Małgorzata Wilczkiewicz
Zamek w Gaillon - problemy
konserwatorskie związane z jego
adaptacją dla współczesności
Ochrona Zabytków 46/1 (180), 68-73
1993
MAŁGORZATA WILCZKIEWICZ
ZAMEK W GAILLON - PROBLEMY KONSERWATORSKIE ZWIĄZANE
Z JEGO ADAPTACJĄ DLA WSPÓŁCZESNOŚCI
P oło żenie i h is to ria obiektu
„W szyscy, k tó rzy kochają ten zam ek, tączą w ysitki aby odtw orzyć to przyjem ne miejsce. Z niszczenia są ogromne. To m iejsce stracito duszę. Czy odzyska ją je s z c z e ?"
Tak za czyn a się praca m a g is te rs k a E lisa b e th C hirol poświęcona zamkowi w Gaillon, opublikow ana w 1952 roku. Zamek ten potożony na płaskowyżu otoczonym meandrem Sekwany w znoszącym się ponad m iastem Gaillon (Haute Normandie) w odległości około 150 km od Paryża został zbudowany około roku 1500 w stylu renesansu. Dotrwał on do naszych czasów w zdewastowanym stanie.
Zbudow any na polecenie kardynała G eorge d ’A m boise zam ek stanow ił ze sp ó ł budynków zg rupow anych w okół d z ie d ziń ca z w yo d rę b n io n ym p a w ilo n e m w e jścio w ym , wyróżniającym się wysokim, charakterystycznym dachem.
1. Gaillon — renesansowy zamek i ogrody włoskie, rycina Androuet de
Cerceau
1. Gaillon — R enaissance castle a n d Italian gardens, illustration by
Androuet de Cerceau
Od strony południowej zamek był otoczony fosą — wjazd na dziedziniec był m ożliwy przez m ost zw odzony i bramę główną pawilonu wejściowego. Od zachodu znajdowała się kaplica zam kow a oraz galeria arkadow a z w idokiem na Sekwanę. C zęścią założenia p a łacow ego jest park oraz w spa n ia łe ogro d y — ogród Lydieu (1502-1507), ogród H aute1 z fontanną i labiryntem oraz ogród B a s 1, z którego pozostały tylko ślady alei.
W okresie późniejszym w głębi podwórza pojawił się
budy-1 franc, haut - wysoki, bas - niski, nazwane tak od różnicy poziomów między ogrodami.
nek klasycystyczny, zwany pawilonem Colbert, twórcą któ re g o był Ju le s H a rd o u in -M a n s a rt2. B u d y n e k ten, zam ykający podw órze od strony p ó łn ocn e j c h a ra kte ry zow ał się tym, iż niwelował różnicę m iędzy podwórzem a ogrodem Haute (parter budynku był otw arty na podwórze, natomiast poziom I piętra był dostępny od strony ogrodu). Zm ieniający kolejnych właścicieli, dew astow any przez pok olenia, niewłaściw ie użytkow any i konserw ow any dotrwał do naszych czasów jako relikt, prze d sta w ia ją cy żałosne szczątki tego, co h isto rycy sztuki uznają za pierw sze pojawienie się w Normandii nowego stylu — renesansu. Fragmenty elementów architektonicznych, ocalałe po rewo lucji3 zostały zdeponowane w Paryżu w École des Beaux- Arts. Elem enty drew niane, takie jak np. stalle z kościoła zostały zdeponow ane w kościele S a in t-D e n is 4. N iektóre rzeźby po zakonserwowaniu znalazły się w Luwrze. Zamek posiada w spaniałą ikonografię, gdzie fig u ru ją nazw iska twórców tej miary co Israël Sylw estre5, H ubert Robert czy Aleksandrę L e n o ir6, oraz sławne rysunki z m uzeum w Sztokholm ie7 pokazujące czasy świetności zamku.
Do dnia dzisiejszego zachowały się mniej lub bardziej zni szczone w szystkie części zam ku. P a w ilo n w e jścio w y zw ieńczony w ysokim i dacham i, głów ny korpus zachodni wraz z kaplicą oraz galerią z widokiem na Sekwanę, w głębi podwórza resztki dwóch pawilonów oraz pierw szy poziom pawilonu Colbert.
Do roku 1945 zam ek znajdow ał się w rękach prywatnych, co sprawiło, iż popadł on w ruinę i opuszczenie. Publikacja pracy Elisabeth Chirol rozbudziła za interesow anie opinii p ublicznej losam i zam ku. W roku 1960 m iasto G aillon przejęło zamek, a w raporcie z 1969 r. inspektor generalny zabytków opisał stan zamku i jego zniszczenia.
