R O C Z N IK I G L E B O Z N A W C Z E T O M L IV N R 4 W A R S Z A W A 2 0 0 3 : 9 - 1 5 R E N A TA B E D N A R E K 1, PR ZE M Y SŁA W C H A R Z Y Ń S K I2, U R SZU LA P O K O JS K A1
W P R O W A D Z E N IE D O P R Z E K Ł A D U
N A JĘ Z Y K PO L SK I K L A SY FIK A C JI Z A S O B Ó W
G L E B O W Y C H Ś W IA T A - W R B
INTRODUCTION TO TRANSLATION ON POLISH
W ORLD REFERENCE BASE FOR SOIL RESOURCES
1 Zakład G leboznaw stw a, Instytut Ekologii i O chrony Środow iska, U niw ersytetM ikołaja K opernika w T oruniu, 2 Instytut G eografii, U niw ersytet M ikołaja K opernika w Toruniu
A b str a c t: In July, 2003 there w as signed agreem ent betw een FA O and Polish Soil Science Society
about translation o f W orld Soil R esources R eport 84 into Polish. T he aim o f this paper is to show w hat kind o f problem s faced translators and to explain how they w ere solved.
Słow a klu c zo w e : klasyfikacja gleb, polska w ersja W RB K ey w o rd s: soil classification, W R B in Polish
WSTĘP
D nia 19. 07. 2002 r. zostało podpisane porozum ienie pom iędzy FA O a Polskim T ow arzystw em G leboznaw czym , na podstaw ie którego strona polska uzyskała zgodę na przetłum aczenie R aportu 84 zaw ierającego W orld Reference Base f o r Soil R eso ur ces [1998]*. W śród form alnych warunków um ow y znalazł się zapis zobow iązujący polskiego „W spółw ydaw cę” do zachow ania m aksym alnej wierności oryginalnem u tekstow i, co m iędzy innymi w ykluczyło dodanie własnej przedm ow y i własnych odsyłaczy. Podobną zgodę na tłum aczenie klasyfikacji W RB na języki narodow e uzyskało ju ż w ielu wydaw ców . Jak nam wiadom o, dotąd ukazało się drukiem 9 wersji
*Porozum ienie nie obejm uje pzekładu wydanych równolegle opracowań związanych z klasyfikacją W RB, a mianowicie World Reference Base fo r Soil Resources'. Introduction [ 1998] oraz World Reference
Base f o r Soil Resources'. Atlas [1998]. Opracowania te są bardzo cenne i godne polecenia, zwłaszcza ze
względów dydaktycznych, jednak ich wydanie wiązałoby się z dużymi kosztami wynikającymi z konieczności druku barwnych fotografii oraz map.
10 R. B ednarek, P. C harzyński, U. P oko jska
językow ych (angielska, francuska, niem iecka, hiszpańska, włoska, litewska, ja p o ń ska, rum uńska i wietnam ska). W przygotow aniu jest także w ersja rosyjska.
O celow ości udostępnienia szerszem u gronu polskich odbiorców m iędzynarodo wej klasyfikacji gleb firm owanej przez M iędzynarodow e Tow arzystw o G leboznaw cze (ISSS), M iędzynarodow e Centrum Inform acji o G lebie (ISRIC) oraz O rganizacji do Spraw W yżyw ienia i R olnictw a Narodów Zjednoczonych (FAO) nie trzeba chyba nikogo przekonyw ać. W ielu gleboznaw ców już z niej korzysta, posługując się wersją angielską. R edakcje zagranicznych czasopism naukow ych przyjm ują do publikacji prace z zakresu gleboznaw stw a, w których stosuje się nazew nictw o gleb zgodnie z ustaleniam i m iędzynarodow ym i. Przetłum aczenie napisanego dość herm etycznym językiem angielskim tekstu klasyfikacji W RB na język polski pow inno ułatw ić korzystanie z tej klasyfikacji i jej spopularyzow anie nie tylko w kręgu gleboznaw ców , lecz także wśród przedstaw icieli dyscyplin pokrewnych.
Pow stanie (po wielu latach prow adzonych w tym kierunku prac) m iędzynarodow ej klasyfikacji gleb jest wielkim osiągnięciem osób i instytucji, które brały udział w jej opracow aniu. Stw arza ona podstawy rozwoju now oczesnego gleboznaw stw a, czyni je dyscypliną bardziej zintegrow aną w skali świata, pozw ala na operow anie tym
sam ym językiem przez gleboznaw ców ze wszystkich krajów.
