http://www.degruyter.com/view/j/ssa (Read content)
SOIL SCIENCE ANNUAL
Vol. 66 No. 4/2015: 204–213
* Prof. dr hab. C. Kaba³a, cezary.kabala@up.wroc.pl
DOI: 10.1515/ssa-2015-0038
WSTÊP
Gleby z wyraŸnie zaznaczon¹ pionow¹ translo-kacj¹ i³u koloidalnego w obrêbie profilu glebowego nale¿¹ do najpowszechniej wystêpuj¹cych w Euro-pie (Soil Atlas of Europe 2005). Ich obecnoœæ w ró¿-nych strefach klimatyczró¿-nych i pod odmienn¹ roœlin-noœci¹ coraz czêœciej jest interpretowana jako przejaw formowania siê tych gleb w ró¿nym czasie i niekiedy w warunkach innych ni¿ obecnie panuj¹ce na danym terenie (Konecka-Betley 2009, Konecka-Betley i Zagórski 1994, Kühn 2003, Quenard i in. 2011). W Polsce, gleby z iluwiacj¹ i³u jako dominuj¹cym procesem pedogenicznym, zwane obecnie glebami p³owymi, uwa¿ane s¹ za najpowszechniej wystêpu-j¹c¹ grupê gleb (Bednarek i Prusinkiewicz 1997, Bia-³ousz 2015). Najnowsze przegl¹dy regionalne wska-zuj¹, ¿e gleby p³owe s¹ jednostk¹ bezwzglêdnie do-minuj¹c¹ na obszarach nizinnych i wy¿ynnych Polski, wszêdzie tam, gdzie ska³a macierzysta jest odpowied-nio bogata we frakcjê ilast¹ (Kaba³a (ed.) 2015, Kli-mowicz i Uziak 2001, Kobierski 2013, Marcinek i Komisarek 2004, Podlasiñski 2013, Szymañski i Ski-ba 2007). Zasobnoœæ we frakcjê i³ow¹ jest równo-czeœnie zwi¹zana z wiêksz¹ zasobnoœci¹ w makro-i mmakro-ikrosk³adnmakro-ikmakro-i oraz lepsz¹ retencj¹ wody, co prze-k³ada siê na wy¿szy potencja³ produkcyjny gleb (Chojnicki 1993, Glina i in. 2013, 2014, Jaworska i D¹bkowska-Naskrêt 1999, Kaczmarek i in. 2006,
Komisarek 2000) i wy¿sz¹ ekologiczn¹ wartoœæ sie-dliskow¹ (Œwitoniak 2007). W sprzyjaj¹cych warun-kach topograficznych gleby te s¹ powszechnie u¿yt-kowane rolniczo, co determinuje ich znaczenie go-spodarcze i przyci¹ga uwagê nauki.
Koncepcje genezy gleb p³owych, terminologia oraz schematy ich klasyfikacji s¹ rozwijane od po-cz¹tku funkcjonowania gleboznawstwa jako odrêb-nej nauki (Dokuczajew 1949, Ramann 1911) i po-dobnie jak w przypadku innych grup gleb koncepcje te podlega³y bardzo istotnym zmianom na przestrze-ni ostatprzestrze-niego stulecia. Defiprzestrze-nicje i klasyfikacje gleb p³owych maj¹ nie tylko znaczenie naukowe, ale rów-nie¿ skutki praktyczne, na przyk³ad dla kartografii gleb (Marcinek i Komisarek 2004), waloryzacji gleb na potrzeby rolnictwa i leœnictwa (Borowiec 1953, Bro¿ek i Zwydak 2003, Chojnicki 1993, Cieœla 1968, Prusinkiewicz i Kowalkowski 1964), modelowania procesów œrodowiskowych zwi¹zanych z obiegiem wody, makro- i mikrosk³adników (Brevik i in. 2016, Zaleski 2012). Mimo ponad stuletniej historii badañ i ogromnych zasobów zgromadzonej wiedzy, pogl¹-dy na wiek, genezê i klasyfikacjê gleb p³owych nadal nie s¹ uzgodnione, a nowe schematy podzia³u s¹ z ró¿nych powodów kwestionowane (Bro¿ek 2012, Kaba³a 2014). Celem niniejszej pracy jest syntetycz-ny przegl¹d dawsyntetycz-nych i wspó³czessyntetycz-nych koncepcji kla-syfikacji gleb p³owych w Polsce, z uwzglêdnieniem t³a miêdzynarodowego i ze wskazaniem propozycji CEZARY KABA£A*, EL¯BIETA MUSZTYFAGA
Uniwersytet Przyrodniczy we Wroc³awiu, Instytut Nauk o Glebie i Ochrony Œrodowiska ul. Grunwaldzka 53, 50-357 Wroc³aw
Gleby p³owe w systematyce gleb Polski
i w klasyfikacjach miêdzynarodowych
Streszczenie: Gleby p³owe s¹ najbardziej rozpowszechnionymi glebami Polski, odznaczaj¹cymi siê du¿¹ ró¿norodnoœci¹ form
wytworzonych w zró¿nicowanych warunkach œrodowiskowych. Dlatego mimo d³ugiej historii badañ, zasady klasyfikacji i kartogra-fii gleb p³owych w Polsce nadal s¹ dyskutowane i modyfikowane. Podzia³ gleb p³owych na trzy typy, wprowadzony w 2011 roku do systematyki gleb Polski, jest krytykowany jako nadmiernie rozbudowany, niespójny z reszt¹ systematyki, trudny do wdro¿enia w kartografii gleb i trudny do skorelowania z miêdzynarodowymi klasyfikacjami gleb. W pracy zaproponowano i uzasadniono przy-wrócenie jednego typu gleb p³owych oraz wyznaczenie 10 podtypów o ustalonej hierarchii wa¿noœci, które mog¹ byæ ³¹czone, jeœli gleba ma cechy wiêcej ni¿ jednego podtypu. Jednoczeœnie ustalono zasady generalizacji nazw gleb (redukcji liczby podtypów) na potrzeby kartografii glebowej w ró¿nych skalach. Jednym z najwa¿niejszych podtypów jest niewyró¿niany do tej pory podtyp gleb p³owych zerodowanych.
modyfikacji opartych na w³asnych doœwiadczeniach terenowych (klasyfikacyjnych i kartograficznych).
PIERWSZE KONCEPCJE GENEZY
I KLASYFIKACJI GLEB P£OWYCH
Jedne z pierwszych prób objaœnienia genezy gleb nazywanych „podzo³ami” pochodz¹ z lat 70. dziewiêt-nastego wieku z terenu guberni smoleñskiej (Doku-czajew 1949). Doku(Doku-czajew nazywa³ „podzo³em” mi-neralny, podpowierzchniowy poziom o szarym lub bia³awym zabarwieniu wraz z warstw¹ „roœlinnej zie-mi” (warstw¹ orn¹ lub darniow¹). Ciemniej zabar-wionego poziomu le¿¹cego poni¿ej Dokuczajew nie zalicza³ do „podzo³u”, ale uwa¿a³ za czêœæ ska³y ma-cierzystej. Zdaniem Dokuczajewa, „podzo³y” tworzy-³y siê pod wptworzy-³ywem roœlinnoœci leœnej i b³otnej, a wiêc przy dostatku lub nadmiarze wody, co t³uma-czy ich oglejenie. Jednakowo czêsto spotyka siê „po-dzo³y” piaszczyste i gliniaste, ale podzo³y py³owe s¹ najbardziej typowe. Na podstawie opisów morfolo-gii oraz uziarnienia mo¿na wywnioskowaæ, ¿e „typo-we podzo³y” Dokuczajewa to gleby p³o„typo-we opadowo-glejowe (zaciekowe) wed³ug wspó³czesnych pogl¹-dów. Z czasem, rozjaœnionemu poziomowi przypisa-no jedprzypisa-noznacznie eluwialny charakter (Glinka 1915). Ramann (1911) rozpropagowa³ w zachodniej nauce nazwê „Podsol”, jednak zawê¿on¹ do gleb o uziar-nieniu piasków. Gleby zwiêŸlejsze (gliniaste i py³o-we) zaliczy³ do zaproponowanej przez siebie jednostki „Braunerden” (gleby brunatne), których g³ównym poziomem rozpoznawczym jest poziom wzbogace-nia B. Choæ zdawa³ sobie sprawê z ró¿nych rodza-jów przeobra¿enia masy glebowej, w tym z mo¿li-woœci wzbogacenia w koloidy ilaste, wyznaczy³ tyl-ko jeden typ poziomu B.
