Studia ad Bibliothecarum Scientiam Pertinentia XV (2017)
ISSN 2081-1861Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis
Wprowadzenie
Książki dla dzieci i młodzieży budzą zainteresowanie wśród badaczy literatury, bibliologów i pedagogów. Część propozycji dla młodego odbiorcy ukazywała się i ukazuje się w specjalnie przygotowanych dla nich seriach. Ta popularna forma wy-dawnicza pojawia się w publikacjach dostarczających informacji bibliograficznych (Bibliografia literatury dla dzieci i młodzieży 1918–1939, oprac. B. Krassowska, A. Grefkowicz, 1995), jak i omawiających serie literackie (E. Jamróz-Stolarska, Serie
literackie dla dzieci i młodzieży w Polsce w latach 1945–1989, 2014). Dzieje książki
popularnonaukowej w Polsce nie zyskały dotychczas szczególnego zainteresowania, a zaproponowany przez autorkę temat, stanowi punkt wyjścia do podjęcia w przy-szłości szerszych analiz, dotyczących serii wydawniczych książek popularnonauko-wych dla dzieci i młodzieży, ukazujących się w Polsce w latach 1918–1939.
Książnica-Atlas
Rok 1868, wiążący się z przyznaniem Galicji dość szerokiej autonomii, wyzna-cza przełom w zaborze austriackim. Doszło wówwyzna-czas do spolszczenia administracji i szkolnictwa, co dodatnio wpłynęło na rozwój piśmiennictwa i bibliotek (znacząco w Krakowie)1, ale też na ożywienie ruchu wydawniczego, między innymi we
Lwo-wie2. Rezultatem starań Rady Szkolnej Krajowej, która reorganizowała szkolnictwo
galicyjskie, było powołanie do życia 1 stycznia 1885 r. we Lwowie naukowej oficyny pod nazwą Administracja Wydawnictw, działającej w strukturach prawno-organiza-cyjnych tamtejszego Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych (TNSW), utworzone-go rok wcześniej. W ciągu kolejnych kilkudziesięciu lat oficyna TNSW wydała wiele
1 B. Bieńkowska, H. Chamerska, Tysiąc lat książki i bibliotek w Polsce, Wrocław, Warsza-wa, Kraków 1992, s. 63.
2 E. Wójcik, Produkcja wydawnicza Lwowa w latach 1919–1939 – problemy
metodolog-iczne, [w:], Kraków-Lwów, T. XI: Książki XIX–XX wieku, Kraków 2014, red. W.M. Kolasa, I.
Pi-etrzkiewicz, M. Rogoż, s. 28–29.
Anna Walska-Golowska
„Biblioteczka Biologiczna” – popularnonaukowa seria
wydawnicza Książnicy-Atlas
arcydzieł literatury polskiej i obcej, liczne podręczniki głównie dla szkół galicyjskich, atlasy i mapy. Atlasy pojawiły się najpóźniej na rynku wydawniczym ze względu na wysokie koszty zaplecza technicznego, niezbędnego do produkcji kartograficznej.
Dalszy rozwój oficyny hamowały ramy statutowo-organizacyjne TNSW. 1 stycz-nia 1914 r. poczyniono doraźne zmiany, przyznające Administracji Wydawnictw większą samodzielność. Ze względu na panującą wojnę na trwalsze przekształcenia trzeba było poczekać jeszcze dwa lata3. W dniu 11 czerwca 1916 r. walne
zgroma-dzenie TNSW zatwierdziło utworzenie z Administracji Wydawnictw odrębnej insty-tucji pod nazwą Książnica Polska TNSW. Mimo trudności ekonomicznych trapiących państwo polskie w pierwszych latach niepodległości, Książnica Polska rozwijała się pomyślnie. Kontynuowano wydawanie podręczników dla szkół średnich i handlo-wych, a po 1918 r. również dla szkół podstawowych4. Najbardziej kosztowna, a przez
to trudna dla firmy, była produkcja kartograficzna. Małe mapy wydawano we Lwo-wie, a większe drukowano w Instytucie Wojskowo-Geograficznym w Wiedniu5.