Bardzo istotnym faktem jest oparcie klasyfikacji W RB przede w szystkim na dorobku FAO, z uw zględnieniem osiągnięć zarówno szkoły am erykańskiej [Soil Taxonom y 1975], jak i przyw iązanych do eksponow ania genezy gleb osiągnięć gleboznaw ców szkoły rosyjskiej oraz dośw iadczeń zdobytych przy opracow yw aniu oryginalnych system atyk w wielu krajach.
P rzyznanie dużej rangi poziom om diagnostycznym nie utrw aliło zbyt sztyw nego schem atu, w edług której obecność jakiegoś poziom u diagnostycznego im plikuje zaklasyfikow anie gleby do określonej jednostki. Takie schem atyczne podejście nie którzy gleboznaw cy zarzucali klasyfikacji am erykańskiej. Istotne uzupełnienie w postaci zdefiniow ania właściw ości diagnostycznych i m ateriałów diagnostycznych oraz częstego uw zględniania sekwencji najw ażniejszych poziom ów w profilu gleby łączy w sobie wym óg ścisłości kryteriów (w definicjach) z nieco bardziej ukrytym zw iązkiem z genezą gleby.
G łów ne jednostki glebow e (grupy gleb - s o i l reference g roups), nie są odnoszone do jakiegoś w yidealizow anego „w zorca typu” gleby, ale są zbiorem indyw iduów glebow ych o określonych cechach, które sąsiadują z innymi jednostkam i. To postrze ganie gleby w krajobrazie, pow iązanie jednostek w określone struktury pokrywy glebow ej jest ujęciem zasługującym na szczególne podkreślenie. Takiem u podejściu służyło niew ątpliw ie dośw iadczenie instytucji (FAO), która od wielu lat zajm ow ała się sporządzaniem map gleb.
W yczerpujące om ów ienie zasad, na których oparto klasyfikację W RB, w ym aga łoby napisania odrębnego artykułu, w którym oprócz pozytyw nej oceny podstaw o wych założeń, znalazłoby się także m iejsce na pew ne uwagi krytyczne, czy też w skazanie braków wym agających wyjaśnień i uzupełnień. W prezentow anym arty kule autorzy tłum aczenia chcą jedynie przekazać polskiem u czytelnikow i, w jaki sposób stawiał i czoła napotykanym trudnościom , tak aby pow stał tekst jak najbardziej
W pro w adzenie do p rzek ła d u na ję z y k p o lsk i W RB 11
wierny oryginałow i, a zarazem zgodny z duchem język a polskiego i uw zględniający nasze nazew nictw o naukowe.
NAPOTKANE TRUDNOŚCI I PRZYJĘTE ROZWIĄZANIA
1. Zasady tłumaczenia na język polski niektórych terminów
i pozostawienia innych w wersji oryginalnej
Konieczność jednoznacznego identyfikow ania jednostek wydzielonych w m ię dzynarodow ej klasyfikacji gleb W RB w ym agała zachow ania oryginalnych (w wersji anglojęzycznej) nazw głów nych grup gleb (jednostki pierw szego rzędu) oraz kw alifi katorów , służących tw orzeniu jednostek niższych rzędów, bez zmian pisow ni, nieza leżn ie od ję z y k a , z k tó reg o w y raz p och o d zi (np. Solonchaks, C hern ozem s, Kastanozem s, C h em ie, Rendzic). Podobną zasadę przyjęliśm y w stosunku do nazw poziom ów diagnostycznych, z których większość była ju ż znana polskim gleboznaw com z Legendy do M apy gleb Św iata [FAO 1974, 1988], z Soil Taxonom y [1975], a częściow o z System atyki gleb Polski [1989]. Z pełnej listy czterdziestu poziom ów diagnostycznych opisanych w klasyfikacji W RB, kilkanaście jest w prow adzonych po raz pierw szy (np. grupa poziom ów anthropedogenic, czy też poziom y chernic, cryic, fu lv ic , vitric), wiele innych jest zdefiniow anych w nowy sposób (np. m ollic, umbric,
argic).