2 Nie m ylić z działającym w połowie XVII w. we Francji François Mansardem, autorem château de la Maison Laffitte, od którego nazwi ska zostaje nazwany dach "mansardowy".
3
Mowa o W ielkiej Rewolucji Francuskiej, której ofiarą padło wiele obiektów zabytkow ych we Francji, zarów no sa kra ln ych (kościoły przerabiano na składy, fabryki), jak i świeckich.
4 Kościół Saint-Denis - znajdujący się obecnie w obrębie "W ielkiego Paryża" (dawne opactw o Saint- Denis); w kościele tym znajdują się groby królów francuskich.
5 Israël Sylwestre - graw er i rysow nik (1621-1691). Autor licznych rycin przedstawiających zamek Gaillon. Jego rysunki są podstawą do odtw orzenia wielu zniszczonych fragm entów zam ku. Jego rycina - autoportret znajduje się w zamku Vaux Le Vicomte .
6 Hubert Robert, Alexandre Lenoir - autorzy rysunków sylw ety zamku.
P ie rw s z e p ra c e k o n s e r w a to rs k ie i z a b e z p i e c z a j ą c e
Jedenaście lat trw ała procedura przejęcia zam ku z rąk prywatnych. W 1975 r. konserwator Górnej Normandii prze jął zamek Gaillon w swoje ręce. W dzień później rozpoczęto pierwsze prace — dezynfekcję i deratyzację zamku oraz prace zabezpieczające. Zamek w chwili przejęcia znajdował się w stanie całkow itej ruiny. Budynki zam ieszkane byty przez b e z p a ń s k ie psy i koty, w oda z a le w a ła ścia n y poprzez zniszczone dachy i w ybite okna. Po kilku m ie siącach prac z a b e zp ie cza ją cych sytuacja w yraźnie się poprawiła, a w lipcu 1976 r. architekt-konserwator przedsta w ił pierwszy projekt konserwacji zamku, szkicując orienta cyjne w ytyczne dla restauracji pawilonu wejściowego oraz dla w ykonania konserw acji elementów architektonicznych znajdujących się w École des B eaux-A rts.
P rzyg o to w a n o w stę p n y p rojekt ko n se rw a to rski zam ku, region Górnej N orm andii oraz departam ent l’Eure zade klarowały sw oją pom oc dla tego przedsięwzięcia, którego szef, a rc h ite k t G eorges Duval był o d p o w ie d zia ln y za konserwację zamku do roku 1987.
R e k o n s t r u k c ja z w i e ń c z e n i a p a w ilo nu w e j ś c i o w e g o
W ażnym elem entem prac, który dobrze ilustruje sposób podejścia do problem atyki konserw acji architektonicznej s p e c ja lis tó w fra n c u s k ic h je s t re k o n s tru k c ja paw ilo n u w ejściow ego. P aw ilon ten w wyniku niefortunnej d z ie w iętnastow iecznej przebudow y utracił charakterystyczne zwieńczenie z dachami krytymi łupkiem.
2. Pawilon wejściowy, zdjęcie z okresu po 1945 r. 2. Entrance pavilion, photograph after 1945
Pozbawiło to cały zespół dom inanty wysokościowej i zn ie kszta łciło a rc h ite k to n ic z n ą kom pozycję paw ilonu. Stan p ie rw o tn y był d o b rze zn a n y z p rze ka zó w ik o n o g ra ficznych, p rze ka zy te p o słu żyły a rch ite kto w i G eorges D uvalow i do z a p ro p o n o w a n ia c a łko w ite j re ko n stru kcji zw ieńczenia.