Od tego momentu pogl¹dy na genezê gleb eluwial-nych (gdy¿ to eluwiacji, a nie iluwiacji pocz¹tkowo przypisywano wiêksze znaczenie diagnostyczne) roz-wija³y siê niezale¿nymi torami we wschodniej i za-chodniej Europie. W ówczesnym Zwi¹zku Radziec-kim (ZSRR) niezmiennie trwano przy koncepcji jed-nolitego procesu eluwialnego, obejmuj¹cego ró¿ne zjawiska, w tym przemieszczenie zwi¹zków humu-sowych, ¿elaza, glinu oraz frakcji ilastej (Wiliams 1950). Natomiast w Europie Zachodniej raczej eks-ponowano argumenty za przemieszczaniem zwi¹zków próchnicznych oraz pó³toratlenków w innych uwa-runkowaniach ni¿ przemieszczanie koloidalnego i³u, co nie powinno byæ opisywane jako jeden proces gle-botwórczy (Aaltonen 1935, Aubert 1937 cyt. za Du-chaufour 1948). W œlad za argumentami ura i Auberta (Duchaufour 1948, Aubert i Duchaufo-ur 1956), którzy objaœnili warunki i sam przebieg
pro-cesu translokacji i³u koloidalnego nazwanego przez nich ‘lessivage’ oraz wyodrêbnili typ gleb zwany ‘sols lessives’, w wiêkszoœci krajów zaczêto weryfikowaæ terminologiê i klasyfikacjê gleb eluwialnych. Si³a tra-dycji objawi³a siê w przeciwstawnoœci nazw zapro-ponowanych dla nowej grupy gleb: „Parabraunerden” w Niemczech (Mückenhausen 1959) a „pseudobieli-cowe” w Polsce (Musierowicz i in. 1963). W ZSRR próbowano uznaæ odrêbnoœæ procesu ‘lessivage’ jako tzw. „illimeryzacjê” (Fridland 1958), ale mimo po-parcia czêœci gleboznawców (m.in. Gerasimov 1959 cyt. za Gerasimov 1976), przewa¿y³y g³osy krytycz-ne (m.in. Rode 1964), w rezultacie czego do dziœ gle-by bielicowe i p³owe nie s¹ traktowane roz³¹cznie na najwy¿szym poziomie hierarchicznoœci klasyfikacji rosyjskich (Kaba³a 2005).
W gleboznawstwie miêdzywojennej Polski silne by³y wp³ywy rosyjskie, g³ównie za spraw¹ Mikla-szewskiego (1930), który uznawa³ uniwersalnoœæ pro-cesu bielicowania, niezale¿nie od uziarnienia gleb, œladem Glinki (1915) i Wiliamsa (1916), a ostro kry-tykowa³ koncepcjê gleb brunatnych wed³ug Raman-na (1911). Miklaszewski by³ dog³êbnie przekoRaman-nany o dominacji procesu pionowego przemywania gleb w warunkach wilgotnego klimatu Polski, którego skut-ki w glebach gliniastych nie by³y nale¿ycie ekspono-wane przez Ramanna. Terminologia Miklaszewskie-go utrzymana zosta³a po II wojnie œwiatowej (Strzem-ski 1952), ale pod wp³ywem radzieckich gleboznaw-ców uzupe³niona zosta³a o tzw. gleby darniowo-bie-licowe, to jest gleby eluwialne z wyraŸnym pozio-mem próchnicznym (Musierowicz 1954). Po kongre-sie Miêdzynarodowego Towarzystwa Gleboznawcze-go w Pary¿u w 1956 roku oraz po publikacjach Ko-neckiej-Betley (1960) oraz Musierowicza i in. (1963), zaczêto w Polsce uznawaæ odrêbnoœæ procesów bie-licowania i lessivage oraz stosowaæ osobn¹ termino-logiê dla gleb z podpowierzchniow¹ akumulacj¹ i³u: „gleby pseudobielicowe” i „lessives” (Konecka-Be-tley 1960), „p³owoziemy” (Prusinkiewicz i Kowal-kowski 1964), a¿ wreszcie – za Uggl¹ (1965) – „gle-by p³owe” (Systematyka gleb Polski 1974).
PODSTAWY I PRIORYTETY
WSPÓ£CZESNEJ KLASYFIKACJI GLEB
Wyró¿nianie jednostek typologicznych we wspó³-czesnych systemach klasyfikacyjnych, zarówno miê-dzynarodowych (IUSS Working Group WRB 2014, Soil Survey Staff 2014), jak i w wiêkszoœci syste-mów narodowych, w tym polskich (Klasyfikacja gleb leœnych Polski 2000, Systematyka gleb Polski 2011), opiera siê na rozpoznaniu iloœciowo zdefiniowanych poziomów oraz w³aœciwoœci diagnostycznych. Dla
diagnozy gleb z iluwiacj¹ i³u, kluczowe znaczenie maj¹ poziomy argic/argillic i natric (Driessen i in. 2000), którym towarzyszy poziom eluwialny, niekie-dy wnikaj¹cy zaciekowo w obrêb poziomu iluwial-nego (Komisarek i Sza³ata 2008, Szymañski i Skiba 2007, Szymañski i in. 2011, 2012). U¿ytkowanie rol-nicze i erozja przyczyniaj¹ siê niekiedy do zaniku poziomu eluwialnego (Marcinek 1994, Sinkiewicz 1998, Szrejder 1998). Zbite (ale niescementowane) poziomy iluwialne mog¹ nabieraæ cech fragipanu (Szymañski i Skiba 2007). W okreœlonych warunkach klimatycznych i topograficznych doœæ powszechnie w glebach z iluwiacj¹ i³u wystêpuje oglejenie opado-wo-wodne (Bro¿ek i Zwydak 2003, D³ugosz 1997, Sauer i in. 2009, Van Ranst i De Coninck 2002).
Tak du¿a liczba cech morfologicznych, dodatko-wo poszerzona o zró¿nicowany sk³ad mineralogicz-ny frakcji ilastej (minera³y o du¿ej lub ma³ej aktyw-noœci) oraz istotne parametry fizykochemiczne (sto-pieñ wysycenia kationami zasadowymi lub glinem, nasycenie solami ³atwo rozpuszczalnymi itd.) pozio-mów iluwialnych, s¹ jedn¹ z przyczyn zró¿nicowa-nego podejœcia do klasyfikacji gleb z iluwiacj¹ i³u.
W profilu glebowym, oprócz poziomu argic (w rozwa¿aniach pominiêto poziom iluwialny natric), mog¹ wystêpowaæ poziomy lub w³aœciwoœci diagno-styczne istotne dla wyznaczania innych g³ównych jednostek typologicznych. Do najczêstszych nale¿¹ poziomy mollic, umbric, hortic (anthric), cambic, vertic i calcic, a tak¿e silnie zaznaczone w³aœciwoœci stagnic i gleyic (Bockheim i Hartemink 2013). W tej sytuacji kluczowego znaczenia w klasyfikacji gleb nabiera ustalenie priorytetów, to jest hierarchii wa¿-noœci poziomów, w³aœciwoœci i materia³ów diagno-stycznych, która bêdzie decydowa³a o uznaniu danej cechy za nadrzêdn¹ w stosunku do pozosta³ych (Smith 1986). Priorytety mog¹ opieraæ siê na zaawansowa-niu procesów pedogenicznych (np. p³ytka lita ska³a versus poziom spodic), przyczynowo-skutkowym nastêpstwie cech pedogenicznych (np. poziom argic versus silne w³aœciwoœci stagnic) albo na istotnych cechach u¿ytkowych gleb (np. poziom mollic versus silne w³aœciwoœci gleyic).
Zatem kluczem do konstruowania wspó³czesnych systemów klasyfikacji gleb jest ustalenie racjonalnej hierarchii poziomów i w³aœciwoœci diagnostycznych w ramach okreœlonych zasad klasyfikacji.
KLASYFIKACJA GLEB Z ILUWIACJ¥ I£U
W SOIL TAXONOMY I WRB
Koncepcje klasyfikacji gleb p³owych w Polsce (jako wyodrêbnionej jednostki) praktycznie od po-cz¹tku opieraj¹ siê na klasyfikacjach
miêdzynarodo-wych, silnie do nich nawi¹zuj¹ i z pewnoœci¹ bêd¹ nawi¹zywaæ w przysz³oœci.