W przypadku term inów określających właściw ości diagnostyczne oraz m ateriały diagnostyczne oryginalne nazew nictw o zostało zachow ane tylko wów czas, gdy bra kow ało ścisłych odpow iedników polskich. W pozostałych przypadkach, term iny tłum aczyliśm y na języ k polski, a dla pełnej kom unikatyw ności (zw łaszcza w konta ktach m iędzynarodow ych), w naw iasach podaw aliśm y term iny oryginalne (przynaj mniej wtedy, gdy term in był w prow adzany po raz pierw szy). I tak, dla przykładu, w polskiej wersji klasyfikacji W RB wśród właściw ości diagnostycznych czytelnik spotka nagłą zm ianę uziarnienia (abrupt textural change), język o w a to ść albeluvic (albeluvic tonguing), wieloletnią zm arzlinę (permafrost) itp., ale także nieprzetłum a- czone: w łaściw ości alic, w łaściw ości ferra lic czy właściw ości geric. Podobne roz w iązanie przyjęliśm y w przypadku m ateriałów diagnostycznych, w którym obok
organicznego m ateriału glebow ego (organie soil m aterial) występuje m ateriał gle
bow y gypsiric itp.
W definicjach jednostek glebowych, a tym bardziej w szczegółow ych opisach poziom ów , w łaściw ości i m ateriałów diagnostycznych w ystępuje w iele term inów zarów no z zakresu gleboznaw stw a, jak i pokrew nych dyscyplin naukow ych, które m ają polskie odpow iedniki i które staraliśm y się m ożliw ie najszerzej w prow adzić. R ów nież i w tym przypadku z reguły dodaw aliśm y w naw iasach oryginalne term iny angielskie. Tak na przykład cation exchange capacity (CEC) odpow iada polskiem u term inow i „pojem ność wym iany kationów ” (PWK), a ventifacts - to w ielograńce eoliczne, określane także w spolszczonej wersji jako ventifakty. W przypadku nie których określeń próbow aliśm y utworzyć polskie odpow iedniki najbardziej bliskie angielskiem u oryginałow i, np. gleyic colour pattern tłum aczyliśm y jak o „glejow a m ozaika barw ” , a reductom orphic properties jako „w łaściwości reduktom orficzne”.
12 R. B ednarek, P. C harzyński, U. P o kojska
Nazw y, które nie m ają ujednoliconych odpow iedników polskich, pozostaw ialiśm y w wersji oryginalnej (np. hardpan, thin-iron pan, slickensides). N iektóre term iny p ró bow aliśm y spolszczyć, dla ostrożności stosując przy tym cudzysłów , np. „kalkret” {calcrete), „plintyt” (plinthite), „durinody” (durinods).
Skróty niektórych wskaźników stosowanych przy charakterystyce gleb zasolonych (SAR, ESP, EC) są ju ż tak zadom ow ione w naszej literaturze gleboznaw czej, że poprzestaliśm y na tłum aczeniu pełnej nazwy w skaźnika (zachow ując też term iny oryginalne), nie w prow adzając polskich skrótów. Podobnie postąpiliśm y z mniej znanym i, jak się zdaje, skrótam i (TRB, COLE, ODOE) tłum acząc ich pełne określenia na język polski.
Stosunkow o nieliczne nazwy zw iązków chem icznych tłum aczyliśm y zgodnie z tradycyjną nom enklaturą, mocno zakorzenioną w literaturze gleboznaw czej (w tym także w klasyfikacji W RB), a nie z nowym nazew nictw em w drażanym przez chem i ków [Sołoniew icz 1993]. Tak np. używ aliśm y określenia „ekstrakt pirofosforanow y” a nie „difosforanow y”, a nazwę dithionite tłum aczyliśm y jako „dw utionin” (=podsiar- czyn), a nie „ditionian(III)” . Używaliśm y też utrwalonej w naszym piśm iennictw ie sym boliki form pierw iastków ulegających ekstrakcji w kw aśnym (pH 3) roztw orze szczaw ianow ym (Al0, Fe0) oraz w pirofosforanie sodu (A lp, Fep) zam iast sym boliki stosow anej w klasyfikacji WRB (odpow iednio A lox, Feox oraz A lpv, F epy), a zapis octanu am onu w formie N H 4OAc zastępow aliśm y przez C H3C Ó O N H 4. Nazw y m inerałów zachow aliśm y w wersji bliskiej term inologii m iędzynarodow ej, która jest preferow ana przez m ineralogów [Bolewski, M anecki 1993].