W 1920 r. postanowiono cały proces produkcji kartograficznej przenieść do kraju. Zarząd i rada nadzorcza Książnicy Polskiej postanowiły ze względów orga-nizacyjnych i finansowych powołać osobną firmę kartograficzną pod nazwą Atlas, która przejęłaby od Książnicy Polskiej wszystkie wydawnictwa kartograficzne. Zre-alizowanie takiego zamysłu przerastało możliwości finansowe spółdzielni, jaką była wówczas Książnica Polska, a zmianę statusu na spółkę akcyjną – mimo iż przyspie-szyłoby to proces organizacyjny – widziano niechętnie6. Po wydaniu nowej ustawy
o spółdzielniach, w październiku 1920 r.7 rada nadzorcza podjęła decyzję
utworze-nia z dniem 15 styczutworze-nia 1921 r. Kartograficznej Spółki Akcyjnej Atlas8.
W 1924 r. doszło do zjednoczenia Spółdzielni Książnica Polska TNSW i Karto-graficznej Spółki Akcyjnej Atlas. Nowo powstała firma przyjęła nazwę Książnica--Atlas Zjednoczone Zakłady Kartograficzne i Wydawnicze Towarzystwa Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych Spółka Akcyjna. Połączenie zainicjował Eugeniusz Romer wybitny geograf, twórca polskiej kartografii nowoczesnej, profesor Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie9, który w obu spółkach pełnił obowiązki prezesów rad
nadzorczych10. Stanowisko naczelnego dyrektora pełnił Jan Piątek – wydawca,
dzia-łacz organizacji księgarskich, z wykształcenia filolog i pedagog, sekretarz zarządu głównego Towarzystwa Naukowego Szkół Średnich i Wyższych11.
Nowa spółka zakupiła od dawnej spółdzielni księgarsko-wydawniczej cały zapas jej wydawnictw oraz prawa wydawnicze, dzięki czemu była kontynuatorem Administracji Wydawnictw TNSW. Książnica-Atlas stała się jedną z największych
3 B. Konopska, 50 lat PPWK, 80 lat Książnicy-Atlas, Warszawa 2001, s. 10–11.
4 Red. A. Kawecka-Gryczowa, Książnica-Atlas, [w:], Encyklopedia wiedzy o książce, Wrocław, Warszawa, Kraków 1971, red. A. Birkenmajer, B. Kocowski, J. Trzynadlowski [dalej; EWoK], sz. 1299.
5 B. Konopska, 50 lat PPWK…, s. 10. 6 Tamże.
7 Ustawa z dnia 29 października 1920 r. o spółdzielniach, Dz.U. 1920 nr 111 poz. 733 [online] http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19201110733 (dost. 20.06.2017 r.)
8 B. Konopska, 50 lat PPWK…, s. 10–11. 9 Romer Eugeniusz, [w:] EWoK, sz. 2099.
10 J. Piwowarski, Książnica Atlas, [w:] P. Nowak i in., Profesor Witold Romer (1900–1967).
Działalność naukowa i artystyczna, Wrocław 1998, s. 50.
firm wydawniczych w Polsce12. Odnosiła sukcesy nie tylko w kraju, ale również za
granicą, wnosząc do światowego dorobku nowatorskie rozwiązania metodologicz-ne i techniczmetodologicz-ne. Pod względem dokonań porównywana była ze szkołami wiedeńską i lwowską z drugiej połowy XIX w. czy edynburską i radziecką z XX w13.
W 1928 r. Spółka odnotowana została w roczniku „Spółki akcyjne w Polsce”14.
Główną działalność przedsiębiorstwa stanowiło wydawanie podręczników dla szkół wszystkich typów, map, atlasów geograficznych i historycznych. Jak podaje Ewa Wójcik:
Biorąc pod uwagę całe dwudziestolecie, największą produkcją książki szkolnej wykazała się Książnica Atlas, kontynuatorka wydawnictwa Książnica Polska, która w omawianym okresie wydała 343 tytuły podręczników i 120 tytułów literatury pomocniczej15.