Poziom argillic w Soil Taxonomy (Soil Survey Staff 2014) wystêpuje w przynajmniej 4 rzêdach (jed-nostkach najwy¿szej rangi taksonomicznej). Trzy z nich w kluczu ustawione s¹ w nastêpuj¹cej kolejno-œci: Ultisols – Mollisols – Alfisols. Oznacza to, ¿e ranga poziomu argillic w stosunku do innych pozio-mów diagnostycznych (szczególnie mollic) jest zmienna i zale¿y m.in. od w³aœciwoœci fizykochemicz-nych poziomu argillic. W Alfisols, rzêdzie gleb naj-bardziej zbli¿onych do polskich gleb p³owych, po-ziom mollic nie mo¿e wystêpowaæ, gdy¿ gleby z tym poziomem musz¹ byæ zgodnie z kluczem zaliczone do Mollisols. Priorytet w wyznaczeniu Podrzêdów (Suborders) maj¹ warunki wilgotnoœciowe (aquic) i re¿im termiczny. Tym samym, silne oglejenie (w tym oglejenie odgórne) ma wy¿szy priorytet kla-syfikacyjny ni¿ pozosta³e cechy gleb p³owych. O wy-dzielaniu wielkich grup (great groups) decyduj¹: za-solenie, obecnoœæ noduli ¿elazistych, obecnoœæ fra-gipanu oraz zacieki (glossic), pojedynczo lub w kom-binacjach. Nale¿y zauwa¿yæ, ¿e cechy te (w tym za-cieki glossic) pojawiaj¹ siê w Soil Taxonomy na trze-cim poziomie klasyfikacji gleb p³owych.
Klasyfikacja FAO-WRB, choæ wywodzi siê z Soil Taxonomy, ró¿ni siê od niej mniej hierarchiczn¹ struk-tur¹, co oznacza znacznie wiêksz¹ liczbê jednostek na najwy¿szym poziomie hierarchii (32 RSG wobec 12 soil orders). Poziomy iluwiacji i³u w WRB (IUSS Working Group WRB 2014) maj¹ bardzo ró¿n¹ ran-gê, uzale¿nion¹ od wystêpowania innych w³aœciwo-œci lub poziomów diagnostycznych w profilu. Poziom argic jest podrzêdny wobec g³êbokich humusowych poziomów antropogenicznych (Anthrosols), pozio-mów mollic i umbric (Chernozems, Kastanozems, Phaeozems i Umbrisols), silnego oglejenia grunto-wego (Gleysols), a tak¿e silnego oglejenia odgórne-go (Planosols i Stagnosols), mimo, ¿e w trzech ostat-nich grupach mo¿e byæ jedynym poziomem diagno-stycznym. Poziom iluwiacji i³u jest kluczowym po-ziomem diagnostycznym w nastêpuj¹cych grupach re-ferencyjnych (zawê¿aj¹c do gleb strefy umiarkowa-nej): Retisols (poziom argic z zaciekami materia³u albic, ale bez silnego oglejenia), Alisols (silnie wy³u-gowany z kationów zasadowych, bez silnego ogleje-nia) i Luvisols (pozosta³e gleby p³owe). W stosunku do poprzedniej edycji WRB (IUSS Working Group WRB 2006), w ostatniej wersji z 2014 roku istotnie obni¿ono rangê zacieków eluwialnych, a wzmocnio-no znaczenie oglejenia odgórnego. W zwi¹zku z tym zlikwidowana zosta³a grupa Albeluvisols, których odpowiednikiem w Polsce by³y gleby p³owe zacie-kowe, a gleby z jêzykowatymi zaciekami na
kontak-cie albic/argic zosta³y w³¹czone do innych grup: Plano-sols (jeœli granica E i Bt jest ostra i towarzyszy jej skoko-wy wzrost zawartoœci i³u oraz oglejenie opadowe), Sta-gnosols (jeœli zaciekowemu poziomowi E/Bt towarzyszy silne oglejenie opadowe w górnej czêœci profilu) lub do Retisols (jeœli zaciekom nie towarzyszy silne oglejenie odgórne). W grupach Luvisols i Alisols zacieki równie¿ mog¹ wystêpowaæ, ale w s³abym nasileniu, niespe³niaj¹-cym kryteriów retic lub glossic.
Bezpoœrednie porównanie Soil Taxonomy =ST (Soil Survey Staff 2014) i WRB (IUSS Working Group WRB 2014) jest trudne, jednak¿e mo¿na wskazaæ nastêpuj¹ce podobieñstwa oraz ró¿nice w podejœciu do klasyfikacji gleb p³owych: (1) rozdzielenie gleb z poziomem Bt s³abo/silnie wy³ugowanym odbywa siê na najwy¿szym poziomie klasyfikacji w obydwu podzia³ach; (2) silne oglejenie, zarówno gruntowe jak i opadowe, ma priorytet nad poziomem argic (WRB) lub jest uwzglêdniane na drugim poziomie klasyfika-cji (ST); (3) zacieki poziomu eluwialnego w iluwial-ny maj¹ ni¿szy priorytet ni¿ silne oglejenie (odgórne i oddolne) gleb p³owych (w obydwu klasyfikacjach).
POZYCJA GLEB P£OWYCH
W KLASYFIKACJACH POLSKICH
Wobec braku jednoznacznych kluczy do klasyfi-kacji polskich, wnioskowanie o randze niektórych cech diagnostycznych oraz o przynale¿noœci niektó-rych pedonów jest utrudnione. Zatem poni¿szy prze-gl¹d mo¿e byæ obarczony subiektywn¹ interpretacj¹ ustaleñ.
Systematyka gleb Polski (SgP 1989), która jako pierwsza krajowa klasyfikacja w du¿ym stopniu oparta by³a na koncepcji poziomów diagnostycznych, wy-ró¿nia³a jeden typ gleb p³owych w rzêdzie gleb bru-natnoziemnych (w dziale gleb autogenicznych). Licz-ba podtypów by³a niewielka (typowe, zbrunatnia³e, bielicowane, opadowo-glejowe, gruntowo-glejowe, z poziomem agric, zaciekowe), co z jednej strony zdecydowanie upraszcza³o kartografiê gleb, ale z drugiej strony utrudnia³o poprawne wyró¿nienie gleb maj¹cych cechy ró¿nych podtypów w jednako-wym nasileniu. SgP (1989) nie ustali³a te¿ jasnych kryteriów klasyfikacji gleb maj¹cych jednoczeœnie poziomy diagnostyczne argillic i mollic, co utrudnia-³o rozdzielanie np. gleb putrudnia-³owych i czarnych ziem. Nie-jasna by³a te¿ granica podzia³u miêdzy glebami p³o-wymi oglejonymi a glebami glejop³o-wymi, jednak¿e ca³-kowite pomiêcie podpowierzchniowych poziomów diagnostycznych w typie gleb glejowych sugerowa³o koniecznoœæ klasyfikowania p³ytko i silnie oglejonych gleb z poziomem Bt jako gleb p³owych.
Wydana 11 lat póŸniej Klasyfikacja gleb leœnych Polski (KglP 2000) sp³aszczy³a hierarchiê, rezygnu-j¹c z jednostek nadrzêdnych – dzia³u i rzêdu, ustana-wiaj¹c typ gleby g³ówn¹ i jednoczeœnie najwy¿sz¹ jednostk¹ klasyfikacyjn¹, w czym upodobni³a siê do klasyfikacji WRB. Gleby p³owe tworz¹ce jeden typ, wyodrêbniano na podstawie obecnoœci poziomów diagnostycznych argic (iluwialny) i luvic (eluwial-ny). Podzia³ gleb p³owych na podtypy w KglP (2000) jest bardziej uproszczony ni¿ w SgP (1989), gdy¿ uwzglêdnia jedynie cztery jednostki: gleby p³owe w³aœciwe, brunatne, bielicowe i opadowoglejowe. Klasyfikacja indywidualnej gleby mo¿e byæ jednak uzupe³niona o odmiany podtypu, których dla typu gleb p³owych przewidziano siedem: eutroficzne, mezotro-ficzne, opadowoglejowe, gruntowoglejowe, zacieko-we, porolne, zniekszta³cone. KglP (2000) ró¿ni siê zatem od SgP (1989) brakiem gleb p³owych z pozio-mem agric (co jest zrozumia³e w przypadku gleb le-œnych, niepodlegaj¹cych czêstej orce ugniataj¹cej warstwê podorn¹) oraz ni¿sz¹ rang¹ oglejenia grun-towego oraz zacieków eluwialnych. Z drugiej strony, ujêcie oglejenia opadowego oraz gruntowego jako odmian podtypów umo¿liwia uwzglêdnienie ogleje-nia w ka¿dym podtypie gleb p³owych. Wysoce u¿y-tecznym elementem klasyfikacji gleb leœnych, które w odró¿nieniu od gleb rolnych na ogó³ nie s¹ wapno-wane i nawo¿one, jest uwzglêdnienie ich troficzno-œci (w randze odmiany podtypu) wp³ywaj¹cej na dia-gnozê siedliska leœnego. KglP (2000) nie precyzuje jednoznacznie hierarchii poziomów diagnostycznych mollic i argic, choæ wydaje siê, ¿e przyznaje pierw-szeñstwo poziomowi mollic (co widoczne jest m.in. w glebach szarych). Podobnie jak w SgP (1989) nie doprecyzowano pozycji gleb z poziomem Bt oraz sil-nie oglejonych w górnej czêœci profilu.