Spore problem y stw arzała nam term inologia z zakresu m ikrom orfologii gleb, bow iem różni autorzy specjalizujący się w tej dziedzinie (zarów no w kraju, jak i zagranicą) używ ają tych sam ych term inów w odm iennym znaczeniu (brak jest p o w szechnie akceptow anego słownictwa). Porównując definicje różnych pojęć w kilku źródłach, konsultując term iny angielskie z polskimi specjalistam i i rozpatrując kon tekst, w jakim termin występuje, uporaliśm y się z tymi problem am i na m iarę naszych m ożliw ości.
Zdecydow aliśm y się używ ać polskich określeń odpow iadających składow ym bar wy w system ie M unsella, a m ianowicie tłum aczyliśm y hue jak o odcień, value jako jasność, a chroma jako nasycenie.
S zczególna trudność wiązała się z tłum aczeniem grup uziarnienia, bow iem sam o przetłum aczenie nazwy może stwarzać wrażenie, że polska nazw a będzie odpow ia dała podziałow i w prow adzonem u przez PTGleb. lub Polską Norm ę. D latego podając przetłum aczone dosłow nie na język polski określenia uziarnienia utw orów , za każdym razem dodajem y w naw iasie określenia angielskie, chcąc niejako zw rócić uw agę, że odpow iadają one system owi m iędzynarodow em u, a nie polskiem u. Dla pełnej ja sn o ści pozw oliliśm y sobie na w prow adzenie na końcu tekstu dodatkow ego załącznika (nr 3), w którym podajem y podział na frakcje granulom etryczne oraz trójkąt Fereta zaczerpnięte z G uidelines fo r Soil Profile Description [FAO 1990] z zaznaczonym i grupam i uziarnienia, które są stosow ane w tłum aczonej klasyfikacji W RB. M am y nadzieję, że nie zostanie to zakw estionow ane jako niezgodne z um ową.
Na koniec ostatni, lecz nie najm niejszy, problem z tłum aczeniem tytułu World Reference Base fo r Soil R esources, często używ anego w skrócie jak o W RB.
Posta-W pro w a d zen ie do p rzek ła d u na ję z y k p o lsk i Posta-W RB 13 now iliśm y jednoznacznie nazyw ać W RB klasyfikacją. Cały tytuł opracow ania jest trudny do w iernego przetłum aczenia na język polski. Po dyskusjach i konsultacjach przyjęliśm y tytuł K lasyfikacja Z asobów G lebow ych Świata. Podaliśm y też tłum a czenia nazw instytucji sygnujących to opracow anie, pozostaw iając nazwy użyte w angielskim oryginale.
2. Zasady wyróżniania terminów kursywą i czcionką pogrubioną
G eneralnie sugerow aliśm y się rozw iązaniam i przyjętym i w tekście oryginalnym , jednakże w niektórych przypadkach zastosow aliśm y inne, to znaczy takie, którewydaw ały się bardziej logiczne i zrozum iałe dla polskiego czytelnika.
Z zasady w yróżnialiśm y kursyw ą w szystkie term iny zachow ane w oryginalnej wersji angielskiej, a m ianow icie nazwy głównych grup gleb (o ile nie były pisane dużym i literam i - jak w kluczu przedstaw ionym w R ozdziale 2), nazwy poziom ów , w łaściw ości i m ateriałów diagnostycznych oraz w szystkie inne term iny nietłum aczo- ne na języ k polski. Aby zachow ać jednolitość w yróżniania czcionką pochyłą w szy stkich o k reśleń w łaściw o ści d iag n o sty czn y ch i m ateriałów d iag n o sty czn y ch , zastosow aliśm y ją także do term inów przetłum aczonych na język polski (np. w łaści wości glejow e, właściw ości stagnoglejow e, właściw ości silnie próchniczne, antro- pogeo m o tficzn y m ateriał glebowy). W pew nych przypadkach, zgodnie z zasadam i przyjętym i w tłum aczonym tekście, niektóre terminy w yróżnialiśm y czcionką pogru bioną (np. nazwy kw alifikatorów przy ich definiow aniu) lub stosow aliśm y w yróżnie nie podw ójne - kursywę i pogrubienie (m.in. w słowach pochodzących z języków innych niż angielski - przy w yjaśnianiu pochodzenia utw orzonego term inu, np. poziom cambic, z łac. cam biare - zm ieniać).