Nakładem Książnicy-Atlas ukazywało się kilkanaście tytułów czasopism, takich jak: „Muzeum, „Czasopismo Geograficzne”, „Matematyka i Szkoła”, „Polski Przegląd Kar-tograficzny”, „Przyroda i Technika”, tygodnik dla młodzieży „Iskry”, „Przegląd Wydaw-nictw Książnicy-Atlas”. Wydawano prace naukowe i podręczniki dla szkół wyższych, literaturę piękną i podróżniczą, książki dla dzieci i młodzieży, lektury szkolne, wydaw-nictwa z zakresu sztuki. Książnica-Atlas specjalizowała się w seriach wydawniczych, m. in. „Biblioteka Pedagogiczno-Dydaktyczna”, „Biblioteka Przekładów Dzieł Pedago-gicznych”, „Biblioteka Przyrody i Techniki”, Biblioteki „Iskier” i „Iskierek”, „Biblioteki lektur w językach obcych”. Pod redakcją prof. Z. Łempickiego wydano pięciotomową encyklopedię Świat i życie, ukończoną w 1936 r16. Od 1937 r. wydawano pocztówki
fo-tograficzne powielane przy użyciu oryginalnych negatywów17. Jak wspomina B. Kupiec: widokówki miały stanowić ilustracyjne uzupełnienie z zakresu krajoznawstwa, przyro-dy, historii, kultury, będąc zarówno pomocą naukową, jak i dobrym obrazkiem (…)18
W sumie nakładem Książnicy Polskiej i Książnicy-Atlas wydano ponad 3200 książek, map, atlasów, tablic poglądowych do użytku szkolnego. Za wysoki poziom tych publikacji, zwłaszcza map i atlasów, Książnicy-Atlas przyznano wiele nagród i wyróżnień w kraju i za granicą19.
12 E. Wójcik, Książka dla dzieci i młodzieży w ofercie wydawców lwowskich w okresie
dwudziestolecia międzywojennego, „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia
ad Bibliothecarum Scientiam Pertinentia” vol. 12 (2014), s. 28–29, za: Książnica-Atlas,
Zjedno-czone Zakłady Kartograficzne i Wydawnicze TNSW w latach 1885–1925, „Przegląd Księgarski”
1925, nr 8, s. 248–252; J. Szafran, Dla dobra polskiej szkoły, Towarzystwo Nauczycieli Szkół
Średnich i Wyższych i jego funkcje społeczno-oświatowe w Drugiej Rzeczypospolitej, Poznań
2010, s. 156–159.
13 B. Konopska, 50 lat PPWK…, s. 10-11.
14 J. Piwowarski, Książnica Atlas, [w:] P. Nowak i in., Profesor…, s. 50, za: Spółki Akcyjne
w Polsce, Poznań, Warszawa 1928.
15 E. Wójcik, Podręczniki szkolne i opracowania dydaktyczne w repertuarze wydawców
lwowskich dwudziestolecia międzywojennego, „Annales Universitatis Paedagogicae
Craco-viensis. Studia ad Bibliothecarum Scientiam Pertinentia” vol. 11 (2013), s. 171. 16 Książnica-Atlas, [w:] EWoK, sz. 1300.
17 J. Piwowarski, Książnica Atlas, [w:] P. Nowak i in., Profesor…, s. 67.
18 Tamże, s. 67–68, za: B. Kupiec, Dzieło mistrza chwali, „Fotografia” 1957, nr 12, s. 297. 19 Książnica-Atlas, [w:] EWoK, sz. 1300.
W latach trzydziestych kartografia polska zdobyła uznanie nie tylko dzięki inno-wacjom metodologicznym i technicznym. Polska stała się też miejscem światowych spotkań geografów i kartografów. W 1934 r. odbył się w Warszawie Międzynarodo-wy Kongres Geograficzny, w czasie którego otwarto pierwszą o światowej randze międzynarodową wystawę kartografii, zorganizowaną według koncepcji Romera20.
Firma posiadała własne księgarnie od 1921 r. we Lwowie (przejęte w 1936 r. przez Aleksandra Maazzucato) i w Warszawie (przeszły w ręce przedsiębiorstwa W. Michalak i Ska w 1935 r.). Od 1924 r. siedzibą dyrektora naczelnego była Warsza-wa, a zarząd pozostawał we Lwowie.
Rozkwit Książnicy-Atlas przerwała II wojna światowa21. Zakłady we Lwowie22
uległy nacjonalizacji (1939 r.), następnie zniszczeniu przez Niemców (1941 r.). Lo-kal Dyrekcji w Warszawie23 i część zasobów z magazynów uległo zniszczeniu
(wrze-sień 1939 r.).