Zdecydowanie odmienny schemat podzia³u gleb p³owych zamieszczony zosta³ w pi¹tym wydaniu SgP (2011). Systematyka ta zrezygnowa³a z dzia³ów gleb, ustanawiaj¹c rzêdy gleb jednostkami najwy¿szej ran-gi. Rzêdy wyró¿niane s¹ na podstawie obecnoœci okre-œlonych poziomów, materia³ów lub w³aœciwoœci dia-gnostycznych. Rz¹d gleb p³owoziemnych ³¹czy gle-by z poziomem argic, któremu w profilu glebowym mo¿e towarzyszyæ poziom luvic oraz inne, takie jak: ochric, albic, cambic, vertic, ale nie mog¹ towarzy-szyæ poziomy mollic, umbric i murshic. Chocia¿ SgP (2011) nie jest zaopatrzona w klucz do oznaczania rzê-dów i typów, to nadrzêdna ranga poziomów mollic, umbric i murshic w stosunku do argic wynika z charakterystyk rzêdów. Obecnoœæ tych g³êbokich i ciemno zabarwionych poziomów próchnicznych de-terminuje zaliczenie do rzêdu gleb czarnoziemnych, nie-zale¿nie od wystêpowania innych cech diagnostycznych.
W rzêdzie gleb p³owoziemnych wyodrêbniono a¿ trzy typy: gleby p³owe, gleby p³owe zaciekowe oraz gleby p³owe podmok³e (SgP 2011). Ka¿dy z tych ty-pów obejmuje odpowiednio 12, 9 oraz 2 podtypy. W glebach p³owych i p³owych zaciekowych oprócz ty-powych, wystêpuj¹ znane z SgP (1989) podtypy zbie-licowane, zbrunatnia³e, z poziomem agric oraz z opa-dowym i gruntowym oglejeniem. Dodatkowe podty-py to: próchniczne (poziom Ap zbli¿ony do mollic, ale p³ytszy), z poziomem vertic oraz najbardziej kon-trowersyjne, podtypy „spiaszczone”, maj¹ce po-wierzchniow¹ warstwê o uziarnieniu piasków (ponad gliniastym poziomem Bt), o mi¹¿szoœci przynajmniej 50 cm. W typie gleb p³owych wyodrêbniono ponadto podtyp gleb p³owych piaszczystych, odznaczaj¹cych siê uziarnieniem piasku w ca³ym profilu oraz pozio-mem Bt ukszta³towanym w formie zespo³u gliniastych lamel. W typie gleb p³owych podmok³ych wyró¿nio-no gleby typowe i próchniczne.
ZWI¥ZKI MIÊDZY KLASYFIKACJAMI
POLSKIMI I MIÊDZYNARODOWYMI
Wyznaczenie najwy¿szych lub najwa¿niejszych jednostek taksonomicznych naukowej systematyki gleb wynika z regu³y z dominuj¹cego procesu pedo-genicznego (nawet w przypadku klasyfikacji typu „morfologicznego”, deklaruj¹cych bazowanie wy-³¹cznie na skutkach procesów glebotwórczych, a nie na samych procesach). Jednak obok efektów g³ów-nego procesu pedogeniczg³ów-nego mog¹ w glebie wystê-powaæ efekty procesów wtórnych (nastêpczych), albo niezale¿nych od procesu g³ównego, które mog¹ de-cydowaæ o funkcji gleby w œrodowisku lub jej warto-œci u¿ytkowej. Jednym z przyk³adów jest silne ogle-jenie gleby p³owej w warstwie przypowierzchniowej, które mo¿e byæ skutkiem zmniejszonej przepuszczal-noœci poziomu iluwialnego lub niezale¿nym od ilu-wiacji frakcji i³owej skutkiem podniesienia zwiercia-d³a wody gruntowej (na przyk³ad wskutek zmian kli-matu lub zmian u¿ytkowania terenu). Znaczenie tych pierwotnych i wtórnych cech mo¿e mieæ odmienne odzwierciedlenie w klasyfikacjach, w zale¿noœci od aktualnie dominuj¹cych pogl¹dów oraz wyników dyskusji w krajowych lub miêdzynarodowych komi-sjach klasyfikacji gleb (Brevik i in. 2016).
Zarówno w Soil Taxonomy, jak i w WRB pozio-mowi argillic/argic przypisuje siê du¿e znaczenie dia-gnostyczne, ale w ¿adnej z nich nie zebrano wszyst-kich gleb maj¹cych ten poziom w jednej podstawo-wej jednostce klasyfikacyjnej. W Soil Taxonomy (Soil Survey Staff 2014) poziom diagnostyczny argillic jest podstaw¹ wyznaczenia dwóch rzêdów (Ultisols i Al-fisols), natomiast w WRB (IUSS Working Group
WRB 2014) argic jest kluczowym poziomem diagno-stycznym dla 3–4 grup referencyjnych (dla 5 grup uwzglêdniaj¹c gleby strefy tropikalnej). Zatem w oparciu o klasyfikacje miêdzynarodowe mo¿na kwestionowaæ tezê Bro¿ka (2012) o zbêdnoœci a¿ trzech typów gleb p³owych wyró¿nianych na podsta-wie tego samego poziomu diagnostycznego argic.
Jednak¿e w chwili obecnej ¿adnego z typów gleb p³owych wyró¿nianych w SgP (2011) nie mo¿na wprost skorelowaæ z któr¹kolwiek z grup referencyj-nych WRB. W klasyfikacji WRB (IUSS Working Group WRB 2014) obni¿ono rangê zacieków eluwial-nych w stosunku do oglejenia gleby i zniesiono gru-pê referencyjn¹ Albeluvisols, która by³a pierwowzo-rem typu gleb p³owych zaciekowych. Grupa gleb Retisols nie zastêpuje Albeluvisols, gdy¿ obejmuje jedynie marginalny jej fragment. Korelacja jest mo¿-liwa jedynie na poziomie podtypów, powtarzaj¹cych siê w obydwu typach. Przyk³adowo, gleby p³owe spiaszczone i p³owe zaciekowe spiaszczone (które z regu³y odznaczaj¹ siê towarzysz¹cym oglejeniem odgórnym) mog¹ byæ skorelowane z Planosols; gle-by p³owe opadowo-glejowe i p³owe zaciekowe opa-dowo-glejowe – na ogó³ koreluj¹ ze Stagnosols; gle-by p³owe typowe nale¿y korelowaæ z Luvisols (ewen-tualnie z Alisols), a gleby p³owe zaciekowe typowe – z Retisols. Równie¿ typu gleb p³owych podmok³ych nie mo¿na odnosiæ do jednej grupy referencyjnej WRB, gdy¿ w zale¿noœci od rodzaju dominuj¹cego w nich oglejenia mog¹ byæ korelowane z Gleysols lub Stagnosols. Zatem w kontekœcie spójnoœci z WRB, wyró¿nianie trzech typów gleb p³owych w SgP (2011) nie tylko nie u³atwia, ale wrêcz komplikuje jej skore-lowanie z WRB.
