêtrznych granicach Unii Europejskiej. Jest to efekt liberalizacji granicznej i neofunkcjonalnej logiki eliminacji barier oraz swobody przep³ywów (dóbr, us³ug, osób i kapita³ów), co powoduje deboundaryzacjê (Germond, 2010) wczeœniej izoluj¹cych granic i otwarcie nowych mo¿liwoœci przed peryferyjny-mi i gospodarczo, politycznie oraz spo³ecznie zapóŸnionyperyferyjny-mi obszaraperyferyjny-mi. Jednak¿e struktura poparcia dla integracji w tej kategorii jest z³o¿ona i odzwierciedla podzia³ na transgraniczne kontakty inicjowana w logice odgórnej „top-down” i oddolnej „bot-tom-up”.
Z jednej strony orientacja proeuropejska wydaje siê byæ doœæ silna w przypadku struktur administracyjnych. Mo¿na zauwa¿yæ, i¿ administracje nadgranicznych jedno-stek terytorialnych szeroko implementuj¹ deperyfelializacyjne strategie rozwojowe oparte na wspó³pracy transgranicznej (które mo¿liwe s¹ dziêki procesowi integracji kontynentalnej). Czyni¹ to zarówno w oparciu o instrumentalizuj¹ce integracjê moty-wacje wewnêtrzne, jak i partycypacyjnie zorientowane motymoty-wacje zewnêtrzne. W oby-dwu przypadkach jednak korzystaj¹ one na integracji europejskiej i popieraj¹ j¹.
Z drugiej strony pojawiaj¹ siê spo³ecznoœci lokalne. Mieszkañcy nierzadko wspie-raj¹ ideê integracyjn¹, korzystaj¹c z komercyjnych korzyœci p³yn¹cych z otwartych granic. W przypadku jednak kontaktów pozakomercyjnych istnieje ca³y szereg prze-s³anek os³abiaj¹cych to poparcie, nale¿¹ do nich izoluj¹ca struktura narodowa i jêzyko-wa, dziedzictwo konfliktu miêdzypañstwowego i asymetrie spo³eczne.
Warto odnotowaæ, i¿ zasygnalizowane procesy, pomimo, i¿ doczeka³y siê ju¿ szere-gu opracowañ akademickich, wymagaj¹ dalszych badañ. W szczególnoœci na poziomie empirycznym i dotycz¹cych konstruowania postaw proeuropejskich w spo³ecznoœ-ciach nadgranicznych.
Bibliografia
Blatter J. (2004), ‘From Spaces of Place’to ‘Spaces of Flows’? Territorial and Functional
Governan-ce in Cross-border Regions in Europe and Northe America, „International Journal of Urban
and Regional Research”, Vol. 28, nr 3.
Boman J., Berg E. (2007), Identity and Institutions Shaping Cross-border Co-operation at the
Mar-gins of the European Union, „Regional and Federal Studies”, Vol. 17, nr 2, June.
Dispiney-Zachowska B. (2013), Euroregions. Emerging New forms of Cross-Border Cooperation, w:
Borders and Boredr Regions in Europe. Changes, Challenges and Chances, red. A.
Lecheva-lier, J. Wielgohs, transcript Verlag, Bielefeld.
Duma³a H. (2012), Transnarodowe sieci terytorialne w Europie, Wydawnictwo UMCS, Lublin. Ehlers N., Buursink J., Boekema F. (2001), Introduction. Binational cities and their regions: From
di-verging cases to a common research agenda, „GeoJournal”, nr 54.
Evans G., Newnham J. (1998), The Penguin Dictionary of International Relations, Penguin Books, London.
Gasparini A. (1999–2000), European Border Towns as Laboratories of Differentiated Integration, „ISIG Quarterly of International Sociology”, nr 4.
Germond B. (2010), From Frontier to Boundary and Back Again: The European Union’s Maritime
Margins’, „European Foreign Affairs Review”, Vol. 15.
Haas E. (1964), Beyond the Nation State. Functionalism and International Organisation, Stanford University Press, Stanford.
Jañczak J. (2011), Cross-border Governance in Central European Border Twin Towns. Between
De-bordering and Re-bordering, w: De-bordering, Re-bordering and Symbols on the Europe-an Boundaries, red. J. Jañczak, Logos Verlag, Berlin.
Jañczak J. (2013), Revised boundaries and re-frontierization. Border twin towns in Central Europe, „Revue d’études comparatives Est-Ouest”, Vol. 44, Issue 4.
Joenniemi P. (2014), City-twinning as Local Foreign Policy: The Case of Kirkenes-Nickel, CEURUS EU-Russia Paper, March.
Kaiser R., Nikiforova E. (2008), The performativity of scale: the social construction of scale effects in
Narva, Estonia, „Environment and Planning D: Society and Space”, Vol. 26.
Kristof L. K. D. (1959), The Nature of Frontiers and Boundaries, „Annals of the Association of Ame-rican Geographers”, nr 3, Vol. 49.
Lagendijk A. (2010), Regionalization in Europe. Stories, Institutions and Boundaries, w: B/ordering
Space, H. van Houtum, O. Kramsch, W. Zierhofer, Aschgate, Surrey.
Lundén T. (2009), Valga-Valka, Narva-Ivangorod. Estonia’s Divided Border Cities – Co-operation
and Conflict Within and beyond the EU, w: Conflict and Cooperation in Divided Cities, red.
J. Jañczak, Logos Verlag, Berlin.
Matthiesen U., Bürkner H.-J. (2001), Antagonistic structures in border areas: Local milieux and local
politics in the Polish-German twin city Gubin/Guben, „GeoJournal”, nr 54.
Modzelewski W. T., ¯ukowski A. (2013), Kategoria pogranicza w politologii. Aspekty teoretyczne
i praktyczne, „Pogranicze. Polish Borderland Studies”, nr 1.
O’Dowd L., Wilson T. (2002), Frontiers of sovereignty in the new Europe, w: Borders of Europe, red. N. Alkan, Zentrum für Europäische Integrationsforschung, Bonn.
Perkmann M. (1999), Building governance institutions across European Borders, „Regional and Fe-deral Studies”, Vol. 33(7).
Ruszkowski J. (2013), Pogranicze jako kategoria w naukach o polityce, „Pogranicze. Polish Border-land Studies”, nr 1.
Scott J. (2013), Mapping Conceptual Change in Thinking European Borders, Call for Papers, Confe-rence Bergamo, Italy, 3–5.07.2013.
van Houtum H., Ernste H. (2001), Re-imagining spaces of (in)difference: Contextualising and
reflec-ting on the intertwining of cities across borders, „GeoJournal”, nr 54.