W pierwszych latach powojennych Polska Ludowa stanęła w obliczu odbudo-wy zniszczonej bazy produkcji odbudo-wydawniczej24. Książnica-Atlas wznowiła działalność
początkiem 1946 r. we Wrocławiu25. Jak opisał Julian Czyżewski:
W połowie 1946 roku powstał we Wrocławiu z zupełnego rozbicia potężnej przed wojną spółki wydawniczej :Książnica-Atlas (bilansowe szkody wojenne przekroczyły 15 mln. w złocie), skromny i unikający rozgłosu nowy instytut wydawniczy ‘Książnica-Atlas’. Tam też wskrzesił rektor Kulczyński malutki ‘Instytut Kartograficzny im. E. Romera’ przy Uniwersytecie Wrocławskim. (…)26.
Wydawano podręczniki dla szkół licealnych, zawodowych, książki pomocnicze, lektury, literaturę piękną, mapy ścienne, podręczne i konturowe, atlasy szkolne geo-graficzne i historyczne27.
Bilans firmy w 1950 r. dowodził, że stan majątkowy i dochodowość spółki są dobre i nie niosą z sobą zagrożeń dla jej działalności. Z czasem jednak klimat wokół niej się zmienił. Z miesiąca na miesiąc kolejne tytuły książkowe (stanowiące pod-stawą produkcji) nie były zatwierdzane do użytku szkolnego przez Komisję Ocen Ministerstwa Oświaty. Prof. Bogdan Suchodolski, zasiadający w radzie nadzorczej, bezskutecznie próbował interweniować u urzędników Ministerstwa. Coraz więk-sze zastrzeżenia do produktów Książnicy-Atlas miał również Urząd Kontroli Pra-sy. W efekcie możliwość wykonania planu wydawniczego w 1950 r. spadła o ponad 50%28.
W roku 1950 zaprzestano udzielania firmie kredytów bankowych, zwiększy-ło się zainteresowanie nią władz fiskalnych, odbiorcy nie regulowali należności,
20 B. Konopska, 50 lat PPWK…, s. 11–12. 21 Książnica-Atlas, [w:] EWoK, sz. 1300.
22 We Lwowie Książnica-Atlas mieściła się przy ul. Czarnieckiego 12. 23 Lokal Dyrekcji w Warszawie 1, Nowy Świat 59.
24 Zob. H. Szwejkowska, Wybrane zagadnienia z dziejów książki XIX–XX wieku, Warsza-wa, Wrocław 1981, s. 96–100.
25 Książnica-Atlas, [w:] EWoK, sz. 1300.
26 J. Piwowarski, Książnica Atlas, [w:] P. Nowak i in., Profesor…, s. 68 za: J. Czyżewski,
Życie i dzieło Eugeniusza Romera, [w:] E. Romer, Wybór pism, t. 1, Warszawa 1960.
27 Tamże.
koniecznością stało się wpłacanie przy odbiorze wydawnictw z drukarni pełnej kwoty za druk i oprawę (zgodnie z zarządzeniem dotyczącym sektora prywatne-go). Książnica-Atlas jako spółka akcyjna traciła rację bytu w ówczesnych realiach ustrojowych29.
25 września 1950 r. T. Dietrich, Minister Handlu Wewnętrznego, wydał zarzą-dzenie w sprawie ustanowienia przymusowego zarządu państwowego nad przed-siębiorstwem spółki akcyjnej Książnica-Atlas:
§ 1. Ustanawia się z dniem 1 lipca 1951) r. przymusowy zarząd państwowy nad przed-siębiorstwem spółki akcyjnej pod nazwą: ‘Książnica-Atlas’ we Wrocławiu – Zjednoczo-ne Zakłady KartograficzZjednoczo-ne i Wydawnicze – Towarzystwa Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych.
§ 2. Przymusowy zarząd państwowy powierza się Państwowym Zakładom Wydawnictw Szkolnych VI Warszawie - przedsiębiorstwo państwowe wyodrębnione.
§ 3. Przymusowy zarząd państwowy sprawowany będzie zgodnie z postanowieniem de-kretu z dnia 16 grudnia 1918 r. w przedmiocie przymusowego zarządu państwowego (Dz. Pr. P. P. Nr 21, poz. 67) wraz z późniejszymi zmianami.
§ 4. Zarządzenie niniejsze jest natychmiast wykonalne30.