I ...I
3. Pawilon wejściowy, p ro je k t rekonstrukcji dachu wg stanu z roku 1510 (obecnie zrealizowany)
3. Entrance pavilion, plan o f roof reconstruction according to state from 1510 (presently realized)
Ś cisłą rekonstrukcję form y G .Duval p o łą c z y ł z w p ro w a dzeniem now oczesnej konstrukcji żelbetow ej zwieńczenia. Rekonstrukcje zrealizow ano w latach 1985-1986. Pawilon w ejściowy odzyskał charakterystyczną sylwetę z lat 1509- -1510. Jak dalece popraw iło to proporcje budynku oraz e ste tykę ze w n ę trz n ą o b iektu, m ożem y p rze ko n a ć się porów nując zdjęcie stanu istniejącego z projektem owej form y dachu, wykonanym zgodnie ze stanem z roku 1510. Na powyższym przykładzie możemy zaobserw ow ać zasa dę stosowaną przez konserwatorów architektury we Francji w odniesieniu do uzupełniania elem entów lub obiektów ca łko w icie zn is z c z o n y c h . Jeśli je st z a c h o w a n a ik o n o grafia, um ożliwiająca odtworzenie dawnej form y w jej daw nym w yglądzie dążą oni do w ykonania całkow itej rekon strukcji (na zasadzie dokładnego o d tw o rze n ia form y) z jednoczesnym w prowadzeniem nowoczesnej konstrukcji.
Z a kres prac p rowadzonych o becnie oraz
program re k o n s tru k c ji w szystkic h fra g m e n t ó w
z a m k u
W chwili obecnej w iększość prac konserwatorskich koncen truje się w okół restauracji arkad galerii C erfs. G aleria ta (południow y wschód) została zachow ana ja ko pojedyncze elem enty poszczególnych kolumn. W ykonuje się także pra ce konserw atorskie w kaplicy zamkowej (odnaw ia się poli chrom ię w dolnych partiach kaplicy). N iezbędnym w arun kiem prowadzenia prac badawczych, zm ierzających do
4. Rzut podstawy zagospodarowania terenu wokół wejścia głównego —
„Esplanade"
możliwie najwierniejszego odtworzenia architektury zamku są prace zabezpieczające przed destrukcyjnym wptywem wody. Dla wszystkich budynków przewidziano dachy prowi zoryczne (w pewnych wypadkach) albo trwałe, jak w paw i lonie Colbert.
Pod warstwami przebudów z XVIII i XIX w. kryje się jeszcze wiele form architektonicznych, których nie jesteśm y w sta nie odtw orzyć. Oprócz badań na terenie zamku, inwenta ryzacja części kam iennych przechowywanych w École des Beaux-Arts dała pierwsze rezultaty — architekturę, w sta nie praw ie kom pletnym , 20-m etrow ej fasady gotyckiej z dwoma piętrami okien podpartych pilastrami w stylu gotyku płom ienistego. Jeśli po zm ontowaniu pozostaną elem enty nie zidentyfikowane będą one zakonserwowane i pozosta wione do ew entualnego wykorzystania.
W edług w yliczeń historyków architektury i archeologów, do zagospodarow ania będzie w przyszłości praw ie 6000 m2 pow ierzchni.
Ze w zględu na duże w a lo ry historyczne zachow anego obiektu przew idziano dla niego funkcje „w yższej użytecz ności". W odróżnieniu od praktyki polskiej, projekt konser w atorski określa tylko o g ólną funkcję obiektu. S zczegó łowa dokum entacja techniczna powstaje dopiero w w ypad ku uzyskania fu n d u szy na realizację danego fragm entu całościow ego zam ierzenia konserwatorskiego.
Am bicją obecnego konserw atora zamku Gaillon, architekta Benjamin M outona8, człow ieka odpowiedzialnego za okręg Eure i Haute Normandie9 jest doprowadzenie wyglądu
8 Benjam in M outon - architekt-konserw ator, w ykładow ca w parys kiej podyplom ow ej szkole konserw acji m ieszczącej się w „Palais Chaillot" - rue Trocadero, Prezes Stowarzyszenia Architektów-Kon- serw atorów (President de la com pagnie des architectes en chef des monuments historiques).
9 F ra n cja je s t p o d z ie lo n a na 95 o kręgów k o n s e rw a to rs k ic h , natom iast organizacja francuskich architektów- konserwatorów liczy
4. Ground plan o f foundation for arranging terrain next to main entrance — the „Esplanade"
zam ku do stanu znanego z licznych szesnastow iecznych ikonografii. Ten znakom ity fachow iec z dziedziny konser w acji, pod którego kierunkiem autorka uczestniczyła w pracach projektow ych jego pracowni, jest głównym auto rem, opiekunem i decydentem w sprawach zw iązanych z zamkiem Gaillon.
Prace przy rekonstrukcji i zabezpieczaniu zamku posuwają się powoli i są prowadzone równocześnie w różnych czę ściach zamku. Jednym z etapów na drodze do całkowitego uporządkowania i zrekonstruowania zamku wraz z otocze niem był projekt zagospodarowania w ejścia głównego wraz z placem — balkonem widokowym, „Esplanade".