O m aw ianie w szystkich przypadków odnoszących się do w spom nianego problem u byłoby nużące i dość abstrakcyjne, jeśli czytelnik nie miałby przed sobą polskiej i angielskiej wersji klasyfikacji W RB. Podczas praktycznego korzystania z naszego tłum aczenia będzie m ożna ocenić przydatność zastosow anych rozwiązań.
3. Układ tekstu
W całym tłum aczeniu staraliśm y się zachow ać bardzo podobny do oryginalnego opracow ania układ tekstu, a m ianow icie podział na rozdziały, zróżnicow anie w ielko ści i rodzaju czcionek użytych w tytułach i podtytułach, stosow anie akapitów , odstę pów itp. Było to podyktow ane nie tylko w olą dotrzym ania w arunków um ow y zawartej z FAO, ale także chęcią ułatw ienia jednoczesnego korzystania z wersji oryginalnej i tłum aczonej, szybkiego odnajdow ania odnośnych fragm entów .
Od siebie w prow adziliśm y kilka zmian. W kluczu do w yróżniania głów nych grup gleb (R ozdział 2) w prow adziliśm y linię przeryw aną oddzielającą definicje poszcze gólnych jednostek. Klucz jest tak skonstruow any, że najpierw w ystępuje definicja grupy gleb (określenie kryteriów ), a następnie nazw a jednostki. N iezorientow any czytelnik m oże przyjąć, że definicja występuje pod nazw ą jednostki. Aby uniknąć w szelkich w ątpliw ości, zastosow aliśm y w spom niane rozwiązanie. U jednoliciliśm y też form at tabel nr 1 i 2, które z założenia powinny być podobnie skonstruow ane,
14 R. B e d n a re k, P. C h a rzyń ski, С/. P o ko jska
bow iem dotyczą zbliżonych treści (procesów antropedogenicznych i m ateriałów antropogeom orficznych). Pewne zmiany w prow adziliśm y do wyjaśnień pochodzenia nazw poziom ów . Dla przykładu, w oryginalnym tekście klasyfikacji WRB etym ologia nazw y ferrcilic wy w odzona jest z jęz. łacińskiego od dwóch wyrazów \ferrum - żelazo oraz alum en - ałun. N aszym zdaniem jako źródło elem entu słow otw órczego a l należałoby wskazać (ang.) aluminium. Takie rozw iązanie zostało zaakceptow ane przez Otto Spaargarena. W przypadku poziom u calcic pozw oliliśm y sobie dodać do podanego w oryginale wyrazu łacińskiego calx jego dopełniacz calcis, bardziej zbliżony do nazwy poziom u.
4. Dostrzeżone błędy
W ielokrotne szczegółow e analizow anie całości tłum aczonego tekstu i porów ny w anie poszczególnych fragm entów w celu dogłębnego zrozum ienia intencji autorów i odkrycia logicznych zw iązków m iędzy różnymi definicjam i i kryteriam i sprawiło, że w eszliśm y w rolę m im ow olnych korektorów. Sporządzona przez nas lista m niej szych i w iększych błędów w ym agających sprostow ania okazała się dłuższa od pier wotnej Erraty obejm ującej 44 pozycje (w którą, naw iasem mówiąc, w iększość użytkow anych w Polsce tekstów klasyfikacji W RB nie została w yposażona). Listę tę przekazaliśm y redaktorom naukow ym World Reference Base f o r Soil Resources
[1998] z prośbą o zw eryfikow anie najw ażniejszych pozycji, tak aby elim inując
ew identne błędy, nie spowodować w prow adzenia nieuzasadnionych poprawek. W ię kszość (przeszło 90%) tych popraw ek została uznana za uzasadnione i będzie wzięta pod uw agę przy opracow aniu kolejnej edycji. Poniżej prezentujem y kilka przykłado wych korekt:
• strona 29, wiersz 13: w oryginale: 5 0 -2 0 0 mm fraction; w wersji polskiej zostało skorygowane: we frakcji 5 0 -2 0 0 |im;
• strona 32, w iersze 19-23: w oryginale: Andie horizons have at least A lox + 1/2 Feox > 0.4 (in the presence of m ore than 10 percent volcanic glass particles in the fine earth fraction); w wersji polskiej zostało skorygow ane: Poziom y andic zaw ierają > 2% Al0 + 1/2 Fe0 (w obecności poniżej 10% szkliw a w ulkanicz nego we frakcji ziem istej);
• strona 61, wiersz 6: w oryginale: A cri-G eric Ferralsol; w wersji polskiej zostało skorygowane: G eri-A cric Ferralsol;
• strona 75, wiersz 3: w oryginale: su lficsoil m aterials; w wersji polskiej zostało skorygow ane: m ateriał glebowy sulfidic.