Sprawa upaństwowienia Spółki przeciągała się, szukano środków zaradczych. 15 października 1950 r. pod nazwą firmy zaczęto dodawać: „Pod Zarządem Pań-stwowym”31. Podporządkowując się treści pisma z dn. 24 października 1950 r., na
podstawie Dekretu Ministerstwa Handlu Wewnętrznego, Zakłady zostały:
oddane w państwowy zarząd przymusowy z terminem rozwiązania umowy 31 stycznia 1951 r.32
Po dwóch latach Książnica-Atlas przeszła pod zarząd Centralnego Urzędu Geo-dezji i Kartografii, co uniemożliwiło kolejne zmiany. Polegały one na podziale firmy: Dział Książkowy przekazano kilku wydawnictwom książkowym, a Dział Mapowy w całości nowemu Państwowemu Przedsiębiorstwu Wydawnictw Kartograficznych. Ostateczne upaństwowienie Książnicy-Atlas dokonało się z dniem 1 stycznia 1955 r., kiedy otrzymała nową nazwę i status zamiejscowego Wydziału Produkcyjnego (od 1985 Oddziału) Państwowego Przedsiębiorstwa Wydawnictw Kartograficznych33.
Książnica-Atlas do czasu likwidacji w 1951 r. wydała lub wznowiła 126 pod-ręczników i książek i ponad 100 map i 6 atlasów.34.
Oferta Książnicy-Atlas adresowana do młodego odbiorcy była różnorodna, w większości przeznaczona dla młodzieży, ale znajdowały się w niej także książ-ki dla dzieci. Książnica wydawała wiele serii dla młodego odbiorcy, np.: „Biblioteka
29 Tamże.
30 „Monitor Polski” 1950, nr 107, s. 869. 31 B. Konopska, 50 lat PPWK…, s. 11–12.
32 J. Piwowarski, Książnica Atlas, [w:] Nowak P. i in., Profesor…, s. 73 za: na podstaw-ie korespondencji znajdującej się w zbiorach dokumentów przechowywanych przez Jana Romera we Wrocławiu.
33 B. Konopska, 50 lat PPWK…, s . 13–15. 34 Książnica-Atlas, [w:] EWoK, sz. 1300–1301.
Iskier”, „Biblioteka Iskierek”, „Teatr Polski Żywej”, „Biblioteka Podróżnicza”, „Bi-blioteczka Biologiczna”. Książki wydane w seriach wyróżniały się dbałością o szatę graficzną, ciekawą problematyką i starannym doborem autorów. Oferowane nakła-dy były spójne z propagowanym wzorem kształcenia młodego pokolenia, zgodnie z którym różnokierunkowa wiedza, znajomość języków obcych i wszechstronne za-interesowania kształtowały nowoczesnego obywatela35.
„Biblioteczka Biologiczna”
Jedną z serii wydawniczych Książnicy-Atlas była wymieniona powyżej „Biblio-teczka Biologiczna”. Wspólnymi elementami serii były: tematyka zeszytów (wy-brane zagadnienia z niektórych dyscyplin naukowych, wchodzących w skład nauk biologicznych), format, druk i numeracja w jej obrębie. Na podstawie informacji za-wartych przez wydawcę na wyklejkach (w wewnętrznych stronach okładzin okład-ki) możliwe jest poznanie przeznaczenia serii; wydawane zeszyty miały na celu dostarczenie uczniom i nauczycielom liceów monograficznie opracowanych zagad-nień biologicznych, uwzględnionych w programach nauczania lub ściśle się z nimi łączących.
Celem książek popularnonaukowych było i jest dostarczanie adresatom w zro-zumiały sposób wiedzy z konkretnych dziedzin, rozbudzanie i rozwijanie ich zain-teresowań. Zawarta w nich wiedza o przeszłości pozwala poznać i docenić długą drogę, jaką przebyła ludzkość. Pozycje popularnonaukowe pisane są z myślą o po-szukiwaczach wiedzy36. Poszczególne tomiki „Biblioteczki Biologicznej”
obejmowa-ły opracowanie wybranych działów biologii w rodzaju skryptów, przeznaczonych do użytku ucznia. Poniższa tabela wskazuje tytuły zeszytów ukazujących się w serii.