P ro je k t z a g o s p o d a r o w a n ia w e jś c ia g łó w n e g o do za m k u Gaillon „ E s p la n a d e
" 10
C ały zakres opracow ania (il. 4) jest za m kn ię ty murem, zabezpieczającym tę część skarpy przed obsuwaniem się. Mur ten zostanie odnowiony na całej długości. Jego trasa pozostaje w zasadzie nie zm ieniona, w niektórych tylko fragm entach będzie w ykonana nieznaczna korekta jego kierunku.
Projekt „E splanade" składa się z dw óch podstaw ow ych elem entów: drogi dojazdowej oraz placu. Droga dojazdowa jest drogą kołową na odcinku do pierwszego placu — rom bu, na którym następuje zakręt w górę i dalej drogą do budynków znajdujących w wyższych partiach zam ku. Jest to także droga awaryjna dla ruchu kołowego dostaw czego wewnątrz zamku.
aktualnie 48 członków, m ianow anych przez kom isję M inisterstw a Kultury, w związku z powyższym każdy z nich odpowiada za dwa lub trzy okręgi.
10 Według tekstu Benjamina Moutona - S i G aillon vous était conte... Gaillon - nr 18.
Z i e l e ń
Po obu stronach drogi kołowej zaproponow ano drzew a posadzone w szp a le r i przycięte w sposób sugerujący „ścianę zieleni" — które swoją m onum entalnością podkreś lają efekt „w prowadzenia".
Od pó łn ocy ska rp a za ro ś n ię ta je s t traw nikiem . Plac w kształcie rom bu, w który rozszerza się droga dojazdow a jest „obram owany" z trzech stron drzewami „form owanym i" (graby i lipy).
Od strony północnej plac jest zam knięty murem oraz prze strzenią, na której posadzone są w sp o só b naturalny akacje oraz białe akacje. Idąc z m iasta ciągiem pieszym, mamy przed oczami panoramę pawilonu wejściowego prze św itującą poprzez drzewa. Droga południowo-wschodnia — ciąg pieszy prow adzący do zamku, w chwili obecnej całko wicie opuszczony, będzie po uporządkow aniu wejściem oferującym pieszemu zróżnicowane sekwencje widokowe.
sa m ochodów służbow ych na d z ie d z in ie c zam ku i pod pawilon Colbert.
S ka rp a i p rze ciw ska rp a za ch o d n ia będzie po g łęb io n a i w zm ocniona. Mur w ie ń czą cy p rze ciw ska rp ę od stro n y zachodniej będzie doprow adzony aż do kaplicy zamkowej. Podczas oczyszczania fosy będą w ykonane prace zabez pieczające fila ry mostu paw ilonu w ejściow ego. A naliza obrzeży dw óch w ejść — pieszego i dla wozów pozw oliła odkryć w yżłobienia, które są zw ykle przeznaczone dla u m ie s z c z e n ia p la tfo rm y ruchom ej m ostu zw o dzonego. O dkryw ki w ykonane w okół paw ilonu w e jścio w e g o dały potw ierdzenie istnienia pom ieszczenia, gdzie znajdow ała się m aszyneria mostu zwodzonego.
5. Zam ek w Gaillon — „Esplanade", przekrój 1-1, 2-2 5. Castle in Gaillon — „Esplanade", cross section 1-1, 2-2
l e с м т е л и d e ö a I l l o n ~ -espiv\ky\D£ ~
6. Zam ek w Gaillon — „Esplanade", przekrój 3-3, 4-4 6. Castle in Gaillon — „Esplanade", cross section 3-3, 4-4
F o s y
Od strony w schodniej fosy będą pogłębione do poziomu pierwotnego, przez co elew acja w ejściow a zamku odzyska w łaściw e proporcje o dużej ekspresji plastycznej. Autorzy p ro p o n u ją po zo sta w ić tylko ram pę um ożliw iającą w jazd
LE CHATEAU DE cSAÎLLOM - ÇSPLAKJADE ~ «CHELLE -1*200
7. Zamek w Gaillon — „Esplanade", przekrój 5-5
7. Castle in Gaillon — „Esplanade", cross section 5-5
O ś w ie t le n ie i ilum in acja
D roga będzie ośw ietlana lam pam i w edług m odelu tra d y cyjnego, rozm ieszczonym i po stronie północnej w zdłuż jezdni. Trawnik północny będzie ośw ietlony reflektorami tak samo, jak m ur starej wozowni. To samo w yposażenie jest proponow ane w partii dolnej na południu placu. Parapety w ieńczące przeciwskarpę, murki ograniczające oraz scho dy będą w yposażone w kinkiety. Kinkiety um ieszczone w terenie podkreślać będą osie kom pozycji placu. S trona południowa i wschodnia będzie ośw ietlona przez reflektory, um ieszczone na przeciwskarpie.