Struktura rzêdu gleb p³owoziemnych w SgP (2011) nie jest te¿ spójna z koncepcj¹ podzia³u rzêdu Alfi-sols w Soil Taxonomy. Po pierwsze, ranga wydziele-nia gleb p³owych silnie oglejonych (Aqualfs) jest wy¿sza (podrz¹d) ni¿ pozosta³ych jednostek (wielkie grupy), co nie odpowiada strukturze SgP (2011). Po drugie, do Aqualfs z ca³¹ pewnoœci¹ nale¿y nie tylko typ gleb p³owych podmok³ych, ale tak¿e niektóre gle-by p³owe i p³owe zaciekowe z silniejszym oglejeniem opadowo-wodnym, co wynika z odmiennego zdefi-niowania stopnia oglejenia gleb w porównywanych klasyfikacjach (Kaba³a 2014). Wreszcie po trzecie, SgP (2011) zupe³nie pomija obecnoœæ fragipanu, który w Soil Taxonomy ma wy¿sz¹ rangê ni¿ poziom glos-sic (zacieki). Tymczasem nale¿y zauwa¿yæ, ¿e wiele gleb p³owych zaciekowych z fragipanem (Szymañ-ski i Skiba 2007) nie koreluje z Glossudalfs, jak po-dano w Aneksie 1 do SgP (2011), ale raczej z Fra-glossudalfs, co wynika z priorytetowego traktowania fragipanu w Soil Taxonomy. Podsumowuj¹c,
kore-lowanie gleb p³owych wed³ug SgP (2011) z jednostka-mi Soil Taxonomy (Soil Survey Staff 2014) równie¿ jest bardziej odpowiednie na poziomie podtypów ni¿ typów. Zarówno SgP (2011), jak i KglP (2000) ca³kowi-cie pomijaj¹ istnienie kwaœnych i g³êboko wy³ugo-wanych gleb p³owych, dla których w klasyfikacjach miêdzynarodowych utworzono osobne jednostki naj-wy¿szej rangi. Niektóre polskie gleby p³owe z ca³¹ pewnoœci¹ nale¿¹ do grupy referencyjnej Alisols (Ge-rasimova i Khitrov 2012, Œwitoniak 2008), choæ ra-czej sporadycznie bêd¹ one spe³niaæ kryteria rzêdu Ultisols (Soil Survey Staff 2014).
Zatem skoro korelowanie gleb p³owych wed³ug SgP (2011) z klasyfikacjami miêdzynarodowymi nie sprawdza siê na poziomie typów, mimo ¿e koncepcje niektórych typów wydaj¹ siê zapo¿yczone z tych¿e klasyfikacji (np. p³owe zaciekowe – Albeluvisols z WRB (IUSS Working Group WRB 2006), a p³owe podmok³e – Aqualfs z Soil Taxonomy), to najlepszym rozwi¹zaniem wydaje siê powrót do koncepcji jed-nego typu gleb p³owych z rozbudowanym zestawem podtypów, odpowiadaj¹cych obecnemu stanowi wie-dzy, potrzebom klasyfikacji oraz kartografii gleb.
Wniosek taki wyp³ywa równie¿ z prób reambula-cji istniej¹cych zasobów kartograficznych (np. mapy gleb Polski w skali 1:300 000, map rolni-czych w skali 1:25 000 oraz leœnych map glebowo-siedliskowych w skali 1:10 000) na mapê typów gleb zgodnych z SgP (2011). W oparciu o wymienione mapy oraz towarzysz¹ce im opisy profili, nie jest mo¿liwe rozdzielenie gleb p³owych (dawnych bieli-cowych lub pseudobielibieli-cowych o gliniastym lub py-³owym uziarnieniu) na osobne typy gleb p³owych i p³owych zaciekowych (Kaba³a (ed.) 2015, Kaba³a i in. 2013). Zatem typ gleb p³owych zaciekowych po-zostanie „martw¹” jednostk¹ kartograficzn¹ o wyso-kiej randze do czasu nowego skartowania gleb Polski od podstaw, co na razie nie wydaje siê realne (poza niewielkimi obszarami testowymi). Zdecydowanie odró¿nia to gleby p³owe od innych „nowych” typów gleb w SgP (2011). Inaczej jest w przypadku daw-nych mad i rêdzin, których „nowe” typy mo¿na w wysokim stopniu zidentyfikowaæ bazuj¹c na da-nych zawartych na mapach (dotycz¹cych kompleksu przydatnoœci rolniczej, uziarnienia, szkieletowoœci, g³êbokoœci wystêpowania rumoszu itd.) lub w opi-sach profili wzorcowych (obecnoœæ poziomów B, wy-sycenie kationami zasadowymi itd.). O ile niemo¿li-woœæ pozyskania z archiwalnych materia³ów karto-graficznych informacji odnosz¹cych siê do „nowych” typów gleb, jak chocia¿by gleby ochrowe, nie stano-wi stano-wielkiego problemu ze wzglêdu na niestano-wielki area³ tych gleb, to w przypadku gleb p³owych – wydaje siê powa¿nym mankamentem.
¯adna polska klasyfikacja nie zmierzy³a siê dot¹d z regularnie podnoszonym problemem tzw. gleb p³o-wych og³owionych, które w warunkach u¿ytkowania rolniczego uleg³y czêœciowej erozji, a orka zamieni-³a ca³y poziom eluwialny w poziom Ap (Kobierski i D¹bkowska-Naskrêt 2003, Marcinek 1994, Œwito-niak 2014). KglP (2000) ca³kowicie pomija istnienie takich gleb, natomiast SgP (2011) zalicza je do gleb „typowych” na równi z glebami, które maj¹ zacho-wany poziom eluwialny. W opinii wielu badaczy (m.in. D³ugosz 1997, Kaba³a (ed.) 2015, Kobierski 2013, Marcinek i Komisarek 2004, Œwitoniak i in. 2016, Zasoñski 1974), wiele lub nawet wiêkszoœæ gleb zidentyfikowanych w powojennych opracowaniach i na mapach jako gleby brunatne (gliniaste lub py³o-we), to w istocie „og³owione” (zerodowane) gleby p³owe. Gleby te maj¹ nieco korzystniejsze w³aœciwo-œci wodne oraz nieco wy¿sz¹ zasobnoœæ ni¿ gleby p³owe z poziomem eluwialnym, dlatego w klasyfika-cji bonitacyjnej uzyskiwa³y nieco wy¿sz¹ wycenê (Ministerstwo Rolnictwa 1965). Wydzielenie tych gleb w randze podtypu nie tylko u³atwi³oby precy-zyjne rozró¿nienie gleb o naturalnym profilu od gleb czêœciowo zniekszta³conych przez antropogeniczn¹ denudacjê, u³atwi³oby reambulacjê konturów gleb mylnie nazwanych brunatnymi na istniej¹cych ma-pach glebowych, u³atwi³oby uwzglêdnienie podtypu gleb p³owych w modelowaniu przep³ywu wody i sk³adników w profilach tych gleb. Wyznaczenie pod-typu zerodowanych gleb p³owych lepiej te¿ korelo-wa³oby z jednostkami klasyfikacji miêdzynarodowej (IUSS Working Group WRB 2014), która odró¿nia Albic Luvisols (gleby p³owe maj¹ce poziom E) od Haplic Luvisols (gleby p³owe pozbawione poziomu E).
PROPOZYCJE KLASYFIKACJI
GLEB P£OWYCH
W SYSTEMATYCE GLEB POLSKI
Niezale¿nie od utrzymania lub rezygnacji z rzêdu jako jednostki najwy¿szej rangi, proponuje siê przy-wrócenie jednego typu gleb p³owych, obejmuj¹cego gleby z poziomem argic rozpoczynaj¹cym siê nie g³ê-biej ni¿ 100 cm od powierzchni gleby, któremu mog¹ towarzyszyæ inne poziomy i w³aœciwoœci diagnostycz-ne z wyj¹tkiem:
– poziomów mollic, umbric i murshic;
– poziomów hortic i anthric (o mi¹¿szoœci po-nad 50 cm), oraz
– niemaj¹ce ilastego uziarnienia od powierzch-ni gleby, a¿ do poziomu vertic.
Propozycja ta nie wyklucza zaliczania gleb silnie oglejonych do typu gleb p³owych. Podkreœliæ te¿ na-le¿y propozycjê zmiany wymaganej g³êbokoœci
stro-pu poziomu argic z 200 na 100 cm poni¿ej powierzch-ni gleby, co jest czêsto postulowanym urealpowierzch-niepowierzch-niem rozró¿niania gleb p³owych i rdzawych w warunkach polskich.