Tab. 1. Seria „Biblioteczka Biologiczna” Nr
zeszytu Tytuł zeszytu Autor Miejsce, wydawca, rok wydania Liczba stron Ryciny, talice
1 Witaminy Skarżyński,
Bolesław Lwów ; Warszawa : Książnica-Atlas, [1938] 63 [1] s. 16 rycin
2 Owady Koehler, Witold Lwów ; Warszawa :
Książnica-Atlas, [1938] 71 [1] s. 16 rycin i tablica 3 Grzyby pasożytne
Kawecka-Starmachowa, Bolesława
Lwów ; Warszawa :
Książnica-Atlas, [1938] 45 [2] s. 23 ryciny 4 Z zagadnień ekologii
zwierząt Mikulski, Józef Stanisław Lwów ; Warszawa : Książnica-Atlas,
[1938].
58 [1] s. 8 rycin 5 Z zagadnień
mechaniki rozwoju Smreczyński, Stanisław Lwów ; Warszawa : Książnica-Atlas, 1938 57 [2] s. 15 rycin 35 E. Wójcik, Książka dla dzieci i młodzieży w ofercie wydawców…, s. 29–30.
36 A. Walska-Golowska, Źródło wiedzy i rozrywki… Książka popularnonaukowa dla dzieci
6 Biologowie polscy Maślankiewiczowa,
Zofia Lwów ; Warszawa : Książnica-Atlas, 1938. 74 [2] s. 9 rycin
7 Hormony Skowron, Stanisław
Teofil Lwów ; Warszawa : Książnica-Atlas, [1938].
47 [1] s. 22 ryciny 8 Zwierzęta ginące i
ich ochrona : ssaki i ptaki
Marchlewski, Jan Lwów ; Warszawa : Książnica-Atlas, [ca 1938]. 51 [1] s. 28 rycin 9 Przymierze z przyrodą : (podstawowe pojęcia i znaczenie ochrony przyrody) Dyakowska,
Jadwiga Lwów ; Warszawa : Książnica-Atlas, [post 1936]. 79 s. 26 rycin 10 Krążenie pierwiastków w przyrodzie Latinik-Vetulani,
Irena Lwów ; Warszawa : Książnica-Atlas, [ca 1936] 58 [2] s. 16 rycin 11 Instynkt i jego przejawy w świecie zwierzęcym Wojtusiak, Roman
Józef Lwów ; Warszawa : Książnica-Atlas, [1938] 70 [2] s. 19 rycin 12 Wrogowie i sprzymierzeńcy naszych lasów, sadów i pól ze świata owadów Nowicki
Świetosław Lwów ; Warszawa : Książnica-Atlas, [1938] 54 [2] s. 21 rycin
13 Z biologii pijawek Pawłowski, Leszek
Kazimierz Lwów ; Warszawa : Książnica-Atlas,
[1938].
39 [1] s. 15 rycin 14 Płazy Szarski, Henryk Lwów ; Warszawa :
Książnica-Atlas, cop. 1939 50 [2] s. 35 rycin 15 Świat chorobotwórczych bakterii
Kleczkowski, Alfred Lwów ; Warszawa :
Książnica-Atlas, [1939] 50 [2] s. 14 rycin 16 Biologia owoców
i nasion Kawecka-Starmachowa,
Bolesława Wrocław ; Warszawa : Książnica-Atlas, 1950. 84 s. 59 rycin 17 Dziedziczność u człowieka. Cz. 1, Dziedziczenie cech fizycznych Skowron, Stanisław
Teofil Lwów ; Warszawa : Książnica-Atlas, 1939 61 [3] s. 21 rycin 18 Dziedziczność u
człowieka. Cz. 2, Dziedziczenie cech psychicznych
Skowron, Stanisław
Teofil Lwów ; Warszawa : Książnica-Atlas, 1939 79 [1] s. 11 rycin 19 Torfowiska i torfy Tołpa, Stanisław Wrocław ; Warszawa :
Książnica-Atlas, 1949. 79 [1] s. 35 rycin
Tytuły tomików i ich analiza treściowa pozwalają stwierdzić, że najwięcej, bo sześć, zeszytów w obrębie serii wydano z zakresu zoologii (z. 2, 8, 11, 12, 13,14). Nieco mniej zeszytów, cztery, dotyczyło ekologii (z. 4, 9, 10, 19), a dwa zeszyty bo-taniki (z. 15, 16). Następnie dwa zeszyty z genetyki (przy czym są to dwie części jednego zagadnienia (z. 17, 18), a najmniej, po jednym zeszycie, wydano z zakresu biochemii (z. 1), mykologii (z. 3), biologii rozwoju (z. 5), endokrynologii (z. 7) i dzie-jów biologii na świecie i w Polsce (z. 6).