Udziat a u to rki w proje kcie „ E s pla n a de " — pro blem y p ro je k to w e z w ią z a n e z w y k o n y w a n y m o p r a c o w a n i e m
Otoczenie zamku, jak w spom niano na wstępie, zostało po dobnie jak sam zamek znacznie zdewastowane. Pozostały jedynie pewne fragm enty zagospodarow ania, jak np. mur, stare ciągi piesze itd.
W tej sytuacji autorka zaproponow ała zagospodarow anie o toczenia w form ie nowej kom pozycji a rchitektonicznej, jednak ściśle podporządkowanej dom inancie zamku i w yko rzystującej zachow ane elem enty. Jest to zgodne z te n d e n cją w yraźnie za ryso w u ją cą się w obecnej praktyce konserwatorskiej we Francji, którą w yraża sentencja —
Le château de Gaillon
8. Zam ek w Gaillon, p rojekt zagospodarowania wejścia głów nego — „Esplanade" (rysunek z modelu)
„Konserwować, to także tw o rzyć111.
We Francji, kraju znanym z tego, że artysta-twórca zacho wuje w hierarchii społecznej rangę odpowiednio wysoką, a rchitekt-konserw ator je st rów nież uznaw any za tw órcę. W iąże się to z prawem do narzucania w łasnej wizji ar tystycznej nowo powstającym lub odtwarzanym elemen-tom w o b iektach h isto ryczn ych (o ile o czyw iście brak je s t ikonografii i przekazów źródłowych).
Z uwagi na fakt, iż tem at „Esplanade" nie byt przewidziany do opracowania, nie było wykonanej dokum entacji nauko- w o -h is to ry c z n e j ani b a d a w cze j w rejonie drogi (b yły przeprow adzone tylko odkryw ki w okół pawilonu w e jścio wego w związku z jego konserwacją). Podstawą tego etapu p rojektow ania był podkład g e odezyjny z aktualnym po m iarem sytuacyjno-w ysokościow ym oraz odkrywki w y k o nane przez autorkę w terenie.
Autorka artykułu była osobą odpow iedzialną za pierwszą fazę projektow ania, zw iązaną z przem ieszczaniem mas ziem nych, uform ow aniem skarpy i zm ianą kierunku istnie jącej drogi dojazdowej. Tem at ten był bliski autorce w zw ią zku z niedawnym uczestnictwem w opracowywaniu projektu koncepcyjnego o podobnej tem atyce — „Kalwaria Z ebrzy dowska Plac R a jski"12. Jako w niosek z wykonanej analizy warstwie zbocza zaproponowano zmianę usytuowania drogi dojazdowej do zamku uznając ją za drogę wtórną niszczącą warstwice skarpy. Przy rekonstrukcji placów i dróg
histo-11 Według Benjamina Moutona.
12 „Kalwaria Zebrzydow ska - Plac R a jsk" - projekt koncepcyjny, maj 1989 - autorzy: dr arch. Anna Mitkowska, mgr arch. Małgorzata Wilcz- kiewicz, doc. dr inż. Andrzej Rudnicki.
8. Castle in Gaillon, p la n o f arranging the main entrance — „E s p la nade" (drawing from model)
rycznych, zw łaszcza w zróżnicow anym terenie, je st n ie zw ykle istotne, aby dążyć do odtw orzenia p ierw otnego rysunku w arstw ie (który przew ażnie jest zdew astow any przez wtórne, powstające w sposób nie kontrolowany drogi zarówno piesze, jak i kołowe), tak aby odzyskać w łaściwy kształt zbocza (wzgórza, skarpy). Benjamin Mouton, któ remu pow yższa analiza została przedstawiona do a kce p tacji w yra źn ie się sp rz e c iw ił tak pow ażnym zm ianom projektow ym w stosunku do stanu istniejącego. Uznając argum enty konserw atorskie, profesor uważał, iż realizacja pomysłu w iąże się z wysokimi kosztami wywozu ziemi. Na wykonanych przekrojach (il. 5, 6, 7) autorka udowodniła, iż pozostały po starej drodze lej je s t elem entem , o który należy uzupełnić zbocze — a zatem sytuacja jest odw rotna — należy przyw ieźć ziemię do uzupełnienia brakujących ubytków . To przesądziło o losach projektu — zo sta ł on skierowany do realizacji — na zamku Gaillon znajduje się bowiem spora ilość gruzu i ziemi, do w yw iezienia której teraz znaleziono odpowiednie miejsce, autorka natom iast rozpoczęła prace nad modelem (il. 8), który m iał w ładze m iasta p rze ko n a ć o sta te czn ie o słuszności p o d jętych decyzji projektow ych. Projekt w kroczył w etap bardziej szczegółowego opracowywania detali nawierzchni, zieleni i małej architektury, w którym to etapie prac autorka już nie brała udziału.