Proponowany jest nastêpuj¹cy zestaw podtypów gleb p³owych (lista zestawiona jest w ujêciu trady-cyjnym i nie jest kluczem klasyfikatrady-cyjnym):
1. gleby p³owe typowe – maj¹ zachowany poziom eluwialny oraz poziom argic, oraz nie maj¹ cech charakterystycznych dla pozosta³ych podtypów; 2. gleby p³owe zerodowane – maj¹ poziom argic
bez-poœrednio pod poziomem próchnicznym;
3. gleby p³owe podmok³e – silne oglejenie (grunto-we, lub opadowe i gruntowe) wystêpuje we wszystkich poziomach genetycznych w³¹cznie z poziomem A lub bezpoœrednio pod nim; mate-ria³ macierzysty ma cechy poziomu G;
4. gleby p³owe opadowo-glejowe – maj¹ cechy ogle-jenia opadowego;
5. gleby p³owe gruntowo-glejowe – maj¹ cechy ogle-jenia gruntowego w dolnej oraz ewentualnie œrod-kowej czêœci profilu;
6. gleby p³owe lamellowe – maj¹ uziarnienie piasz-czyste oraz poziom argic wykszta³cony w formie lamell o gliniastym uziarnieniu i o ³¹cznej mi¹¿-szoœci minimum 15 cm;
7. gleby p³owe zaciekowe – maj¹ zacieki wype³nio-ne materia³em eluwialnym w obrêbie poziomu ar-gic;
8. gleby p³owe wertikowe – maj¹ poziom vertic, ale nie maj¹ ilastego uziarnienia warstw powierzch-niowych, albo maj¹ tam ilaste uziarnienie, lecz warstwa pêczniej¹ca nie spe³nia wszystkich cech poziomu vertic;
9. gleby p³owe zbielicowane – powy¿ej lub w stro-pie poziomu argic maj¹ poziom Bhs lub Bs, który mo¿e spe³niaæ kryteria poziomu spodic;
10. gleby p³owe zbrunatnia³e – maj¹ poziom Bw lub Bv pomiêdzy poziomem A i stropem poziomu Bt; poziomy Bw lub Bv mog¹ spe³niaæ kryteria po-ziomów cambic i sideric; mo¿e byæ zachowana dolna czêœæ poziomu eluwialnego bezpoœrednio ponad stropem poziomu Bt. Poziomy Bw i Bv s¹ tu traktowane jako analogiczne efekty podobnych procesów transformacji; ewentualne ich rozdzie-lenie wymaga³oby wyró¿nienia osobnych podty-pów.
W systematyce gleb Polski nale¿y dopuœciæ ³¹cze-nie nazw podtypów, jeœli cechy ró¿nych podtypów wystêpuj¹ w profilu jednoczeœnie (na przyk³ad gleby p³owe opadowo-glejowe zaciekowe). Wyj¹tkiem jest podtyp gleby p³owe typowe, który obejmuje gleby o uk³adzie poziomów genetycznych (i diagnostycz-nych) typowym dla procesu p³owienia w warunkach
naturalnych, na który nie nak³adaj¹ siê w istotnym stopniu cechy wtórnego procesu glebotwórczego i które nie s¹ oglejone. Na potrzeby klasyfikacji in-dywidualnego pedonu nie nale¿y ograniczaæ liczby jednoczeœnie u¿ytych podtypów. Ograniczenie takie jest natomiast konieczne w kartografii gleboznawczej, a dopuszczalna liczba okreœleñ podtypu powinna byæ uzale¿niona od skali mapy (na mapach w skalach prze-gl¹dowych – wy³¹cznie typ gleby, w skalach 1:250 000– 1:500 000 – typ gleby plus jeden podtyp itd.). W zwi¹zku z powy¿szym niezbêdny jest ranking pod-typów, ze wskazaniem na podtypy, które powinny byæ wykazywane na mapach w pierwszej kolejnoœci, je-œli liczba podtypów jest ograniczona. Zaproponowa-na powy¿ej kolejnoœæ podtypów gleb p³owych nie jest przypadkowa, lecz odzwierciedla istotnoœæ cech gleb p³owych, które powinny mieæ priorytetowe odzwier-ciedlenie na mapach.
Jednoczeœnie, nadrzêdnoœæ podtypów w klasyfi-kacji mo¿e byæ okreœlona przez ich kolejnoœæ w na-zwie gleby, na przyk³ad: gleby p³owe opadowo-gle-jowe lamellowe, gleby p³owe zerodowane gruntowo-glejowe.
Na zaproponowanej liœcie podtypów nie znalaz³y siê „gleby p³owe spiaszczone” (obecne w SgP 2011), które s¹ krytykowane jako podtyp koliduj¹cy z kon-cepcj¹ gatunku gleby. Ponadto sama nazwa, sugeru-j¹ca „spiaszczenie” gliny jest trudna do przyjêcia wobec obecnego stanu wiedzy na temat utworów pokrywowych (piasków i py³ów). Nie ulega jednak w¹tpliwoœci, ¿e gleby p³owe o kontrastowo zró¿ni-cowanym uziarnieniu, czêsto bêd¹ce glebami polige-netycznymi, wystêpuj¹ w Polsce powszechnie i za-s³uguj¹ na stosowne uwzglêdnienie na mapach ze wzglêdu na ich specyficzne w³aœciwoœci i doœæ zgod-ne skorelowanie z grup¹ referencyjn¹ Planosols (IUSS Working Group WRB 2014). Koncepcja wyró¿nie-nia takich gleb powinna byæ jeszcze przedmiotem szerszej dyskusji.
Rozwa¿enia wymagaj¹ równie¿ inne podtypy gleb p³owych. Spójnego rozwi¹zania wymaga problem poziomów próchnicznych w glebach p³owych. SgP (2011) proponuje podtyp gleb p³owych próchnicz-nych, to jest maj¹cych poziom A spe³niaj¹cy cechy mollic z wyj¹tkiem kryterium mi¹¿szoœci. Jest to za-skakuj¹ca charakterystyka zwa¿ywszy, ¿e opis doty-czy gleb po³o¿onych w obni¿eniach terenu, które na ogó³ maj¹ poziom próchniczny pogrubiony wskutek akumulacji próchnicznych deluwiów. To powoduje, ¿e ich poziom próchniczny z regu³y ma mi¹¿szoœæ ponad 25 cm (nierzadko ponad 30 cm) i doœæ czêsto spe³nia wszystkie kryteria epipedonu mollic (Kowal-kowski 1966). W dobie intensyfikacji rolnictwa (szczególnie w rejonach intensywnego nawo¿enia
gleb gnojowic¹ wokó³ ferm hodowlanych) nale¿y równie¿ uwzglêdniæ mo¿liwoœæ nabierania przez po-ziom Ap gleb p³owych cech popo-ziomu anthric. Pozy-cja klasyfikacyjna gleb p³owych z poziomem mollic lub anthric (o mi¹¿szoœci 25–50 cm) jest w SgP (2011) nieustalona, jeœli poziomowi mollic nie towarzyszy nadmierne uwilgotnienie (i nie mog¹ byæ zaliczone do czarnych ziem), nadbudowa deluwialna (i nie mog¹ byæ zaliczone do gleb deluwialnych czarnoziemnych), lub gdy poziom anthric ma mi¹¿szoœæ mniejsz¹ ni¿ 50 cm (wymagan¹ dla gleb kulturoziemnych).
Liczba podtypów, precyzyjne kryteria ich wydzie-lania oraz nazewnictwo gleb p³owych powinny byæ doprecyzowane w toku dalszej dyskusji nad podzia-³em nie tylko tego typu gleb, ale nad koncepcj¹ i uk³a-dem ca³ej systematyki gleb Polski, gdy¿ ustalone za-sady powinny mieæ uniwersalny charakter. W szcze-gólnoœci, zaproponowana koncepcja nie wyklucza dyskusji nad jednostkami ni¿szej rangi, na przyk³ad odmianami podtypów (KglP 2000), które pozwala³y-by uœciœliæ towarzysz¹ce cechy gleb, w tym: troficz-noœæ (szczególnie w przypadku gleb leœnych), prze-jawy zagêszczenia gleby (np. fragipan, podeszwa p³u¿na), s³absze formy przeobra¿enia antropogenicz-nego (np. obecnoœæ poziomu agric lub cech anthric), s³absze lub g³êbsze formy oglejenia itd.