PODSUMOWANIE
O ddając do rąk polskiego czytelnika tłum aczenie pow stałe z m yślą o m aksym alnej popraw ności, ale także użyteczności, zdajem y sobie sprawę, że nie uniknęliśm y m im ow olnych błędów i niekonsekw encji. M oże i do tej publikacji potrzebna będzie Errata? Zapew ne nie wszyscy gleboznaw cy będą usatysfakcjonow ani przyjętym i przez nas rozw iązaniam i (niektórzy posługują się ju ż własnym i, choćby fragm enta rycznym i, tłum aczeniam i).
W p row adzenie do p rzek ła d u nci ję z y k p o lsk i W RB 15 C hętnie przyjm iem y wszelkie uwagi krytyczne i dobre rady na przyszłość. U w a żam y, iż zespół autorów klasyfikacji W RB będzie prędzej czy później zm uszony w ydać now ą wersję tego opracow ania, w której zostaną skorygow ane błędy oraz poczynione uściślenia i konieczne uzupełnienia. W ów czas m oże być w ydana now a w ersja popraw ionej „K lasyfikacji Zasobów G lebow ych Ś w iata”, uw zględniająca rów nież uwagi polskich czytelników .
Zdajem y sobie sprawę, że w klasyfikacji W RB znajduje się sporo treści nieprzy datnych do identyfikow ania gleb w ystępujących w naszym kraju. D latego też zam ie rzam y w niedługim czasie przygotow ać skróconą wersję dla m ożliw ie szerokiego grona odbiorców .
LITERATURA
B O L E W S K I A., M A N E C K I A. 1993. M ineralogia szczegółow a. P olska A gencja E kologiczna, W arszaw a.
FA O 1974. F A O -U nesco Soil M ap o f the W orld, 1 : 5 ООО ООО, V ol. 1, Legend. U nesco, Paris. FA O 1988. F A O /U nesco Soil M ap o f the W orld, R evised L egend, w ith corrections and updates.
W orld Soil R esources R eport 60, FA O , R om e.
FA O 1990. G uidelines for Soil Profile D escription. T hird edition (revised). Soil R esources, M anagem ent and C onservation Service, Land and W ater D evelopm ent D ivision, FA O , R om e. Soil T axonom y 1975. A B asic System o f Soil C lassification for M aking and Interpreting Soil Surveys. Soil Survey Staff, Soil C onservation Service US D epartm ent o f A griculture, W a s hington.
S O Ł O N IE W IC Z R. 1993. Z asady now ego słow nictw a zw iązków nieorganicznych. W yd. N auko- w o-T echniczne, W arszaw a.
S ystem atyka gleb Polski 1989. R ocz. G lehozn. 40, 3/4.
W orld R eference B ase for Soil R esources 1998. W orld Soil R esources R eport 84, ISSS -IS R IC - FA O , R om e.
W orld R eference B ase for Soil R esources: Introduction, 1998. (J. A. D eckers, F. O. N achtergaele, О. C. S paargaren, Eds.). First edition. ISSS-ISR IC -FA O . A cco, L euven.
W orld R eference B ase for Soil R esources: A tlas, 1998. (E. M. B ridges, N. H. B atjes, F. O. N achtergaele, Eds.). ISR IC -F A O -IS S S . A cco, Leuven.
P raca w płynęła do red a kcji w kw ietn iu 200 3 r.
P rof. d r hab. R e n a ta B e d n a re k Z a k ła d G le b o zn a w stw a
In s ty tu t E k o lo g ii i O c h ro n y Ś ro d o w is k a U n iw e rsy te t M ik o ła ja K o p e rn ik a ul. S ie n k ie w ic z a 30, 8 7 -1 0 0 T o ru ń e -m a il: b e d n a r e k @ b io l.u n i.to r u n .p l