Autorami zeszytów serii „Biblioteczka Biologiczna” byli wybitni polscy pracow-nicy naukowi i popularyzatorzy nauki, jak Stanisław Teofil Skowron – krakowski biolog, zoolog, genetyk, ewolucjonista, czy Irena Latinik-Vetulani – biolog, doktor filozofii, co wpływało na wysoką wartość merytoryczną tomików. Siedemnaście ze-szytów ukazało się w czasie lwowsko-warszawskim Książnicy-Atlas, dwa po wzno-wieniu jej działalności we Wrocławiu.
Do wszystkich numerów zastosowano bezszwowe, miękkie okładki jednolite. Ich wewnętrzne strony w większości zadrukowane były informacją o serii, plano-wanymi tytułami zeszytów, a także innymi tytułami książek i czasopism przyrodni-czych polecanych i wydawanych przez Książnicę-Atlas.
Na stronie tytułowej umieszczano tytuł serii, jego numer, autorstwo, wydawcę, logo wydawnictwa (które ulegało przeobrażeniom) i miejsce wydania. Niekiedy po-jawiała się informacja o dacie wydania i ilości rycin. Daty wydania zeszytów spisane w tabeli (Tab. 1) zostały zaczerpnięte z opisów bibliograficznych poszczególnych
numerów serii „Biblioteczka Biologiczna” dostępnych w katalogu bibliotek nauko-wych NUKAT i zweryfikowane z autopsji.
Zeszyty miały różną objętość, od 39 s. (z. 13), po 84 s. (z. 16) i różną liczbę rycin pojawiających się w tekście, od 8 (z. 4) do 59 (z. 16). Spisy treści z tytułami rozdzia-łów (rzadko z podrozdziałami) oraz spisy rycin zamieszczano na końcu, co typowe było dla wydawnictw popularnych. Seria zachowała spójność od strony typograficz-nej. Zeszyty wydawane były w tej samej wielkości (21 cm) i przy wykorzystaniu tej samej jakości papieru (kl. VII).
Na uwagę zasługuje najobszerniejszy, liczący 84 strony zeszyt nr 16 – Biologia
owoców i nasion, dostarczający wielu rzeczowych informacji. Numer ten, w stosunku
do pozostałych, zawiera także najwięcej rycin – 59. Tylko w tym zeszycie, na stronie redakcyjnej zamieszczono informację o nakładzie (5 500 egzemplarzy) i wykorzy-stanym papierze (61x86, gr 60, kl. VII), o dacie otrzymania rękopisu (17.01.1950 r.) i dacie wydania (wrzesień 1950). Ponadto, pojawia się na niej informacja potwier-dzająca wykorzystanie przez szkoły niektórych tytułów wchodzących w skład po-pularnonaukowych serii wydawniczych jako literatury uzupełniającej do nauczania:
Praca zatwierdzona jako dozwolona w bibliotekach szkół stopnia licealnego – pismem Ministerstwa Oświaty z dn. 11 marca 1949 r. nr VI c- 2585/48.
Podsumowanie
Seria „Biblioteczka Biologiczna” może stanowić interesujący materiał nie tyl-ko dla bibliologów, ale i badaczy historii dydaktyki biologii, będąc przykładem po-pularnonaukowej serii wydawniczej adresowanej do uczniów i nauczycieli liceów,
zapoczątkowanej w końcowej fazie dwudziestolecia międzywojennego. Na szcze-gólną uwagę zasługuje z. 16, mający najpóźniejszą datę wydania. Dalsze badania będą zmierzały do ustalenia, czy był on dodrukiem w roku 1950, związanym z za-akceptowaniem znajdujących się w nim treści do programów nauczania lub wyja-śnienia powodów jego pominięcia, w trudnym historycznie okresie przypadającym na rok 1939. Wszystkie zbadane egzemplarze zachowały się i są dostępne w zbio-rach bibliotek naukowych, między innymi w Krakowie: w Bibliotece Jagiellońskiej, Bibliotece Głównej Uniwersytetu Pedagogicznego, Pedagogicznej Bibliotece Wo-jewódzkiej, Bibliotece Głównej Uniwersytetu Rolniczego. Żadna z wymienionych książnic nie posiada opisywanej serii w komplecie.