PODZIÊKOWANIA
Praca zosta³a wykonana w ramach grantu finan-sowanego przez Narodowe Centrum Nauki (grant 2012/05/B/NZ9/03389).
LITERATURA
Aaltonen V.T., 1935. Zur Stratigraphie des Podsolprofils. Comm. Inst. Forest. Fenniae 20: 1–150.
Aubert G., Duchaufour P., 1956. Projet de classification des sols. Comptes Rendus CongrJs International du Sol 6(1): 597–604. Bednarek R., Prusinkiewicz Z., 1997. Geografia gleb. PWN,
Warszawa: 325 pp.
Bia³ousz S., 2015. Polska – typy gleb. Mapa w skali 1:2 500 000. [W:] Gleboznawstwo (Mocek A., red.). PWN, Warszawa: 571 pp.
Bockheim J.G., Hartemink A.E., 2013. Distribution and classifi-cation of soils with clay-enriched horizons in the USA. Geoderma 209: 153–160.
Borowiec J., 1953. Bielicowe gleby py³owe Pogórza Dynowskiego ze szczególnym uwzglêdnieniem ich potrzeb nawozowych. Annales UMCS E 8: 232–262.
Brevik E.C., Calzolari C., Miller B.A., Pereira P., Kaba³a C., Baumgarten A., Jordán A., 2016. Soil mapping, classification, and pedologic modeling: History and future directions. Geoderma 264: 256–274.
Bro¿ek S., 2012. Czy systematyka gleb polski, wydanie 5., doty-czy wszystkich gleb naszego kraju? Soil Science Annual 63(3): 49–56.
Bro¿ek S., Zwydak M., 2003. Atlas gleb leœnych Polski. CILP, Warszawa: 466 pp.
Chojnicki J., 1993. Gleby p³owe wytworzone z utworów pokry-wowych równiny B³oñsko-Sochaczewskiej. Roczniki Gle-boznawcze – Soil Science Annual 44 (3/4): 135–151. Cieœla W., 1968. Geneza i w³aœciwoœci gleb uprawnych,
wytwo-rzonych z gliny zwa³owej na Wysoczyznie Kujawskiej. Wy-dawnictwo WSR w Poznaniu, Rozprawy 18: 1–86. D³ugosz J., 1997. Characteristics of soils formed on ground
moraine of Vistula glaciation from Krajeñska Upland (Poland). Roczniki Gleboznawcze – Soil Science Annual 48: 137–150.
Dokuczajew W.W., 1949. Izbrannyje soczinienija. Gosud. Izd. Sielskoch. Literat., Moskwa: 650 pp.
Driessen P., Deckers J., Spaargaren O., Nachtergaele F., 2000. Lecture notes on the major soils of the world. FAO, Rome, World Soil Resources Reports 94: 334 pp.
Duchaufour P., 1948. Recherches écologiques sur la chLnaie atlan-tique française. Annales de Ecole Nationale des Eaux et Forets, Nancy 11(1): 1–332.
Fridland W.M., 1958. Ob opodzoliwanii i illimierizacjii. Poczwo-wiedienie 1: 27–38.
Gerasimov I.P., 1976. Gieneticzeskie, gieograficzeskie i istori-czeskie problemy sovriemiennogo poczvovedenia. Izd. Nauka, Moskva: 43–56.
Gerasimova M.I., Khitrov N.B., 2012. Comparison of the results of soil profiles’ diagnostics performed in three classification systems. Eurasian Soil Science 45(12): 1087–1094. Glina B., Jezierski P., Kaba³a C., 2013. Physical and water
pro-perties of Albeluvisols in the Silesian Lowland (SW Poland). Soil Science Annual 64 (4): 123–129.
Glina B., Waroszewski J., Kaba³a C., 2014. Water retention of the loess-derived Luvisols with lamellic illuvial horizon in the Trzebnica Hills (SW Poland). Soil Science Annual 65: 18–24.
Glinka K.D., 1915. Pochvovedenie. Wydawnictwo A.F. Dewre-na, Piotrogród: 708 pp.
IUSS Working Group WRB, 2006. World Reference Base for Soil Resources. World Soil Resources Reports 103. FAO, Rome: 162 pp.
IUSS Working Group WRB, 2014. World Reference Base for Soil Resources – an international system for soil classifica-tion. World Soil Resources Reports 106. FAO, Rome: 181 pp. Jaworska H., D¹bkowska-Naskrêt H., 1999. Gleby p³owe wy-tworzone z utworów py³owych Pojezierza Che³miñsko-Do-brzyñskiego i Wysoczyzny Kaliskiej. Cz. III. Sk³ad chemiczny i mineralogiczny. Roczniki Gleboznawcze – Soil Science Annual 50(1/2): 97–114.
Kaba³a C., 2005. Geneza, w³aœciwoœci i wystêpowanie gleb bie-licowych w zró¿nicowanych warunkach geoekologicznych Dolnego Œl¹ska. Zesz. Nauk. Akademii Rolniczej we Wro-c³awiu 519, Rozprawy 233: 169 pp.
Kaba³a C., 2014. Systematyka gleb Polski – stan aktualny i dalszy rozwój. Soil Science Annual 65(2): 91–98.
Kaba³a C. (ed.), 2015. Soils of Lower Silesia: origins, diversity and protection (Gleby Dolnego Œl¹ska: geneza, ró¿norod-noœæ i ochrona). PTG, PTSH. Wroc³aw: 256 pp.
Kaba³a C., Bogacz A., £abaz B., Szopka K., Waroszewski J., 2013. Ró¿norodnoœæ, dynamika i zagro¿enia gleb. [W:] Przy-roda Karkonoskiego Parku Narodowego (Knapik R., Raj A., red.). Karkonoski Park Narodowy, Jelenia Góra: 91–126.
Kaczmarek Z., Owczarzak W., Mocek A., 2006. W³aœciwoœci fizyczne i wodne uprawnych gleb p³owych oraz usytuowa-nych pod zadrzewieniem œródpolnym w obrêbie agroekolo-gicznego Parku Krajobrazowego im. Dezyderego Ch³apow-skiego. Journal of Research and Applications in Agricultural Engineering 51(3): 35–39.
Klasyfikacja gleb leœnych Polski, 2000. CILP, Warszawa: 127 pp. Klimowicz Z., Uziak S., 2001. The influence of long-term cul-tivation on soil properties and patterns in an undulating terrain in Poland. Catena 43: 177–189.
Kobierski M., 2013. Morfologia, w³aœciwoœci oraz sk³ad mine-ralny gleb p³owych zerodowanych w wybranych obszarach morenowych województwa kujawsko-pomorskiego. Wyd. UT-P w Bydgoszczy, Rozprawy 166: 121 pp.
Kobierski M., D¹bkowska-Naskrêt H., 2003. Sk³ad mineralogicz-ny i wybrane w³aœciwoœci fizyko-chemiczne zró¿nicowamineralogicz-nych typologicznie gleb Równiny Inowroc³awskiej. Cz. I. Morfo-logia oraz w³aœciwoœci fizyczne i chemiczne wybranych gleb. Roczniki Gleboznawcze – Soil Science Annual 54(4): 17–27. Komisarek J., 2000. Kszta³towanie siê w³aœciwoœci gleb p³owych i czarnych ziem oraz chemizmu wód gruntowych w katenie falistej moreny dennej Pojezierza Poznañskiego. Rocz. AR Poznañ, Rozprawy Naukowe 307: 188 pp.
Komisarek J., Sza³ata S., 2008. Zró¿nicowanie uziarnienia w pro-filach gleb p³owych zaciekowych z obszaru Wielkopolski. Nauka Przyroda Technologie 2(2): 1–14.
Konecka-Betley K., 1960. Identification of lessives soils. Rocz-niki Gleboznawcze – Soil Science Annual 9(1): 131–140. Konecka-Betley K., 2009. Z³o¿ona geneza gleb p³owych
(lessi-ves). Roczniki Gleboznawcze – Soil Science Annual 60(4): 113–128.
Konecka-Betley K., Zagórski Z., 1994. Wp³yw interglacjalnych procesów glebotwórczych na cechy mikromorfologiczne gleb kopalnych wytworzonych z lessów. Roczniki Gleboznawcze – Soil Science Annual 45(3/4): 85–95.