Bibliografia:
1. E lis a b e t h C h ir o l, Château Gaillon, Paris 1952.
2. Y v e s L e s c r o a r t, B e n ja m in M o u to n , Château Gaillon, "Monuments Historiques - Haute Normandie" - Nr 165 septembre - octobre 1989.
3. B e n ja m in M o u to n , S i Gaillon vous était conte... „Gaillon" - Nr 18 vendredi 8 novembre 1991.
Rysunki 4-8: opracowanie M. Wilczkiewicz Illustrations 4-8 by M. W ilczkiewicz
THE CASTLE IN GAILLON - CONSERVATION PROBLEMS OF AN ADAPTATION
TO MODERN TIMES
The castle is located in the tow n of G aillon (H aute Normandie), some 150 kms from Paris. It was built about 1500 in the Renaissance style and has survived up to our tim es in a greatly devastated condition. The com plex of b uildings was concentrated around a courtyard with a unique entrance pavilion, distinct for its high, characteristic roof. The chateau possesses a m agnificent iconography. Up to 1945 it was privately owned, a fact which contributed to its decline and ultimate abandonment. At the moment of inaugurating conservation work, the com plex was co m pletely ruined. Preservation undertakings were initiated and a first project for conservation was made. An im portant element of the operation which is an excellent illustration of the m anner in w hich French specialists approach a rch i te c to n ic co n s e rv a tio n , was the re c o n s tru c tio n of the entrance pavilion. As a result of an unfortunate nineteenth- century attem pt, the pavilion lost its characteristic slate- covered roof. The orig in a l state was w ell known from iconographie m aterial w hich the architect G eorges Duval used to propose a com plete reconstruction. The latter was realised from 1985 to 1986 and the pavilion regained its typical silhouette from the 1509-1510 period. We can see how this decision im proved the proportions and external aesthetics of the building by comparing a photograph of the existing state with a plan for a new type of roof, executed in accordance with the appearance from 1510. The above example makes it possible to observe the principle applied by conservators of architecture in France as regards the supplem entation of certain elem ents or totally destroyed objects. Extant iconography enables the recreation of the original state of the old form and encourages to em bark upon complete reconstruction (based on a precise
recapturing of the form) with a sim ultaneous introduction of modern constructions.
All the o b je cts of the castle w ere to receive a roof, tem porary or permanent. Calculations made by historians of architecture dem onstrated that an area of some 6 000 sq. meters would be involved in the future. It is the intention of the present conservator, architect Benjamin Mouton, for the castle to re se m b le the b uilding show n in num erous sixteenth-century iconographie sources.
One of the stages tow ards putting the castle into complete order is a plan for the main entrance with the square — scenic balcony — the „Esplanade" — in w hich the author of the article participated. She suggested arranging the terrain in a new architectonic form, but one which would be strictly subjected to the dom inating role of the castle, and which would utilise all extant elements. This proposal rem ains in accordance with the tendency em ployed in conservation praxis in France which observes the principle: „To conserve also means to create".
The author of the article was responsible for the first stage of the project, connected with shifting the earth, forming the enscarpm ents and changing the direction of the existing driveway. An analysis of the strata of the slope suggested a change of the location of the driveway, by recognizing it as a secondary ele m e n t w hich destroys the strata of the enscarpm ent. In a reconstruction of squares and historical roads especially in a differentiated terrain, it is extrem ely significant to strive tow ards the recreation of the original pattern of the strata (which, as a rule, is devastated by secondary fo o tp a th s and highw ays that appeared in an uncontrolled manner) in order to regain the correct shape of the slope (hillock, enscarpm ent).