Bibliografia
B. Bieńkowska, H. Chamerska, Tysiąc lat książki i bibliotek w Polsce, Wrocław, Warszawa, Kra-ków 1992, s. 63.
J. Czyżewski, Życie i dzieło Eugeniusza Romera, [w:] E. Romer, Wybór pism, t. 1, Warszawa 1960.
B. Konopska, 50 lat PPWK, 80 lat Książnicy-Atlas, Warszawa 2001, s. 10–11.
Książnica-Atlas, [w:] A. Kawecka-Gryczowa (red.), Encyklopedia Wiedzy o Książce, Wrocław,
Warszawa, Kraków 1971, ł. 1299–1301.
Książnica-Atlas, Zjednoczone Zakłady Kartograficzne i Wydawnicze TNSW w latach 1885–1925,
„Przegląd Księgarski” 1925, nr 8, s. 248–252.
B. Kupiec, Dzieło mistrza chwali, „Fotografia” 1957, nr 12, s. 297.
Piątek Jan, [w:] A. Kawecka-Gryczowa (red.), Encyklopedia Wiedzy o Książce, Wrocław,
Warsza-wa, Kraków 1971, 1833.
J. Piwowarski, Książnica Atlas, [w:] P. Nowak i in., Profesor Witold Romer (1900–1967).
Działal-ność naukowa i artystyczna, Wrocław 1998, s. 50.
Romer Eugeniusz. [W:] A. Kawecka-Gryczowa (red.), Encyklopedia Wiedzy o Książce, Wrocław,
Warszawa, Kraków 1971, szp. 2099.
Spółki Akcyjne w Polsce, Poznań, Warszawa 1928.
J. Szafran, Dla dobra polskiej szkoły, Towarzystwo Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych i jego
funkcje społeczno--oświatowe w Drugiej Rzeczypospolitej, Poznań 2010, s. 156–159.
H. Szwejkowska, Wybrane zagadnienia z dziejów książki XIX–XX wieku, Warszawa, Wrocław 1981, s. 96–100.
Walska-Golowska, Źródło wiedzy i rozrywki… Książka popularnonaukowa dla dzieci i
młodzie-ży, „Hejnał Oświatowy” 2017, nr 1, s. 9.
E. Wójcik, Książka dla dzieci i młodzieży w ofercie wydawców lwowskich w okresie
dwudzie-stolecia międzywojennego, „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia ad
Bibliothecarum Scientiam Pertinentia” vol. 12 (2014), s. 28–29.
E. Wójcik, Produkcja wydawnicza Lwowa w latach 1919-1939 – problemy metodologiczne, [w:] W.M. Kolasa, I. Pietrzkiewicz, M. Rogoż (red.), Kraków-Lwów 2014, T. XI, Książki XIX–XX
wieku, s. 28–29.
E. Wójcik, Podręczniki szkolne i opracowania dydaktyczne w repertuarze wydawców lwowskich
dwudziestolecia międzywojennego, „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis.
“Biological Library” – popular science publishing series of the Książnica-Atlas
Abstract
In the second half of the 19th century and until the Second World War, Lviv was one of the most important book production centers and publishing movement. Książnica-Atlas, being an extension of the Publishing Administration of the Higher Schools Teachers Association in Lviv, has equipped one school in Poland with wall maps and atlases to teach geography and history, in schoolbooks, school readings, encyclopaedias, dictionaries, gave teachers method-ical guides, and the administration was given cabinet maps. The Książnica-Atlas offer was mostly directed at adolescents, but it also contained children books. One of the many publish-ing series of the Książnica-Atlas directed at a younger reader was the “Biological Library”. The aim of the notebooks published within this series was to provide high school students and teachers with the monographically developed biological issues.
Keywords: Książnica-Atlas, publishing scene, popular science book, children and youth books Anna Walska-Golowska
Faculty of Philology
Pedagogical University in Cracow Pedagogical Regional Library in Cracow