Kowalkowski A., 1966. G³ówne kierunki rozwoju gleb w warunkach œrodowiska morfogenetycznego Wzgórz Dalkowskich. Roczniki Gleboznawcze – Soil Science Annual 16(2): 357–411. Kühn P., 2003. Micromorphology and Late Glacial/Holocene
genesis of Luvisols in Mecklenburg–Vorpommern (NE-Ger-many). Catena 54(3): 537–555.
Marcinek J., 1994. Rozmiary erozji wodnej gleb w Wielkopolsce. Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu. Melioracje i In-¿ynieria Œrodowiska 14: 63–73.
Marcinek J., Komisarek J., 2004. Antropogeniczne przekszta³cenia gleb Pojezierza Poznañskiego na skutek intensywnego ich u¿ytkowania rolniczego. Wydaw. Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu, Poznañ: 118 pp. Miklaszewski S., 1930. Gleby Polski. Wyd. III. Warszawa: 638 pp. Ministerstwo Rolnictwa, 1965. Komentarz do tabeli klas
grun-tów. Warszawa: 464 pp.
Musierowicz A., 1954. Klasyfikacja gleb Polski ustalona przez Polskie Towarzystwo Gleboznawcze. Roczniki Gleboznaw-cze – Soil Science Annual 3: 3–24.
Musierowicz A., Œwiêcicki C., Król H., Kiersnowska A., 1963. Dynamika temperatury i wilgotnoœci gleb brunatnych i pseu-dobielicowych okolic Warszawy z uwzglêdnieniem nawad-nianych gleb lekkich (badania wstêpne). Roczniki Glebo-znawcze – Soil Science Annual 13(1): 17–33.
Mückenhausen E., 1959. Die wichtigste Böden der Bundesrepublik Deutschland. Verlag Kommentator, Frankfurt a. M.: 146 pp.
Podlasiñski M., 2013. Wp³yw denudacji antropogenicznej na zró¿-nicowanie pokrywy glebowej i jej przestrzenn¹ strukturê w rolniczym krajobrazie morenowym, Szczecin: 119 pp. Prusinkiewicz Z., Kowalkowski A., 1964. Studia gleboznawcze
w Bia³owieskim Parku Narodowym. Roczniki Gleboznaw-cze – Soil Science Annual 14(2): 1–304.
Quénard L., Samouëlian A., Laroche B., Cornu S., 2011. Lessivage as a major process of soil formation: A revisitation of existing data. Geoderma 167: 135–147.
Ramann E., 1911. Bodenkunde. Verlag J. Springer, Berlin: 619 pp. Rode A.A., 1964. K woprosu ob opodzoliwanii i lessiwa¿e.
Po-czwowiedienije 7: 9–23.
Sauer D., Schülli-Maurer I., Sperstad R., Sorensen R., Stahr K., 2009. Albeluvisol development with time in loamy marine sediments of southern Norway. Quaternary International 209 (1–2): 31–43.
Sinkiewicz M., 1998. Rozwój denudacji antropogenicznej w œrod-kowej czêœci Polski pó³nocnej. Wydawnictwo UMK, Toruñ: 122 pp.
Smith G.D., 1986. The Guy Smith interviews: rationale for concepts in soil taxonomy. [In:] Forbes, T.R. (Ed.), New York State College of Agriculture and Life Sciences. Cornell University, Ithaca, NY: 526 pp.
Soil Atlas of Europe, 2005. European Soil Bureau Network, European Commission.
Soil Survey Staff, 2014. Keys to Soil Taxonomy, 12th Edition. United States Department of Agriculture, Natural Resources Conservation Service, Washington D.C.: 360 pp.
Strzemski M., 1952. Wstêp do gleboznawstwa. PWRiL, Warsza-wa: 450 pp.
Systematyka Gleb Polski, 1974. Roczniki Gleboznawcze – Soil Science Annual 25(1): 1–148.
Systematyka Gleb Polski, 1989. Roczniki Gleboznawcze – Soil Science Annual 40(3/4): 1–150.
Systematyka Gleb Polski, 2011. Roczniki Gleboznawcze – Soil Science Annual 62(3): 1–193.
Szymañski W., Skiba S., 2007. Geneza i znaczenie poziomu fragipan w glebach p³owych (Albeluvisols) Pogórza Karpac-kiego. Roczniki Bieszczadzkie 15: 267–284.
Szymañski W., Skiba S., Nikorych V., Polchyna S., 2012. Gleby p³owe (Luvisols) pogórza i przedgórza karpackiego z obszaru Polski i Ukrainy. Roczniki Bieszczadzkie 20: 268–280. Szymañski W., Skiba M., Skiba S., 2011. Fragipan horizon
degradation and bleached tongues formation in Albeluvisols of the Carpathian Foothills, Poland. Geoderma 167: 340–350. Szrejder B., 1998. Niektóre w³aœciwoœci i pozycja systematycz-na gleb powsta³ych w wyniku denudacji antropogenicznej w Koniczynce na WysoczyŸnie Che³miñskiej. Zeszyty Pro-blemowe Postêpów Nauk Rolniczych 460: 499–511. Œwitoniak M., 2007. Ocena wartoœci ekologicznej gleb o
dwu-dzielnym uziarnieniu w aspekcie zrównowa¿onego gospo-darowania obszarami leœnymi Brodnickiego Parku Krajobra-zowego. [W:] Ochrona i zagospodarowanie Drwêcy (Mar-szelewski W., Koz³owski L., red.). UMK, Toruñ: 335–344. Œwitoniak M., 2008. Classification of young glacial soils with
vertical texture-contrast using WRB system. Agrochimija i Gruntoznawstwo 69: 96–101.
Œwitoniak M., 2014. Use of soil profile truncation to estimate influence of accelerated erosion on soil cover transformation in young morainic landscapes, North-Eastern Poland. Catena 116: 173–184.
Œwitoniak M., Mroczek P., Bednarek R., 2016. Luvisols or Cam-bisols? Micromorphological study of soil truncation in young morainic landscapes — Case study: Brodnica and Che³mno Lake Districts (North Poland). Catena 137: 583–595. Uggla H., 1965. Gleboznawstwo leœne szczegó³owe. PWRiL,
Warszawa: 400 pp.
Van Ranst E., De Coninck F., 2002. Evaluation of ferrolysis in soil formation. European Journal of Soil Science 53: 513–519. Wiliams V.R., 1916. Pochvovedenie. [W:] Wiliams V.R. 1950.
So-branie soczinienii, tom 5. Gos. Izd. Sel. Lit., Moskva: 236 pp. Wiliams V.R., 1950. Gleboznawstwo. Podstawy rolnictwa. Pañ-stwowe Wydawnictwa Rolnicze i Leœne, Warszawa: 270 pp.
Clay-illuvial soils in the Polish and international soil classifications
Abstract: Soil with a clay-illuvial subsurface horizon are the most widespread soil type in Poland and significantly differ in
morphology and properties developed under variable environmental conditions. Despite the long history of investigations, the rules of classification and cartography of clay-illuvial soils have been permanently discussed and modified. The distinction of clay-illuvial soils into three soil types, introduced to the Polish soil classification in 2011, has been criticized as excessively extended, non-coherent with the other parts and rules of the classification, hard to introduce in soil cartography and poorly correlated with the international soil classifications. One type of clay-illuvial soils (“gleby p³owe”) was justified and recommended to reintroduce in soil classification in Poland, as well as 10 soil subtypes listed in a hierarchical order. The subtypes may be combined if the soil has diagnostic features of more than one soil subtypes. Clear rules of soil name generalization (reduction of subtype number for one soil) were suggested for soil cartography on various scales. One of the most important among the distinguished soil sub-types are the “eroded” or “truncated” clay-illuvial soils.
Keywords: soils systematics, soil classification, soil cartography, clay-illuvial soils, argic
Zaleski T., 2012. Rola pedogenezy w kszta³towaniu w³aœciwoœci hydrofizycznych, retencji, re¿imu i bilansu wodnego gleb wytworzonych z utworów py³owych Karpat. Zesz. Nauk. UR w Krakowie 494: 114 pp.
Zasoñski S., 1974. Studia mikromorfologiczne i chemiczne nad procesem p³owienia gleb py³owych. Roczniki Gleboznaw-cze – Soil Science Annual 25(3): 55–83.
Received: December 15, 2015 Accepted: March 7, 2016
